قىزىل جالاۋ. 1935 جىل
(روماننان ءۇزىندى، 1935 جىل)
مىرزالىق ۇيىنە كەيىپ قايتتى. كەيىپ كەلە جاتقان مىرزالىقتى ەسىك الدىنا يىرىلگەن قار سۋى ودان جامان كەيىتتى: قاناسىنان اسقان سۋ تابالدىرىقتى اتتاپ ءوتىپ، لاپاستىڭ ءىشىن كولكىتىپتى. سۋدى كەشىپ ءوتىپ، ۇيىنە كىرە بەرەم دەگەندە، ەسىك الدىنىڭ باتپاعىنا تايىپ، مىرزالىق قۇلاي جازدادى. مىرزالىق ودان جامان بۇرقىرادى. ۇيگە كىرىپ كەلگەنىندە، ناق تابالدىرىقتىڭ الدىندا لەگەن تولى كۇلگە كەزدەستى. نۇرسۇلۋ كەلىن الدەقانداي ءبىر شارۋاشىلىعى ۇستاپ كەتىپ، وسى كۇلدى ەسىك الدىنىڭ باتپاعىنا سالماقشى بوپ، ەسىككە تامان سىرعىتا ءتۇسىپ، باسقا ءبىر جۇمىسى بولدى ما قالاي ۇمىتىپ كەتىپ، لەگەن سول جەرىندە تۋرا بەرىپ ەدى... اشۋلانىپ كەلگەن مىرزالىق ونى-مۇنى ەسكەرمەستەن، اياعىنا ورالعى بولعان لەگەندى تەۋىپ جىبەردى. كۇل بۇرقىراپ توبەگە شاپشىدى. كىرلى ورامالدان شاشى بۇرقىراپ، تىزەسىن قۇشاقتاپ پەش الدىندا وتىرعان نۇرسۇلۋ كەلىن قايناعادان ءتىلىن تارتپايتىندىعىن ىستەپ:
— قۇتىرار بىلەم شىركىن... — دەدى بۇرتاڭداپ.
جارتىسى جەردەن قازىلعان الاسا عانا ءۇيدىڭ ورتاسى كىرپىشپەن ءبولۋلى. كەلىننىڭ ءسوزىن ەسىتسە دە، ەسىتپەگەنگە سالىنىپ، مىرزالىق تورگى بولمەسىنە بەتتەگەندە، ەكى بۇك ءتۇسىپ ءيميىپ وتىرعان ءوز ءىنىسى — ءنۇرعاليدى كوردى. ءبىر ءتۇرلى جارالعان ادام-اۋ نۇرعالي: دۇنيە استى-ۇستىنە كەلىپ جاتسا دا، سەلت ەتۋىندى بىلە مە ەكەن نۇرعالي. ەڭ ارعىسى جۇرتتىڭ بارىپ جاتقان جيىلىسىنا دا بارمايدى.
تالدىرماش دەنەلى اققۇباشا ايەل — اتى نۇربيكە — الدىڭعى بولمەدەگى داۋىسقا ەلەڭدەپ باسىن كوتەرگەندە، تۇنجىراپ كەلگەن مىرزالىقتى كوردى:
— ءتۇۋ... دالاداعى اشۋىڭدى ۇيدەن الاتىنىڭ نە؟—دەدى.
نۇربيكەنىڭ ءسوزى نۇرسۇلۋ كەلىندىكىندەي بۇرقىلداۋمەن كەلمەي، وتە مايدا ەستىلدى.
مىرزالىق ۇيگە كىرگەن ىڭعايدا نۇرعاليعا تۇيلىكتى:
— يت... نە ۇيگە پايداڭ جوق، نە تۇزگە پايداڭ جوق... نەسىنە جارالدىڭ ەكەن؟..
مىرزالىق ءبىرسىپىرا اۋىر سوزدەر ايتىپ زىركىلدەسە دە، نۇرعالي جاۋاپ بەرۋ بىلاي تۇرسىن، ەڭ ارعىسى باسىن كوتەرىپ قارامادى دا... ءبىراق نۇرعالي ۇندەمەگەنمەن، ىلىنىسە تۇسۋگە تايسالمايتىندىعىن بىلدىرەيىن دەگەندەي — الدىڭعى بولمەدەن بەدىرەيىپ نۇرسۇلۋ كەلىن كەلدى. كوزىنىڭ الدى ىسىكشە كۇلتىلدەپ، بەت-اۋزى شاڭ توپىراقتان ارىلماي، نۇرسۇلۋدىڭ الپەتى ادام قاراعىسىز. اشۋعا ءمىنىپ كوپىرىنسە، بۇل ءتۇرى ودان بەتەر وزگەرەدى. نۇرسۇلۋدىڭ اشۋىن قوزعاۋ ءۇشىن مىرزالىقتىڭ تاعى بىرەر ءسوز ايتۋى عانا كەرەك.
