ولەڭ
ءوز ومىرىندە رايىمبەك ءبىرىنشى رەت ولەڭ جازعان. بۇل جاي، اناۋ-مىناۋ ولەڭ ەمەس، قىزعا ارنالعان ماحاببات جايىنداعى ولەڭ ەدى. ولەڭنىڭ تۋۋى دا، جازىلۋى دا تىپتەن كەزدەيسوق بولدى. رايىمبەك ولەڭ جازىپ جۇرگەن كەيبىر جىگىتتەر سياقتى الدىن-الا ويلانىپ-تولعانىپ سۇلۋ سوزدەر ىزدەستىرىپ، جاقسى ۇيقاستاردى دا تىزگەن جوق، ءبىر ءتۇرلى كەنەتتەن پايدا بولعان جاقسى سەزىم لاپ ەتىپ كوڭىل كۇيىن وياتىپ، وي-قيالىن ءوزى جەتەلەدى. قيال دا ەمەس-اۋ، ولەڭنىڭ جازىلۋىنا مىناداي ءبىر اسەر ەتكەن جاي بار-دى.
وسىدان ءبىراز كۇن بۇرىن رايىمبەك قالاعا بارىپ كولحوزعا استىق جيناسۋعا كومەككە ءبىر توپ قىزدى الىپ كەلگەن. ونىڭ كوزى بىردەن كۇنقاعارى يىعىنا تۇسكەن جالپاق سابان قالپاعى بار، سپورت كوستيۋمىن كيگەن ورتا بويلى سۇپ-سۇيكىمدى قارا تورى قىزعا ءتۇستى. كۇلگەن كەزدە جۇمىلىپ كەتەتىن كىشىرەك كوزدەرىن ويناقى جىپىلىقتاتىپ قۋاقىلانا قارايتىن، ەركە مىنەزدى قىز ەكەن.
رايىمبەك ءبىر كورگەننەن وزىنە قاراعىشتاي بەرگەنىنەن قىسىلعان بولۋى كەرەك.
— نەمەنەگە قاراي بەرەسىڭ ماعان؟ تانىپ تۇرسىڭ با؟ — دەپ جازعىرىپ تاستادى.
ال قىزدار شۋىلداسا ءجۇرىپ ءبىرىن-بىرى سۇيەمەلدەپ بارلىعى تەگىس ماشينا قورابىنا مىنگەن كەزدە كەيىندەپ قالعان الگى قىز:
— نەمەنە، ەشقايسىڭنىڭ كابيناعا وتىرعىلارىڭ كەلمەي مە؟ جىگىتتىڭ جالعىز وزىنە كوڭىلسىز بولار دەپ ويلامايسىڭدار-اۋ، ءا؟ — دەدى ساڭقىلداي كۇلىپ.
— ىشىمىزدەن ساعان كوزى ءتۇسىپ ەدى عوي، سەن وتىر، — دەستى قىزدار دا ازىلدەپ.
قىز رايىمبەكتىڭ جانىنا وتىردى. تىنىشسىز-اق ەكەن. جول بويىنا انانى-مىنانى ايتىپ اۋىز جاپقان جوق. رايىمبەكپەن تانىسىپ تا الدى. ءوزىنىڭ اتى داريعا ەكەن.
— اۋىلدارىڭ كوڭىلدى مە؟ جاستار كوپ پە؟ — دەپ سۇراپ قويدى بىردە.
— كوڭىلدى... ءبىراق قىزدارىمىز از.
— سولاي ما؟! — دەدى داريعا ءماز بولا كۇلىپ.
بۇل كۇلكى، ارينە، قىزداردىڭ جىگىتتەر ءۇشىن وڭايلىقپەن قولعا تۇسپەس قىمبات جاندار ەكەنىن پاش ەتكەن ماقتانىشتى كۇلكى ەدى.
— ءبىز دە ۋاقىتشا كەلە جاتىرمىز، — دەدى ونان سوڭ كوزىن سۇزە پاڭدانىپ. قارسى الدىنداعى اينانى وزىنە بۇرىپ تەز قارانىپ الدى دا، ماڭدايىنا قاراي بۇيرالانا تۇسكەن شاشتارىن تاراعىشتاپ تۇزەتىپ قويدى. ەندى اينا ارقىلى رايىمبەككە كوز سالعان. قىزدىڭ وزىنە باستان-اياق شۇقشيا قالعانىن سەزگەندە، رايىمبەكتىڭ اياق-قولى مۇز بوپ، سىرەسىپ قاتتى دا قالدى. مۇلدەم قيمىلداي الار ەمەس. زۋلاعان ماشينا ونىڭ ەركىنەن تىس تاس جولدىڭ ورتاسىمەن ءوزى وقشا زىمىراپ ۇشىپ كەلە جاتقان سياقتى. ءدال ءقازىر قارسى الدىنان ماشينا جولىقسا، بۇرىلىپ تا كەتە الماس ەدى. وسى جايدى ءبىلىپ، جىگىتتى ودان بەتەر تىقسىرا تۇسەيىن دەگەندەي قۋلانا كۇلگەن قىز تاعى دا ءۇن قاتتى.
— مەنىمشە ءسىز ولەڭ شىعاراسىز عوي دەيمىن.
— جوق. نەلىكتەن ولاي دەيسىز؟ — دەدى رايىمبەك، قىزارا كۇلىپ.