نۇربيكە كەلىن مەن قايناعانى ۇرىستان امان ساقتاۋ ءۇشىن اراعا كيلىكتى: مىرزالىقتىڭ جاماۋلى كۇپىسىن جەڭىنەن تارتىپ شەشىندىردى. مىرزالىققا كۇلىمسىرەي، ەركەلەي قارادى:
— شىرايلىم، اعاڭ شارشاپ كەلدى عوي، شايىڭدى ۇلگىرتە قويشى، — دەدى.
شام جانىندا ءىس تىگىپ وتىرعان ەرەسەك قىز — اتى ءجاميلا — نۇرسۇلۋ كەلىنگە ۇناتپاعان پىشىنمەن قاراي ءتۇسىپ، شاي جابدىعىنا كىرىستى.
ءۇي ءىشى ءبىرسىپىراعا شەيىن قۇلاققا ۇرعان تاناشا تىندى. بۇك تۇسكەن كۇيى، ەكى كوزىن جەردەن ايىرماي، نۇرعالي وتىردى. «كۇيەۋىمە سويلەپ كور وسىدان، جاعاڭنان الا تۇسەيىن!..» دەگەن پىشىنمەن، پەشكە ارقاسىن سۇيەي، نۇرسۇلۋ كەلىن وتىردى. نۇربيكە مەن ءجاميلا مىرزالىقتىڭ بابىن تەزىرەك تاۋىپ، اشۋىن تارقاتايىق دەگەندەي، بايەك بولۋمەن ولار ءجۇر...
دىبىسسىز تىنعان ءۇيدى ىزىڭداپ اندەتكەن ساماۋىرىن مەن ساقىلداپ قايناعان اق قۇمانشا وزىنشە بازارلاپ، كورىك بەرىپ تۇرعان سەكىلدى...
بۇلار شايدى ورتالاپ ىشكەن كەزدە ءقايقىتوس كەلدى. ءجۇرىسى-اق قىزىق: ءتوسى جالتىراپ اشىلىپ، كويلەگىنىڭ، شاپانىنىڭ جوعارعى تۇيمەلەرى ءبىر سالىنعان ەمەس؛ قاۋدىراعان شولاق قارا تونىن يىعىنا جامىلادى؛ توزىعى جەتكەن ەلتىرى بوركى ماي-ماي بوپ جۇلمالانىپ، ءبىر جاق شەكەسىندە عانا قوقىرايىپ تۇرادى... ءقايقىتوس ءبىر ۇيگە كىرگەن ىڭعايىندا — ۇيدەگىلەرگە جاعالاي قاراۋمەن تۇرىپ، ءبىرسىپىرا قاسىنادى. سوسىن ەشكىم ەشنارسە ايتپاسا دا، الدەنەگە كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ، بوس ورىن ىزدەپ تاۋىپ ءبىر جامباستاپ جاتادى. «نەگە كەلدىڭ؟» دەپ بۇدان جۇمىسىن سۇراۋشى دا سيرەك بولادى. وزدىگىنەن بۇل دا سوزگە ارالاسپايدى. جۇرتتىڭ ءسوزىن تىڭدادى ما، تىڭدامادى ما، ول جاعى بەلگىسىز، ءبىرسىپىرادان كەيىن ۇيىنە قايتادى. «پالەنشەنىڭ ۇيىندە بولدىڭ با؟.. نە ايتتى؟..» دەپ بىرەۋ سۇراسا: «كىم تىڭداعان سونى، بىردەمە دەپ جاتىر ەدى...» دەپ، ءقايقىتوس جاۋاپتى قىسقا عانا بەرەدى. ءبىراق ءقايقىتوستىڭ بۇل مىنەزىنە قاراپ، «سوزگە تۇسىنبەيتىن ميلاۋ ەكەن» دەۋگە دە بولمايدى، سوزگە تۇسىنە بىلەدى، كەرەكتىسىن پايدالانادى دا...
ءقايقىتوس كەلىپ كىرگەندە مىرزالىقتىڭ ءۇيى تىم-تىرىس بوپ، شاي ىشۋمەن عانا شۇعىل ەدى... ءقايقىتوس قاسىنعان كۇيى ءبىرسىپىرا تۇردى.
— بايقۇمار قاتىنسىڭ-اۋ... تىزەسىن تيگىزە وتىرۋىن قاراشى، — دەپ، ءقايقىتوس نۇربيكەگە جاقىنداي جامباستادى.
— شايعا كەل.
— بايىڭدى قاندىرىپ ال... ءوزى بۇگىن مىقتى اشۋلاندى، اشۋى تارقاسىن.
نۇربيكە كۇلىمسىرەدى.
— «كولحوز بولعاندا سۇتتەي ۇيي قالامىز» — دەيتىنىڭ قايدا؟
— باسقارماسىن جاڭادان سايلادىق، ەندى بىردەڭە بولماسا...
مىرزالىق بىردەڭەدەن سەكەم العاننان جامان، ۇرتتاپ وتىرعان شايىن جەرگە قويدى. ەكى كوزىن قايقىتوسكە قادادى.
ءقايقىتوس مىرزالىقتىڭ بۇل كۇيىن سەزبەي، تومەن قاراۋمەن جاتىر ەدى، نۇربيكە سەزدىرەيىن دەگەندەي، ونى شىنتاعىمەن ءتۇرتتى.. ءقايقىتوس باجىرايىپ نۇربيكەگە قارادى:
— ءا؟.. بىردەمە دەيسىڭ بە؟..
نۇربيكە مەن ءجاميلا شىداي الماي كۇلىپ جىبەردى.
— يت... ادام بولعانىڭ قۇرىسىن!.. باي-قۇلاقتان باسقارما سايلاپ وڭارسىڭ...
— ءا؟.. ماعان ايتىپ وتىر ما ەڭ؟.. مەيلى، كولحوز اياعىنان باسسا بولعانى.
— باسار!.. كولحوزدى اياعىنان باستىرعالى سايلاپ وتىر عوي سولار...
مىرزالىق وسى اشۋدىڭ ۇستىندە ءقايقىتوستىڭ تىم بوستىعىن، كورىنگەنگە سەنگىشتىگىن ايتىپ ءبىرسىپىرا ۇرسىپ الماقشى ەدى، وسى اشۋدان الىس بولايىن دەگەندەي ءقايقىتوس ءسوزدى باسقاعا بۇردى: ول نۇرعاليعا بۇرىلا ءتۇسىپ، سونىمەن سويلەستى. قايقىتوسپەن سويلەسكەندە نۇرعاليدىڭ دا شىرايى ەنەدى. ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسى كوبىنە كولحوزدىڭ كولىگى، سوقا-سايمانى تۋرالى: قاي اتتى قايسىمەن پارلاۋ كەرەك، وگىزدىڭ پارى قانداي؛ ىرىكتەپ، سايكەستىرىپ پارلاعانداي بولسا، بۇرىنعى يەلەرى ءسوز شىعارىپ جۇرمەس پە ەكەن؟.. مىنە، وسى سياقتىلار.
ەرىنە قوزعالىپ قۇلشارىپ كەلدى. ونىڭ ىزىنشە قارعاباي كەلدى. قۇلشارىپ قايقىتوستەرمەن عانا سويلەسىپ، باسقاعا كوڭىل قويمايتىن سياقتانعانمەن، قارعابايدىڭ شىدامى جەتپەدى. ول ءبىر جاتتى، ءبىر تۇردى، ءولى تيگەن مالشا ءبىرسىپىرا دوڭبەكشىپ الىپ:
— ونى قويىڭدارشى، مىنانى سويلەسەيىك: اقمەديانىڭ سايلانعانىنا شىنىمەن كونىپ وتىرامىز با؟ — دەدى جۇلىپ العانداي.
مىرزالىق بۇل اڭگىمەگە قول سىلىككەندەي تارىزدەنىپ، كەسەسىن توڭكەرىپ، كەيىنىرەك بارىپ جاتتى. قۇلشارىپ كەنەت ايتىلعان سوزگە ازعانا بوگەلىپ، قايتادان ءوز سوزدەرىنە كىرىستى.
— Ay، ايتساڭدارشى: كونەمىز بە، جوق پا؟
قارعاباي وسى سوزىمەن جۇرتتى ەرىكسىز وزىنە بۇرعانداي بولدى: كۇلىمسىرەپ قۇلشارىپ قارادى، قاتۋلانىپ مىرزالىق قارادى.
— ادام ەمەسسىڭدەر! — دەدى مىرزالىق شاتىناپ: — كەرەكتى جەرىندە اۋىزدارىڭا قۇم قۇيىلادى. ارتىنان بارىپ بايبالام سالاسىڭدار... وتىرعان جوق پا ەدىڭ جاڭا ىشىندە؟.. نەگە ايتپادىڭ سوندا؟
— ول يتتەردى سايلانادى دەپ كىم ويلاعان... مەن ءوزىم ساسىپ قالدىم... ءارى سەندەرمەن اقىلداسىپ الماعان سوڭ...
— سەن بەكەرگە قورقاسىڭ، قارعاباي...تۇستاس، تىلەكتەس ادامسىڭدار عوي، ساعان ولار نەگە ءتيسىن، — دەپ قۇلشارىپ كۇلىمسىرەپ ەدى، قارعاباي شابىنا وت تۇسكەندەي بۇرقىلدادى:
— سەن، قۇلشارىپ، بىزگە جاتتىعىڭدى ىستەيسىڭ، ءبىلدىڭ بە... ايتپەسە، جانىبەك تۇقىمى ماعان جاقسىلىق ىستەيدى دەگەنگە كىم نانار؟.. مەن ولسەم وسى ءالىنىڭ تۇقىمىمەن بىرگە وتىرىپ ولەم، ءبىلدىڭ بە!.. قۇداي ايىرماعان ءبىر اتانىڭ بالاسىمىز، ءبىزدى ەشكىم ايىرا المايدى...