— ءتۇرىڭىز اقىندارعا ۇقساس. بىلەتىن ادامدار ەستۋىمشە، اقىنداردىڭ كوبىنىڭ شاشتارى بۇيرا، قاباقتارى ىلەزدە تۇيىلگىش، ىلەزدە جادىراعىش، كوزدەرى ناعىز كۇلىمكوزدىڭ ءوزى، ءبىراق تەرەڭ ويشىل، ال مىنەزدەرى... مىنەزدەرى بىردە دورەكىلەۋ، باتىل، ال بىردە وتە جاسىق، ۇياڭ، اسىرەسە وزدەرىنە ۇناپ قالعان قىزدارعا تۋرا قاراي المايدى، قىزاراڭدايدى دا وتىرادى دەپ. ال ءسىز... ءدال سوندايسىز. ۇيالماي-اق قويىڭىز، مەن ەستىگەنىمدى ايتامىن. ەڭ بولماسا، جاتقا ولەڭ بىلەسىز بە؟
قىز سوزىنە ءبىر قىزارىپ، ءبىر بوزارعان رايىمبەك ەكى ەزۋىن جيا المادى. جولداستارىنىڭ ايتۋىنشا كۇلگەن كەزدە اۋزىنىڭ دورباداي بوپ تىم سوزىلىپ كەتەتىنىن بىلەتىن. ال ەندى مىناداي ءوزىن قىز ماقتاپ كەلە جاتقان ساتتە قالاي كۇلمەيدى، قالاي قىزاراڭدامايدى، ال داريعا بولسا ەندى ودان بىلەتىن ءبىر تاقپاقتى جاتقا ايتىپ بەرۋىن ءوتىندى. تىقىلىقتاپ قويار ەمەس، «ەڭ بولماسا، ءبىر اۋىز» دەپ قيىلىپ وتىر. ءاي، وسى قالانىڭ قىزدارى-اي، تاقپاق ايتپاسا، ولەڭ وقىماسا ءسوزدىڭ ءسانى كەلمەيتىندەي بولادى-اۋ.
— ەڭ بولماسا، ءبىر اۋىز، — دەپ قايتالاي قيىلدى قىز. ماڭدايىنان تەر شىعىپ كەتكەن رايىمبەك ىڭعايسىزدىقتان قۇتىلۋ ءۇشىن:
— «ءبىر سۇلۋ قىز تۇرىپتى حان قولىندا»...— دەپ باستاپ جىبەردى دە، ءتىلىن تىستەپ العانداي ىركىلىپ قالدى. بۇرىن مەكتەپتە جاتتاعان بۇل ولەڭدى ۇشتى-كۇيلى ۇمىتىپ قالعانىنا ودان ارمەن قىسىلدى. ۇمىتىپ تا قالعان جوق-اۋ، انشەيىندە كوڭىلىندە سايراپ تۇراتىن ولەڭ جولدارى قاپەلىمدە ەسىنە ورالساشى. قارا باسايىن دەسە ءوستىپ باسادى عوي.
بۇل كەزدە كۋزوۆتى ۇستى-ۇستىنە ۇرعىلاعان ماشينا ۇستىندەگى قىزدار:
— اۋ، ءوزىڭ سوقىرسىڭ با، قالاي، جىگىتىم؟ وتىن ەمەسپىز عوي، ابايلاپ ايداساڭشى ماشيناڭدى.
— ءبارىن ءبۇلدىرىپ وتىرعان ءوزىمىزدىڭ داريعا دا، جىگىت بايعۇستىڭ كوڭىلىن الاڭداتىپ. كانە، شىق بەرى!
— ءيا، شىق بەرى، داريعا! — دەپ، قىزدار شۋلاسىپ قالدى...
***
قالا جاستارى كومەككە بۇدان بۇرىنعى جىلداردا دا كەلەتىن. ولار وزدەرىمەن بىرگە اۋىلعا وزگەشە ءبىر دۋمان الا كەلۋشى ەدى. كۇندە كەشكىسىن كولحوز كلۋبىندا ساۋىق كەشتەرى ءوتىپ بيلەر بيلەنىپ، ءتۇرلى ويىندار ۇيىمداستىرىلاتىن. كۇن ۇزىنعى جۇمىستان كەيىن كەشكى تاماقتارىن ىشەر-ىشپەستەن جۋىنىپ، تازا كيىنىپ كلۋبقا جينالاتىن قالانىڭ جىگىتتەرى مەن قىزدارىنىڭ ادەتى كولحوز جاستارىنىڭ دا بويىنا سىڭىسە باستاعان.
جۇمىستان كەشىرەك قايتقان رايىمبەك اپىل-عۇپىل تاماقتانىپ، تەك مەرەكە كەزدەرىندە عانا كيەتىن كوستيۋمىن كيىپ، كلۋبقا بارۋعا اسىقتى.
ول كەلگەندە ءبيدىڭ ناعىز قىزعان كەزى ەكەن. كەشتى باسقارىپ جۇرگەن كومسورگ جىگىت نۇرماش ءوزىنىڭ قويىن داپتەرىن قولىنا الىپ، بيلەۋشىلەردىڭ ورتاسىندا ۆيكتورينا سۇراۋلارىن وقىپ ءجۇر. كۇرەڭ ءجۇزى تەرشىپ، داۋسى قارلىعا باستاپتى.
— اۆتومات تراكتوردى ويلاپ تاپقان كىم؟ — دەيدى ول. بۇل سۇراۋدى نۇرماش بۇكىل قىس بويىنا اۋىل جاستارىنىڭ كەشتەرىندە الدەنەشە رەت قويعان. ارينە، بۇل جولى بۇعان جاۋاپتى قالا جاستارىنىڭ بىرەۋى بەرۋى كەرەك ەكەنىن ەلدىڭ ءبارى ىشتەي سەزەدى. سوندىقتان دا اۋىل جاستارىنان ەشكىم ۇندەي قويمادى.