— اۋ، قويشى ءارى داۋىڭدى، ايىرىلماساڭ، ىنىلەرىڭ مىناۋ، قۇشاقتاس تا وتىر.
— قورىقپا، قارعاباي، مەن تۇرعاندا ساعان كىم تيەدى دەيسىڭ... ءبىراق انت ۇرعان، مالىڭدى بيىل كوپ قىرىپ تاستادىڭ، پالەڭە ىلىكتىرىپ جۇرمەسەڭ... — دەدى ءقايقىتوس كۇلىپ.
— ءاي، ءقايقىتوس، ايتپا جامان ءسوزدى!
ءقايقىتوس ءبىرسىپىراعا شەيىن كۇلىمسىرەپ وتىردى:
— سەن، انت ۇرعان، بىردە مەنەن قىسىلىپ جۇرمەسەڭ جارار ەدىڭ، تىم باۋىرمال بولىپ باراسىڭ...
— يت-اۋ، ەندى... ءبىر اتانىڭ بالاسى ەكەنىمىزدى جاسىرايىن با؟
— بۇرىن نەگە ايتپاۋشى ەڭ؟
— ءاي، قويشى، سەن ءتىپتى...
قارعاباي تىزالاقتاعانمەن، بۇل وتىرعاندار مۇنىڭ اڭگىمەسىنە سالقىن قاراعان ءپىشىن كورسەتىپ، كۇندەلىكتى ۇساق اڭگىمەلەردىڭ ماڭىنان شىقپادى. بۇلاردىڭ بۇل قالپى قارعابايدى تەرىسىنە سيعىزباي ءىسىندىرىپ، وسى وتىرعانداردى سول مينۋتتا ءتۇتىپ جەگىسى كەلگەن ادام سەكىلدەندى. سوناۋ ءبىر ۋاقىتتاردا قارعابايدىڭ قولىندا قىرىق-ەلۋلەپ جىلقى بولىپ، ايەلى باتسايى قىمىزدى باپتاپ ساپىرعان كەزدە، قارعابايدىڭ ءسوزى قۇندى-اق سياقتانۋشى ەدى-اۋ... كەيبىرەۋلەر قارعابايدىڭ ءسوزىن جەرگە تۇسىرمەي قاعىپ الىپ: «ءاي ءسوز-اق-اۋ!.. سويلەسە، قارعاباي سويلەسىن...» دەپ وتىرار ەدى... ەندى مىناۋ — ءقايقىتوس ەكەش قايقىتوسكە شەيىن مازاق قىلىپ وتىرعانى! بۇعان كۇيىنبەي قارعاباي نەعىپ تۇرسىڭ-اۋ...
قارعابايدىڭ ايەلى باتسايى — اجارعا بولسىن، اقىلعا بولسىن — اۋىل ايەلىنىڭ كوبىنەن ءتاۋىر. قارعاباي وڭاشا وتىرىپ وز-وزىنە جۇگىنگەندە: «مالدىڭ كۇشىمەن الماعاندا، وسى قاتىن ماعان شىنى تيمەيتىن ەدى-اۋ، ءا؟..» دەگەن قورىتىندىعا كەلەتىن. قارعابايدىڭ بۇل ويىنىڭ دۇرىستىعىن باتسايى دا تىرىلتەتىن: قارعاباي الدەقالاي اشۋ شىعارىپ ۇرسا، باتسايى، باسقا ايەلدەردەي باجىلداپ جىلاۋىندى بىلمەي، قانىن ىشىنە تارتىپ بۋلىعىپ: «مالىڭنىڭ ارقاسىندا تەڭەلمەسكە تەڭەلىپ قولىڭنان كەلمەستى ىستەپ ءجۇرسىڭ عوي... كورەرمىن!» دەيتىن. باتسايىنىڭ وسى ءسوزى قارعابايعا مىلتىقشا ءتيىپ، مالدان ايىرىلسا باتسايى ءبىر كۇن تۇرماي كەتىپ قالاتىن سياقتاناتىن... وسى سەبەپ بولدى ما، الدە تۋىسىنان سولاي ما، قارعاباي مال كوبەيتۋگە اش قاسقىرداي بوپ ءتيىستى. ادامشىلىق، ار، ۇيات دەگەنىڭ بۇل كىسىلەرگە تۋاسىنان-اق جات سەكىلدى ەدى. تۋعان-تۋىسقاندىق، باۋىرمالدىق دەگەن قارعابايدا بولعان ەمەس. ءالى تۇقىمىنىڭ قارا توبىر كەدەيى تاماعىما مازا بەرمەيدى دەپ قارعاباي وتكەن ومىرىندە مىرزالىقتاردان ىرگەسىن اۋلاق سالۋمەن كەلەتىن... ءسۇيتىپ جۇرگەندە جەر ءبولىسى كەزدەستى، ودان كانپەسكە، سالىق، «كۋلاك» قىلۋ سياقتى جۇمىستار قاباتتاستى. جۇمىستىڭ كەۋدە ورتاسىندا مىرزالىق پەن قۇلشارىپ جۇرەتىن بولدى. ءتۇرلى جاقتان قىسپالاقتار كەلگەندە، قارعابايدىڭ ويىنا ءوزىنىڭ ءالى تۇقىمى ەكەندىگى ءتۇستى. باتسايى دا وسى ويىنان شىقتى: «قارىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن» — دەپ... جات كورىپ جۇرگەن ولار جوق، جولاماي جۇرگەن ءوزىڭ» — دەدى باتسايى قارعابايعا. سودان بىلاي قارعاباي اتالاستىقتى بەتكە ۇستاپ مىرزالىقتارمەن ارالاسا باستادى. ازدان كەيىن مىرزالىقپەن قىسقى قونىسىن دا بىرىكتىردى.