رايىمبەك ەسىك جاقتان كەپ تۇرا قالعان. ەكى كوزى بيلەۋشىلەردە، داريعا كورىنبەيدى. بي اياقتالدى. ورتاداعى جۇرت توپىرلاسىپ، ەندى تاراسقانشا گارمون ءۇنى ويناقى سازدى جاڭا اۋەندى باستاپ تا كەتتى. بىر-بىرىنەن اجىراسىپ ۇلگەرمەگەن جىگىتتەر مەن قىزدار بيگە تاعى دا لاپ قويدى. وسى كەزدە جالتاقتاپ تۇرعان رايىمبەكتىڭ ءدال يەگىنىڭ استىنان:
— كەش جارىق، — دەگەن ىزدەگەن ادامىنىڭ ەركە ءۇنى ەستىلدى. قارسى الدىندا داريعا تۇر. الابۇرتقان ءجۇزى كۇلىم قاعادى. ۇلبىرەگەن جۇقا كوفتاسىنىڭ ومىراۋى كوزدى ارباپ، ەرەكشە تومپيا قالعان. قىز بويىنان ەسكەن ءاتىر ءيىسى ماس قىلعانداي. ءسال ءتاجىم ەتىپ، جىگىتتى بيگە شاقىردى.
العاشقى ساتتە رايىمبەك اياعىن قالاي الىپ، قالاي بيلەگەنىن مۇلدەم بىلگەن جوق. ونىڭ بار سەزگەنى ۋىسىنداعى كىپ-كىشكەنە جۇمساق الاقان مەن جىميعان سۇيكىمدى قىز ءجۇزى ەدى. قىزدىڭ مارجانداي اق تىستەرىنىڭ سيرەك ەكەنىن دە ەندى بايقادى. ءبىراق سونىڭ ءوزى ەرەكشە ءبىر كورىك بەرىپ تۇرعان ءتارىزدى. «سىزگە تەك تارى جەگىزۋ كەرەك ەكەن»، دەپ ازىلدەگىسى كەلدى دە، ايتۋعا ەرسى كوردى.
— «ەۆگەنيي ونەگيندى» تۇڭعىش رەت قازاق تىلىنە اۋدارعان كىم؟ — دەگەن نۇرماش داۋسى عانا كوڭىلىن ءبولدى. رايىمبەكتىڭ ويىنا اباي اۋدارعان تاتيانا حاتى بىردەن ساپ ەتە تۇسكەن.
— امال جوق قايتتىم بىلدىرمەي،
ياپىر-اۋ، ءقايتىپ ايتامىن.
قويمادى دەرتىڭ كۇيدىرمەي،
نە قىلساڭ دا تارتامىن،—
دەدى ول داريعاعا عانا ەستىرتىپ. قىز كۇلكىلى كەسكىندە باسىن شايقادى:
— وتە اسىعىس، وتە تەز، — دەدى.
...ساۋىق كەش تارادى. رايىمبەك داۋسى دىرىلدەپ سىپايى عانا:
— شىعارىپ سالۋعا بولا ما ەكەن؟ — دەپ سۇراعان. داريعا كوزىن كۇلىمدەتە جىپىلىقتاتىپ، باسىن يزەدى. رايىمبەك ونى قىزدار ورنالاسقان اۋىل شەتىندەگى جاتاقحاناعا دەيىن شىعارىپ سالدى. قالادان كەلگەن قىزداردىڭ بارلىعى بىرگە قايتقاندىقتان داريعامەن ءبىرىنشى كۇننەن وڭاشا قىدىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. جانە ىشتەرىندەگى ءدىلدا دەگەن ەڭگەزەردەي قارا قىز ءوزىنىڭ ۇلكەندىگىن كورسەتىپ، باسقالارعا قامقورشى بولا قاپتى:
— ءجا، كەلمەستەن جاتىپ ۇشىپ-قونىپ، ءوز قاسيەتتەرىڭنەن ايرىلماي بىلاي تاكاپپار... مەنمەن بولساڭدارشى، — دەپ ەشكىمدى توپتان شاشاۋ جىبەرە قويمادى.
رايىمبەك ۇيگە قايتقاندا تاۋىق ەكىنشى شاقىرىپ تاڭ قاراڭعىلىعىنىڭ قويۋلانا تۇسكەن كەزى ەدى. جۇلدىزدار دا سۋ تۇبىندە اققان كۇمىستەي ايرىقشا جالتىراپ، تەگىس باتىسقا قاراي ىعىسىپ بارىپ، قايراڭداعانداي شوعىرلانا باستاعان. اۋا تىمىق بولسا دا وزەن جاقتان جەل قاققان قۇراقتاردىڭ شۋىلى ەستىلەدى. كوشە بويىنداعى تەرەكتەردىڭ جاپىراقتارى سۋسىلداپ، باسىنان — بۇتاقتار اراسىنان ويانا باستاعان تاڭعى قۇستار قاناتتارى سىتىرلاپ ۇيقىلى-وياۋ شىقىلىقتاسىپ قويادى. ءدال وسىناۋ تاڭعى تىرلىكتى رايىمبەك بۇرىن ەش ۋاقىت سەزىپ، بايقاماعان ەدى. وسىنىڭ ءبارى الىپ ۇشقان قۋانىشتى جىگىت جۇرەگىن تاماشا ءبىر سەزىمگە بولەدى. ۇيگە كىرگەن بەتتە الا كولەڭكە بولمە ىشىندە شام جاقپاستان تەرەزەنى ايقارا اشىپ قويىپ، بوزارا اتقان تاڭعا، شىنىداي ءمولدىر اسپانعا قارادى. ونان سوڭ ءتاتتى ۇيقىدا جاتقان اناسىن وياتىپ الماۋعا تىرىسىپ ەشبىر تىسىرسىز ابايلاپ قانا ۇستەل تارتپاسىن اشىپ داپتەر مەن قالام الدى. «داريعا» دەگەن العاشقى ءسوز دە قاعاز بەتىنە ءتۇستى. كوڭىلدەگى ءتاتتى وي مەن جاقسى ارمان تىزبەكتەلىپ، ولەڭ بولىپ جازىلا باستادى...
***
ولەڭ جازۋمەن وتىرىپ تاڭدى سول تەرەزە الدىندا اتىردى. ءبىر ءتۇن ۇيقىسىز ءوتتى. ءبىراق وكىنىشتى ەمەس. رايىمبەك ۇزاق تاڭعا كوز ىلمەسە دە، ءوزىن-وزى سونشالىقتى سەرگەك تە جەڭىل سەزىندى. داريعاعا ارناعان ولەڭىن تازا قاعازعا كوشىرىپ جازدى دا بۇكتەپ قالتاسىنا سالدى. شارۋاشىلىق اۋلاسىنداعى ماشيناسىنا قاراي اسىعا جۇرگەن. قىرماننىڭ جانىنان وتە بەرگەندە قابىرعا گازەتىنە جازعان كەشەگى ماقالاسى ەسىنە ءتۇستى. قالتاسىنان العان بۇكتەۋلى قاعازدى اشىپ قاراماستان «ماقالا جاشىگىنە» تاستاي سالدى، ال ءوزى سول كۇننەن باستاپ كۇندىز-تۇنى كومبايننان قىرمانعا استىق تارتۋعا شىقتى. جازعان ولەڭىن قايتىپ ەسىنە الۋعا دا مۇرشاسى بولعان جوق.
بۇعان بولىنگەن ءۇش كومباين بۇل ءسال بىردەڭەگە اينالسا-اق بولعانى بىرىنەن كەيىن ءبىرى دامىل-دامىل بۋنكەرلەرى تولعانىن حابارلاپ بۇكىل ەگىس دالاسىن قوڭىراۋلاتا باستايدى. دالانىڭ قارا جولىن بۇرقىلداتا شاڭداتىپ سول كومبايندار مەن قىرماننىڭ اراسىندا قولدى-اياققا تۇرماي بەزىلدەيدى. ماشيناسىن دا، ءوزىن دە ءبىر جىل جۋسا كەتپەستەي شاڭ تۇتىپ، كوزى قىزارا كىرتيىپ، قاتتى شارشايتىن دا كەشكىسىن قيسايعان جەرىندە ۇيىقتايتىن. تەك ءۇشىنشى كۇنى قىزىل ءمۇيىس ورنالاسقان ۆاگونەتكاعا كىرگەندە كۇتپەگەن جەردەن داريعا كەزدەسە كەتتى.
— كورىنبەي كەتتىڭ عوي. تۇندە كلۋبقا نەگە كەلمەدىڭ؟ — دەدى.
— قول تيمەدى.
— مەن سەنى كەلەدى ەكەن دەپ، باسقا ەشكىممەن بيلەگەن جوقپىن، — دەدى داريعا كىنالاعانداي. وسى سوزدەردى ەستىگەن كەزدەگى رايىمبەكتىڭ قۋانىشىندا شەك جوق ەدى. ىرجيىپ كۇلە بەردى. اۋزىنىڭ دورباداي بوپ كەتەتىنى دە ەسىنەن شىعىپ كەتكەن. قالتاسىن اقتارىپ كورىپ ەدى، ولەڭ تابىلمادى، ال وسىدان ءبىراز كۇن بۇرىن قابىرعا گازەتىنە جازعان ماقالاسى قاعازى جۇلىقتانىپ ءالى ءجۇر. رايىمبەكتىڭ قۋانىشى سۋ سەپكەندەي باسىلدى، ءبىر مۇلتتىكتىڭ بولعانىن جۇرەگى سۋىلداي تۇرىپ ۇققان ول ۆاگونەتكادان جۇگىرە شىققان بويدا الا وكپە بوپ قابىرعا گازەتىنىڭ رەداكتورىن ىزدەسىن. مۇندايدا ىزدەگەن ادام تابىلعان با؟! ونىڭ قايدا ءجۇرىپ، قايدا تۇرعانىن جان بىلسەيشى. سول كۇنى رايىمبەك قالاعا استىق تاسىپ ءجۇرىپ كەتتى. ماقالا جاشىگىنە تاستاعان ولەڭى ەسىنە تۇسكەندە ونە بويى شىمىرلاپ ماشيناسى اۋدارىلىپ كەتە جازدايدى. سابىر، سابىر... ەندى نە دە بولسا ارتىن كۇتۋگە تۋرا كەلدى. رايىمبەك قالادان قايتا ورالعاندا گازەتتىڭ كەزەكتى جاڭا سانى قىرمان باسىنداعى تاقتاعا ىلىنگەن ەكەن. بۇل جولعى گازەت تىم جاقسى كوركەمدەلىپ، وتە قىزىقتى شىققان بولۋى كەرەك. تۇسكى تاماققا شىققان قىرمانداعى جۇرت جينالىپ كەپ گازەتتى قورشاپ الىپتى. گۋ-گۋ ەتەدى.
— توقتاڭدار، مىناۋ ليريكالى ولەڭدى قاراڭدار، — دەيدى دارىلداي شىققان جۋان داۋىستى كومباينەر. — داريعاعا ارناپتى...
رايىمبەك بەتىنەن وتى شىقتى.