قارعابايدىڭ مىقتى تۇسىنە الماعانى — كولحوزداسۋ جۇمىسى ەدى: «اپىرىم-اۋ، مەن وسىلاردان جاقسى تۇرمىس سۇراپپىن با؟.. نەگە قويمايدى ەركىمە؟» — دەدى ول كۇيىنىپ. «زورلاعان ەشكىم جوق، وتىرا بەر» — دەدى مىرزالىق. ءبىراق باتسايى اراعا كىرىپ: «باستىڭ اماندىعى جاقسى... ءجۇسىپتىڭ ءۇيى قۇساپ تەسىك تاۋ ءوتىپ، شۇبىرىپ كەتەرمىز» — دەپ قارعابايدىڭ ۇرەيىن الا بەردى. تاپ وسى قارساڭدا توبەت اقساقالدىڭ ءۇيى دە كولحوزعا جازىلدى. كولحوزعا جازىلاردان بۇرىن مالىن قيراتا ساتىپ، سويعانىن سويىپ، توبەت اقساقال دىم كورمەگەن ادام بولا قالدى. «سەن اتاڭنىڭ باسىن كۇتىپ ءجۇرمىسىڭ؟» — دەپ قارعابايدى سىقاق قىلۋشىلار دا بولدى. «ون قاراسى بار كىسى كانپەسكەگە ىلىگەدى ەكەن» دەگەن حابار دا دۇڭكىلدەپ جاتتى. وسىنىڭ ءبارى سەبەپ بوپ، اكەسى ولسە اتامايتىن اسىل تۇقىمدى مالدارىنا قارعاباي قول سالدى. سالعاندا، جۇرتتاي ەبىندى، استىرتىن جونەلتۋىندى بىلمەدى، اشكەرە قىلىپ جىبەردى... «ءبۇيتىپ، تاپ جاۋىنىڭ جۇمىسىن ىستەيتىن بولساڭ مەنەن اۋلاق ءجۇر!» — دەدى مىرزالىق ءبىر كۇنى قارعابايعا. «اپىرىم-اۋ، ءوز مالىمدى ساتقانعا مەن قالاي ايىپتى بولام؟!» دەپ قارعاباي جاتسا دا ويلادى، تۇرسا دا ويلادى... وي ۇشىعىنا جەتۋ قيىن. شەتكى بىرەۋلەرمەن سويلەسسە، «مىرزالىقتىڭ ءسوزىن تىڭداپ جۇرگەنىڭ... مەن بولسام، ول مالدى تۇگەل ساتىپ، اقشا قىلىپ الار ەدىم» دەيدى ولار. قارعاباي شەڭگەلىن تاعى سالادى مالعا. ءبىراق تاپ وسى جەردە، ويلاماعان جەردەن باتسايى كەسە تۇسەدى: «مالىڭدى قۇرتساڭ سوتقا ىلىگەسىڭ، جەر اۋدارىلاسىڭ... مال ءۇشىن شۇبىرار جايىم جوق، مەن دەيتىن بولساڭ، ەندىگى مالعا تيمە!» — دەيدى. قارعابايدىڭ سونداعى كۇيگەنىن كورسەڭ! قارعابايعا دۇشپان ادامنىڭ ايتاتىن ءسوزى-اۋ... مىرزالىق ايتسا ءبىر ءسارى ەدى... مىرزالىق دەمەكشى؟.. قارعاباي وسى جەردە ءبىر تەرەڭ ويلانادى. تىم قاتتى ويلانعاندا ماڭدايى قىرىستانىپ كەتەتىن، تاپ وسى جولى دا سول پىشىنگە ءمىندى: «مىرزالىقتى وسى قاتىن اۋزىنان تاستامايتىن بولدى-اۋ... سوڭعى ازىردە وسى قاتىن اقىل ايتاتىندى شىعارىپ ءجۇر-اۋ ؟..» — دەگەن