كەتۋگە اسىقتى. ءبىراق بارارعا ورىن تاپپادى. گازەت ىلىنگەلى شالا ءبۇلىنىپ جۇرگەن داريعا دا ونى ىزدەپ كەپ تاۋىپ الدى. رايىمبەك نە دەرىن بىلمەي، نارتتاي بوپ قىزارىپ قىز الدىندا تۇر.
ال داريعا بولسا قۇربى قىزدارىنىڭ ورتاسىندا تۇرىپ بار ىزاسىن توگىپ-اق سالعانى.
— ءاي، اقىن جىگىت! سەن نەمەنە، ماحابباتىڭدى بۇكىل ەلگە ايگىلەپ، عاشىق بولاسىڭ با؟! الدە مازاق ەتكىڭ كەلدى مە؟! شىركىننىڭ ولەڭ جازعىشىن! توق ەتەرى سول، ءقازىر تەز بار دا اناۋ گازەتتەگى ولەڭىڭدى الدىرىپ تاستا! ءمۇلايىم بولا قالۋىن... كۇيىپ جانعان ءماجنۇن، ءبىراق مەن ساعان ءلايلى ەمەسپىن...
بۇدان ءارى داريعا الدەقانداي اۋىر سوزدەردى تاعى دا ايتتى. ءبىراق رايىمبەك ەستىمەستەن ءجۇرىپ كەتكەن. تۇرعان قىزدار سىقىلىقتاسا كۇلىپ قالا بەردى. بەتىنە تەپكەن ۇياتتان جانىپ كەتە جازداعان رايىمبەك جۇگىرە باسىپ كومسورگكە باردى. ەنتىگىن باسا الماي تۇرىپ، ودان گازەتتەگى ولەڭىنىڭ توقتاۋسىز الىنۋىن تالاپ ەتتى. قولدى-اياققا تۇرعىزار ەمەس. نۇرماش ەزۋ تارتقان قالىپتا باسىن شايقادى.
— ولەڭ وتە جاقسى، مادەنيەتتى جازىلعان عوي، وعان نەسىن ساساسىڭ، — دەدى ول سالقىن عانا. — گازەتكە ءار بەرىپ تۇرعان سول ولەڭ.
رايىمبەك قانشا وتىنگەنمەن، نۇرماش ولەڭنىڭ تۇگەلدەي الىنۋىنا كونگەن جوق، «داريعاعا ارنايمىن» دەگەن جەرى عانا وشىرىلەتىن بولدى.
داريعا ەكىنشى اينالىپ كەلگەندە گازەتتەن ونىڭ اتى وشىرىلگەن ەدى. ءبىراق ولەڭنىڭ ەشبىر جەرى وزگەرتىلمەپتى. ول تۇستە قۇربى قىزدارىنان ۇيالىپ وقي الماعان. ەندى وزىنە ارنالعان ولەڭنىڭ ءاربىر جولىن، ءاربىر ءسوزىن ويلانا تۇرىپ وقىدى. جۇرەگى دۇرسىلدەپ، قايتالاي تۇرىپ وقىدى.
ولەڭدە جاقسى دوستىق كوڭىلدەن وزگە، وعاش ەشتەڭە ايتىلماعان. كۇيدىم، ءسۇيدىم دەگەن ەشتەڭە دە جوق، اۋلىنا كەلگەن مەيمان قىزعا قادالا كوز سالۋ، مىنەزىنە، قىلىعىنا قىزىعا ءسۇيسىنۋ بار. «سەن كەلگەلى اۋلىما جاڭا ءبىر ءسان-سالتانات ورناعانداي، بۇكىل تابيعاتى جاڭاشا ءبىر قۇبىلىپ كۇنى جارقىراي شىعىپ، ايى ۇياڭ قىزدىڭ قاباعىنداي سىزىلا تۋىپ، ەركە جەلى دە وزگەشە بوپ ەسەتىندەي... «داريعاعا ارنادىم» دەگەندە وسىنىڭ ءبارى دە ناقتىلى ءبىر يەسىن تاۋىپ سوعان باعىشتالىپ ايتىلعان بولسا، ەندى سول ارناۋدى الىپ تاستاعاندا جالپى ايتىلا سالعان جالاڭ سوزدەي بوپ قالىپتى. ەرتەڭگىسىن عانا ەل قىزىعا جاپىرلاعان قابىرعا گازەتىنىڭ ءدال ءقازىر ەشبىر قىزىعى دا، قۇنى دا قالماعان سياقتى. وعان كىنالىنى داريعا ءوزى دەپ ەسەپتەدى. جاڭادان تانىسقان جىگىت ولەڭ ارناپتى، ونىڭ نە ابەستىگى بار ەدى! داريعا ءوزىنىڭ قىزۋلىعىن، ەشتەڭەنىڭ بايىبىنا بارماستان اقىلسىز مىنەز تانىتىپ رايىمبەكتى رەنجىتكەنىنە قاتتى وكىندى.
قىزداردان وقشاۋ شىعىپ، بيداي ۇستىنە وتىرا كەتتى دە، كوزى جاساۋراي بەرگەن سوڭ، كوزىنە تۇسكەندى سۇرتكەن بوپ ايناسىنا قارادى. ءوزىنىڭ بويجەتكەنىن ەندى عانا سەزگەندەي قايقيعان ۇزىن كىرپىكتەرىنە، بوياپ قويعانداي كورىنەتىن ەرىندەرىنە ۇزاق قارادى. وكسىپ-وكسىپ جىلاعىسى كەلدى، ءبىراق جىلاعان جوق. كوزىنە قايتا-قايتا تولا بەرگەن ىستىق جاستى ورامالىمەن سۇرتە بەردى. ىستىق جاس نەعۇرلىم كوپ شىققان سايىن جۇرەگىندەگى اۋىر مۇڭ از دا بولسا جەڭىلدەگەندەي بوپ وتىردى.
— داريعا، — دەدى قۇربى قىزدارىنىڭ ءبىرى داۋىستاپ، — نەعىپ وتىرسىڭ جالعىز؟
— كوزىمە سابان ءتۇستى-اۋ دەيمىن.
— كەل، تەزىرەك. سەن بولماساڭ جۇمىس ونەتىن ەمەس...
بۇل وتىرعان قىزىلعا تاياپ كەلگەن ءدىلدا بايقاپ قالعان بولۋى كەرەك.
— نە بولدى ساعان كىشكەنە قىز؟ — دەدى داريعانى يىعىنان قۇشاقتاپ.— كانە، بەرى قاراشى.
ارينە، وسى ءسات داريعا ءوزىن-وزى ۇستاي الماي، كىشكەنە بالاشا سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى. ىڭعايسىزدانعان ءدىلدا ونى يىعىنان قاعىپ جۇباتپاق بولىپ ەدى، داريعا ودان سولقىلداي ءتۇستى.
— جارايدى، جەتەدى، — دەدى ءدىلدا كەنەت قاتقىل ۇنمەن. — ءدال بىرەۋ بۇعان قاراماي قويعانداي قىستىعۋىن، ءسۇرت كوزىڭنىڭ جاسىن. قاراي گور، مۇنى...
داريعا جىلاۋىن قويعان. ەكى قىز ەندى بيداي ۇستىنە بىرىنە-بىرى قاراما-قارسى وتىردى. ءدىلدانىڭ كىشىرەك قيىق كوزى ۇلكەن ويدا، قادالا قالعان.
— نەمەنە، ماعان ۇرىسپاقسىڭ با؟ — دەدى داريعا.
— ۇرسىپ قايتەم، مەن ءوزىم دە عاشىقپىن...— دەدى ءدىلدا كۇتپەگەن جەردەن كۇرسىنىپ. داريعانىڭ ەت جۇرەگى ءدىر ەتىپ، وزدەرىنە قامقورشى بوپ جۇرەتىن، ۇپ-ۇلكەن ەر تۇلعالى ءدىلدانىڭ مۇڭايعانىن كورگەندە تىپتەن ەلجىرەپ كەتتى. ءبىر ساتكە ول ءوز قايعىسىن مۇلدەم ۇمىتقانداي.
— نەمەنە، ءبىز قىز باسىمىزبەن جىلاپ، جىلاسا سولار جىلاسىن دا، — دەپ قويدى.
— ول انە، اناۋ ءجۇر، — دەدى ءدىلدا سىبىرلاپ. — وتە جاقسى جىگىت، ءوزى اقىلدى، ءوزى ۇياڭ... انە، اناۋ موتوريست شە؟ كۇنى بويى اينالىپ مەنىڭ جانىمنان شىقپايدى. قاپ كوتەرسە تەك ماعان كورسەتۋ ءۇشىن عانا كوتەرەتىن سياقتى. بەس كىسى كوتەرە المايتىندى ءبىر ءوزى كوتەرەدى دە مايىسىپ بارىپ ماشيناعا تيەيدى. ال كەشە استىق ۇشىرىپ جاتقاندا، ءپۋلتتىڭ ءبىر ءۆينتى ۇشىپ كەتكەن، قىزدار دەرەۋ «تەز جوندە» دەپ شۋلاپ بەردىك، ول ارى اقتاردى، بەرى اقتاردى كليۋچى جوق. ءبىز بولساق، «بول، بولدىڭ» استىنا الىپ تۇرمىز. ول دەرەۋ ۇشىپ كەتكەن ءۆينتتى الدى دا قولىمەن بۇراي باستادى. بايقايمىن، ءۆينتتى بۇراعان سايىن قاباعى ءسال شىتىنسا دا ەزۋىن تارتۋعا تىرىسىپ وتىر. ەكى كوزى مەندە. العاشىندا ەلەمەسەم دە، ارتىنان ءبىلدىم، اككۋمۋلياتور وتە قىزىپ تۇر ەكەن. ال ول ماعان تەسىلە قاراعان قالىپتا ءۆينتتى بۇراي تۇسەدى. ماڭدايىنان قۇيىلعان تەر بەتىن جاۋىپ كەتتى... كەيىننەن جانىمداعى قىزدار: «ءدىلدا، سەن جىگىتتىڭ كليۋچىن كوزىنە كورسەتىپ قويىپ تۇرىپ، وت ۇستاتتىڭ-اۋ» دەيدى. بايقاسام، قۋ قىزداردىڭ ءبىرى ونىڭ كليۋچىن مەنىڭ ءتوس قالتاما سالىپ قويىپتى...— مۇنان ارى ءدىلدا دا تىعىلىپ ەشتەڭە ايتا الماي، ءبىراز ءۇنسىز وتىردى. — بۇگىن، انە، قولىن تاڭىپ الىپتى، ءبىز جاققا جۋىماي ءجۇر... ارينە، وكپەلى عوي...
داريعا ەندى وعان سونشالىقتى ءبىر سىيلاعان قۇرمەتپەن قادالا قاراپ قالعان. «بۇلاردىكى شىن، ناعىز ماحاببات قوي، — دەپ ويلادى ول، — بىزدىكى نەمەنە بالانىڭ ويىنى سياقتى».