وي قىلتىڭداپ قارعابايدىڭ اشۋىن بۇرىنعىدان دا كۇشەيتەدى. شىنىندا بۇل سەزىك قارعابايدا كوپتەن بولاتىن. قارعابايدىڭ سوناۋ ءبىر كەزدەردە مىرزالىقتان قاشىقتاپ جۇرگەنىنىڭ سەبەبى دە وسى ەدى-اۋ... ەندى ارالاسسا، شاراسىزدان ارالاسقان سىقىلدانىپ ءجۇر. ءبىراق شاراسىزدىققا تۇسكەن ەكەم دەپ قارعاباي قاتىنىن بەتىمەن جىبەرمەكشى مە؟ بولماس، شىراق!.. قارعاباي دا ادام. قارعابايدا دا نامىس بار. شىنىن ايتساڭ — وسى كۇنگى جۇرتتىڭ كوبىنەن قارعاباي وجەت... ولاي بولسا، مىناداي سەزىكتىڭ ۇستىندە تۇرعاندا، قارعاباي كۇماندى اشىپ الۋى كەرەك... وسى وي قارعابايدى تازا بيلەگەندەي بولدى دا، ول كوپتەن سارقىلىپ قويۋلانىپ جۇرگەن اشۋدىڭ كەگىن باتسايىدان الۋعا قامداندى. ءبىر كۇنى ويلاماعان جەردەن اشۋ شىعاردى دا، ەسىكتى مىقتاپ ءىلىپ، قىرلاپ ورگەن قامشىنى قولعا الىپ، باتسايىعا تونە ءتۇستى: — «سەن، قاتىن، وسى، مىرزالىقتى اۋزىڭنان نەگە تاستامايسىڭ؟.. ماعان قايدان اقىل ۇيرەتەتىن بولىپ ءجۇرسىڭ؟..» دەپ... بۇرىن قارعاباي مۇنداي اشۋ شىعارعاندا، باتسايى ۇندەمەي ىعىپ كەتەتىن سەكىلدى ەدى، وسى جولى بەدىرەيىپ تۇرىپ الدى: «ءتيىپ كور وسىدان...» دەپ. قارعاباي باتسايىنى قامشىنىڭ استىنا الدى... باتسايى مەن قارعابايدىڭ بىرلەسىپ وتكىزگەن ومىرىندە بۇل سياقتى كارتينانىڭ ۇشى-قيىرى جوق، ءبىراق سونىڭ ءبارى كەزىندە ۇمىتىلىپ، ءىزسىز جوعالىپ ۇلگەرەتىن سياقتى ەدى، وسى جولى قاتاڭىراق تيگەنى: اۋىلعا مىلتىعى شوشايعان ءبىر ميليسيا كەلە قالىپ، قاتىن-قالاش ارقىلى بۇل اڭگىمە سونىڭ قۇلاعىنا ءتيىپ؛ ونىڭ ۇستىنە، كەك الۋعا تىرىسقان كىسىدەي باتسايى توسەك تارتىپ جاتىپ الىپ، قارعابايدى جان القىمعا كەلتىرگەنى... «قاتىنىڭدى ۇرىپ نە كورىندى يت، قاراپ ءجۇرىپ سوتقا تارتىلماقپىسىڭ؟» دەدى ءقايقىتوس كەزدەسىپ، مىرزالىقتىڭ سىڭايىن بايقايىن دەپ ىزدەپ بارىپ ەدى، ول مۇنىڭ ويىن سەزە قالعان كىسىدەي، تەرىس قارادى. «جىعىلعانعا جۇدىرىق» دەگەن-اۋ، تاپ وسىنىڭ قارساڭىنا كەدەيلەر توبىنىڭ جينالىسى بولىپ، اۋىلناي قول استىنان 10 شاقتى ءۇيدى كانپەسكەلەۋگە قاۋلى شىعاردى-مىس دەگەن حابار تارادى.
ونىڭ ىشىندە قارعابايدىڭ دا اتى بارلىعى ءبىلىندى. مال قۇمارلىقتان باسقا قارعابايدىڭ بىلەرى بار ما، اقىل كەرەك بولدى؛ سۇيەنەتىن شىن تىرەك كەرەك بولدى. مىرزالىققا تاعى باردى قارعاباي: تۋىسقاندىعىن ايتتى، زامانداستىعىن ايتتى؛ «ءوزىم ءۇشىن ەمەس-اۋ، باتسايى قورلىققا تۇسە مە دەپ زارەم جوق» — دەگەنگە شەيىن ايتتى... وسى سوڭعى سوزىنە ءجىبىدى مە، الدە، ءوزىنىڭ تۇپكى ويى سولاي بولدى ما، «قورىقپا، ساعان ەشكىم قاعىلمايدى» دەدى مىرزالىق. وسى قىزۋمەن كەلىپ، قارعاباي باتسايىمەن تابىستى: «قاتىن-ەكە، ءبىر اشۋىڭدى كەش، مەنىكى قاتە ەكەن... مالدى دا، جاندى دا كولحوزدىڭ ورتاسىنا سالىپ كەلدىم»، — دەدى كۇلىپ. نەگە كۇلگەنىنە ءوزى دە تۇسىنبەدى... كولحوزشىلار ءتىزىمىنىڭ جۋان ورتاسىنا مىناداي ءسوز ۇستەلدى: «قارعاباي — جاسى 38-دە، حات بىلمەيدى، باتسايى — ايەلى، جاسى 27-دە، حات بىلمەيدى، ورتاقتاستىرىلعان مالى: 8 ات، 12 بيە، 1 ايعىر، 10 وگىز، 7 بۇزاۋلى سيىر، 75 قوي...» سول كۇننەن باستاپ ءابدىقان اۋىلناي، كولحوزدىڭ رۇقساتىمەن قارعابايدىڭ قارا جورعاسىن تاقىمىنا باستى. قارعابايدىڭ جاڭا كوشيەۆوي شاناسى كولحوزدىڭ سالدىر-سالاق جەگۋىنە توزبەي ءتۇبى ويىلىپ ءتۇستى، جاعالاي كەنەرى ءسوتىلدى. ونى كورگەن سايىن قارعابايدىڭ جانى شىعىپ كەتە جازدادى.
مۇنىڭ ءبارى دە ويىنشىق ەدى. بارىنە دە ءبىر تيىم بولار دەۋشى ەدى قارعاباي. سوڭعى ازىردە جۇرت «سلوبودا بولىپتى» دەپ داۋرىعىپ، ءبىرسىپىراسى كولحوزدان شىعامىز دەپ قاناتىن قومداپ-اق الدى. بۇعان قارعاباي ادام ايتقىسىز قۋاندى. ءبىراق بۇل ويىن ءازىر جاسىرىن ۇستاعان بولىپ، وزىنشە قۋلىق ىستەگەن بولىپ: «اتتەگەن-اي، بەكەر قوپاقتايسىڭدار-اۋ، كولحوزىمىز جاقسى ەدى...» دەيتىن بولدى. ايتۋىن ايتسا دا، وسى يت وسىنىما سەنىپ قالا ما دەپ قاۋىپ ەتكەندەي بوپ: «ەرىك اركىمنىڭ وزىندە دەپتى عوي، ءوزىڭ بىلەسىڭ... شىعامىن دەسەڭ، جەكە شىعاسىڭ دا وتىراسىڭ، كىمنىڭ تالاسى بار» — دەگەن ءسوزدى ۇستەپ قوياتىن بولدى...
بۇگىنگى جيىلىستان قارعاباي مىقتى ءۇمىتتى ەدى. جالعىز قارعاباي ەمەس، كولحوزعا كىرىپ وتىرعانداردىڭ ءبىرسىپىراسى-اق بۇگىن جىگىن بولەكتەپ، كولحوزدان ايگىلەنىپ شىقپاقشى ەدى. جۇرت سىپىرىنا شىققان سوڭ، قارعابايعا كىمنىڭ وكپەسى بار، اياعىن الا و دا كەتپەكشى ەدى...
ءۇمىت كەسىلدى. بۇل جيىلىسقا تۇسىنبەدى قارعاباي. قاناتىن قومداپ قوپاقتاپ وتىرعانداردىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىلدى. ءبارى دە ويىنشىق-اۋ، قارعابايدىڭ زارەسىن ۇشىرىپ وتىرعان — اقمەديا مەن زۇلقاننىڭ باسقارماعا سايلانعاندىعى بولدى-اۋ!.. مىرزالىققا ارقا سۇيەنگەننەن بەرى قارعاباي ولارىڭدى تانىماي كەتكەن كىسى عوي. ونىڭ ۇستىنە، «قارعابايدى كانپەسكەلەۋ كەرەك» دەپ ءبىر كەزدە كەدەيلەردىڭ ءبىرسىپىراسىن جۇمىلدىرۋشى دا وسى اقمەديا مەن زۇلقان ەدى-اۋ... ەندى ەكەۋى بىردەي باسقارمانىڭ باسىنا مىنگەن سوڭ، الدىمەن قارعابايدان ءوش الۋعا كىرىسپەي مە؟ ءوش العاندا الدىمەن قارعابايدىڭ مالىنىڭ كوزىن جوعالتادى-اۋ: اناعان كەرەك، مىناعان كەرەك — دەپ ورىنداي بەرەر، قارسى تۇرا الا ما وعان قارعاباي؟..