كۇندەر ءوتىپ جاتتى. اۋا رايى بۇزىلا باستادى. ءجيى-جيى سىركىرەگەن جاڭبىر جاۋىپ، اسپاندى ءتۇتىن تۇستەس سۇرعىلت بۇلت تورلاپ الاتىن بولدى. قىرمانداعى استىق قىزىپ كەتپەس ءۇشىن جال-جال ەتىپ، ءجيى-جيى اۋدارىستىرىپ تۇرۋ — قىزداردىڭ مىندەتى ەدى. ءبىر كۇنى داريعا جاڭبىر جاۋىپ تۇرعان كەزدە نۇرماشتىڭ قابىرعا گازەتتى الىپ جاتقانىن كوردى. جۇمىسىن تاستاي سالىپ، جۇگىرىپ ونىڭ جانىنا باردى.
— نۇرماش، رايىمبەكتىڭ ولەڭىن ماعان بەرىڭىزشى؟ — دەپ سۇرادى.
— نەگە؟ بولمايدى.
— ماعان ارنالعان ولەڭ ەدى عوي، بەرىڭىزشى! وتىنەم!..
— راس، اۋەلى ساعان ارنالعان، ءبىراق كەيىن اۆتوردىڭ تىلەگى بويىنشا ول ءسوزدى الىپ تاستادىق.
— ءا، سولاي ما؟..
داريعا قاپەلىمدە نە دەرىن بىلمەي ەسەڭگىرەگەن ادامشا سىلەيىپ تۇرىپ قالدى. ءتۇرى سونشالىق ايانىشتى بولىپ كەتتى. ول ەندى ەكى يىعى سالبىراپ كەيىن قاراي جۇرە بەرگەن ەدى.
— توقتا،— دەدى نۇرماش داۋىستاپ.
داريعا بۇرىلعان جوق. نۇرماش جۇگىرىپ، ونى قۋىپ جەتتى دە:
— ءجاي ايتامىن، سوعان دا رەنجىپ باراسىڭ با؟ ءما، تەز قوينىڭا تىعىپ ال، سۋ بولىپ قالماسىن،— دەپ بۇكتەلگەن ولەڭدى قىزدىڭ قولىنا ۇستاتقان.
— اۆتورى رۇقسات ەتپەيدى عوي، ءبارىبىر، — دەدى داريعا جىلامسىراعان ۇنمەن، ولەڭدى قايتارىپ بەرىپ. نۇرماش وعان كۇلە قارادى دا ەشبىر بۇكپەسىز-اق تۋراسىنان:
— شىنىمەن سۇيەسىز بە؟ — دەپ سۇرادى. داريعا باسىن يزەدى.
— ءاي، اساۋلار مەن تۇساۋلار... رۇقسات ەتەدى، ءما، ال،— دەدى دە ولەڭدى ەندى قىزدىڭ قالتاسىنا تىعا ساپ ءوزى جونىنە كەتتى.
سول كۇنى كەشكىسىن قىرماننان ءدىلدا مەن داريعا باسقا قىزداردان ءبولىنىپ وڭاشا بىرگە قايتقان. كۇن تۇمان، قوڭىر سالقىن ەدى. كولحوز كوشەسىندەگى سابىنداي ەزىلگەن ساز باتپاقتا قىزدار تايعاناقتاپ ازەر ءجۇرىپ كەلەدى. داريعا دەرەۋ اياق كيىمىن شەشىپ الا ساپ، سىرعاناي بەرىپ، شالقاسىنان تۇسە جازدادى. ءدىلدا سۇيەپ قالدى:
— اقىماق قىز سۋىق تيەدى عوي، كي اياق كيىمىڭدى، — دەدى ول بۇيىرىپ، — ەرتەڭ قايتاردا اۋىرىپ قالاسىڭ...
— اپاتاي، مەنىڭ قايتقىم كەلمەيدى، — دەدى ءماز بولعان داريعا ونان سايىن سىرعاناقتاي ءتۇسىپ.
— ول تاعى قانداي ونەر؟
— وسىنداي ونەر، وسى اۋىلدا ءبىرجولا قالعىم كەلەدى.
— داريعا، اقىماق قىز-اۋ، شىنىڭ با؟
داريعا ەندى كۇلكىسىنەن تىيىلىپ تاپوچكالارى قولتىعىندا، وزىنە تاڭدانا قاراعان دىلدامەن قاتارلاسا ءجۇردى.
— شىنىندا دا كوپتەن بەرى وسى وي مازا بەرمەيدى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، كەتكىم كەلمەيدى،— دەدى ول ويلى قالىپتا.
ءدىلدا ءبىرازعا دەيىن ءۇنسىز ءجۇرىپ كەلە جاتتى دا، كەنەت داريعانىڭ قارىنان شاپ بەرىپ ۇستاي الىپ قاپەلىمدە ونى سەلك ەتكىزدى.
— اينالايىن-اۋ، شىنىمدى ايتسام، مەنىڭ دە قايتقىم كەلمەيدى. جاس كەزىمدە اۋىلدا وسكەندىكتەن بە، ءبىرتۇرلى مىناۋ تىرلىك ماعان وتە ىستىق كورىنەدى. قيمايمىن.
ەندى ازدان كەيىن ەكى قىز دا وسى اۋىلعا ءبىرجولا قايتىپ كەلۋگە ءسوز بايلاسقان ەدى.
***
استىق جينالىپ بولىپ، قىزدار قايتىپ كەتكەن. ەكى-ۇش كۇن وتكەننەن كەيىن ەرتەڭگىسىن رايىمبەكتى كولحوز پرەدسەداتەلى شاقىرتتى دا، قالادان كولحوزعا كەلە جاتقان ادامداردى كوشىرىپ اكەلۋدى تاپسىردى. جانىنا نۇرماشتى قوسىپ بەردى. رايىمبەك ودان كوشىپ كەلەتىننىڭ كىم ەكەنىن سۇراعان، كومسورگ سىر بەرمەستەن:
— بارعان سوڭ كورەسىڭ عوي،— دەدى.
بۇلار قالاعا تۇسكە تامان جەتكەن.
— رەداكسياعا بۇر، — دەدى نۇرماش.
ەكى ەتاجدى ۇلكەن ءۇيدىڭ الدىنا بۇلار كەلگەندە، قاقپا الدىندا ەكى-ۇش چەمودان مەن كورپە-جاستىق بۋىلعان تەڭى بار. ءدىلدا تۇر ەكەن. ول ساعاتىنا قاراپ قويىپ نۇرماشقا:
— ۋادەگە بەرىك ەكەنسىڭدەر. ون مينۋت ەرتە كەلدىڭدەر، — دەدى قۋانىشتى ۇنمەن. سالدەن كەيىن رەداكسيادان جانىندا ورتا جاسقا كەپ قالعان كوزىلدىرىكتى ادامى بار، داريعا دا شىقتى.
— مىنە، اعاي، ءبىزدىڭ ماشينا، — دەدى ول،— كوپ تۇرۋعا بولمايدى.
ونان سوڭ قۋاقىلانا كۇلگەن جايدارى قالىپتا رايىمبەككە كوزىن قىسىپ قويدى دا:
— اقىن جىگىت وسى، — دەپ تانىستىردى. كوزىلدىرىكتى ادام رايىمبەكتىڭ قولىن قىستى.
— ەندى مەن نە دەيىن، قالقام. جولىڭ بولسىن، بارعان جەرىڭدە دە جاقسى ىستە، — دەدى الگى كىسى داريعامەن قوشتاسىپ. بىلايىراق ۇزاپ شىققان سوڭ داريعا:
— ءبىزدىڭ رەداكتور،— دەدى وزىنەن-وزى.— مەن وسى رەداكسيادا كوررەكتور بوپ ىستەيتىنمىن، ەندى مىنە، سەندەردىڭ اۋىلدارىڭا ءبىرجولاتا بارا جاتىرمىن.
— قالايشا؟ — دەدى رايىمبەك تۇسىنبەي. بۇل ونىڭ العاش ءۇن قاتۋى ەدى.
— كولحوزعا ءبىرجولا بارامىن، — دەدى داريعا وعان تۋرا قاراپ.— اناۋ جولى سەن اۋىلدا قىز از دەپ ەدىڭ عوي.
بەنزين ءيىسى اڭقىعان كابينا ىشىندە موتور قىزۋىنىڭ بەت شارپىر جالىنى بار. قالادان شىعا بەرە-اق بەسىكشە تەربەتكەن ماشينا جۇرىسىنەن داريعانىڭ ۇيقىسى كەلدى.
- ۇيقىم كەلدى، — دەدى ماۋجىراپ. ونىڭ سيرەك تىستەرىن كورگەن كەزدە رايىمبەكتىڭ جۇرەگى ءلۇپ ەتە ءتۇستى، داريعا بولسا ونى رەنجىتىپ المايىن دەگەندەي اسا ساقتىقپەن:
— رايىمبەك، وسى كۇنى ولەڭ جازاسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى. جىگىت ۇندەگەن جوق. وڭىنەن قانى قاشىپ سۇرلانىپ، كوزىنىڭ توڭىرەگى قىزارىپ، ايقىش-ۇيقىش جولدان كوز الار ەمەس. ءبىرتالايدان الىنباعان سيرەك قارا مۇرتتى ۇستىڭگى ەرنى ءدىرىل قاعادى. قاتتى تولقىپ وتىر.
— ولەڭدەرىڭدى ماعان وقۋعا بەرەسىڭ بە؟ جاقسىلارىن رەداكسياعا جىبەرەمىز. مەن رەداكتور اعايعا جاڭا سەن جايىندا ايتتىم. ال سەنىڭ ماعان ارناعان ولەڭىڭ، مىنە...
داريعا قالتاسىنان ءبىر جاعى سول كۇيى اق گازەت پاراعىن الدى.
— ەرتەڭگى گازەتتە جاريالانادى. مىناۋ وتتيسكاسى، مەن ازەر دەگەندە الدىم. شىنىندا مۇنى وسى كۇيىندە الۋعا رۇقسات ەتىلمەيدى.
رايىمبەك ەندى عانا قىزعا تەسىلە قارادى. داريعا كوزىن جۇمعان قالىپتا ءالى سويلەپ وتىر.
— ولەڭ جازاتىن اقىن ادامدى ەلدىڭ ءبارى سۇيۋگە ءتيىس قوي... «ال مەن تىپتەن اقىن ەمەسپىن عوي، — دەدى رايىمبەك ءوز ىشىنەن، — ول ولەڭ كەزدەيسوق جازىلعان. ونى جازدىرعان سەنسىڭ عوي...»
بۇدان ارى ۇزاق جول بويىنا ەكەۋى دە ءۇنسىز وتىردى. ەكەۋى دە تەك ىشتەي قۋانىشتى ەدى. ءدال اۋىلعا جەتكەن كەزدە رايىمبەك:
— كەشكىسىن كلۋبقا كەلەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى سىبىرلاپ قانا. داريعا ادەمى، مارجانداي جارقىراعان سيرەك تىستەرىن كورسەتىپ قۋلانا كۇلدى دە، باسىن يزەدى...
مارت، اۆگۋست، 1956 ج.
You Might Also Like
-
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم قىزمەتكەرلەرى كاسىپوداعى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى ايگۇل مۇقاشيەۆا ءمۇعالىمنىڭ ايلىعى 300 مىڭ تەڭگەدەن كەم بولماۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.