قارعاباي مىرزالىققا وسى كەلگەنىندە جان كۇيدى بوپ، قاتتى-قاتتى سويلەسكەلى كەلگەن ەدى. ۇيىنەن شىعاردا ءوش الايىن دەگەن كىسىنىڭ تۇرىمەن باتسايىعا ايتىپ كەتكەن. «ادام بولمايتىن ءيتتى ساعالايمىن دەپ كورەسىمدى كورگەلى وتىرمىن» — دەپ... دەگەنمەن، قاتاڭ سويلەۋگە اۋزى بارمادى قارعابايدىڭ. مىرزالىقتىڭ تۇرىندە مۇقالعاندىق، باس يگەندىك جوق، قايراتىنا مىنسە، اشۋ شاقىرسا، ءبارىن بۇرق-سارق كەلتىرەتىن ادام سەكىلدى ءالى... وسىلاي دەپ ۇعىندى قارعاباي. وسىلاي ۇعىنعاندىقتان، اشۋلى ءسوزىن ەمىن-ەركىن اعىتا الماي، تەبەگەن اتتىڭ ماڭىنا جۇرە الماي قاشىرىس سالعان ادامشا، قاشىرىس سالىپ قانا سويلەيدى...
... ءۇي ءىشى ءالى باياعى كۇيىندە. جازعى ەگىسكە وزدەرىنشە جوسپار قۇرعان بوپ پەش تۇبىندە ءقايقىتوس پەن نۇرعالي جاتىر. ءتور الدىندا كۇڭكىلدەسىپ قۇلشارىپ پەن مىرزالىق وتىر. ءجاميلانىڭ كىتابىنا ءۇڭىلىپ، كىتاپ جايىن اڭگىمە قىپ، شام تۇبىندە نۇربيكە وتىر. سويلەۋشىلەرگە دە، كىتاپ وقۋشىلارعا دا قوسىلماي، وزىمەن-وزى بولىپ، تىزەسىن قۇشاقتاپ، تۇلدانعان پىشىنمەن نۇرسۇلۋ كەلىن وتىر...
قارعاباي اۋىر ويدى باستان قۋىپ، كەرەكتى جۇمىسقا كىرىسەيىن دەگەن ادامداي باسىن كوتەرىپ، مىرزالىققا تەلمىرىپ قارادى. تاپ وسى كەزدە مىرزالىق:
— سەن ويىڭدى ايتشى، — دەدى قۇلشارىپقا.
— سەن ايتشى، مەن تىڭدايىن.
مىرزالىق نە ايتارىن بىلمەي بوگەلگەن ادامعا ۇساپ، ەسىككە تەلمىرە قاراعان كۇيى، ءبىرسىپىرا شىناشاقتاپ جاتتى.
— مەن ايتسام با؟.. — دەدى ءبىر كەزدە. — مەن ايتسام — جۇماقان مەن ءبىزدىڭ ارامىزعا اراپشى كىردى. كەدەيلەر توبىنا سالماي پارتيا ۇياسى مىنا باسقارمانى بەكىتپەۋى كەرەك ەدى... ءىس ەتىپ كەتتى. قايتا سالعانمەن جەڭىپ شىعۋىمىز تاعى كۇماندى. ودان دا ءبىز بولىنەيىك: وزىمىزگە ەرەتىن كەدەي مەن ورتاشانى جيناپ الىپ، جەكە كولحوز بولايىق...
— ويپىرىم-اۋ، تابىلعان اڭگىمە بولدى-اۋ مىناۋ... تۋۋ... — دەپ، قارعاباي جايراڭداپ، جىمىڭ قاقتى.
قۇلشارىپ كوپكە شەيىن سازارىپ، ءوڭىن جىلىتپادى، ۇناتپاعان تۇرمەن قارعابايعا الا كوزىمەن ءبىر قاراپ قويدى.
— مۇنىڭا قوسىلا المايمىن! — دەدى قۇلشارىپ كۇرسىنىپ. — ۋاقىت تىعىز قالدى. بىرەر جەتىدە ەگىسكە شىعۋ كەرەك. بولىنەمىز دەپ جۇرگەندە كاسىپتەن قالامىز. بۇلارعا وكپەلەپ ەگىن سالماي قالۋىمىز ماسقارا... جۇماقانعا سويلەسەيىك، ايتايىق، نە ويى بار ەكەن — بىلەيىك. باي-قۇلاقپەن كۇرەسەتىنىمىز انىق بولسا، نەدە بولسا ورتاسىندا وتىرىپ كۇرەسەيىك!
مىرزالىق ۇندەمەدى. سويلەۋى-اق قيىن-اۋ مۇنىڭ. «ەندىگى ءسوزدى سەنەن كۇتەم» دەگەن سەكىلدەنىپ قۇلشارىپ تا ۇندەمەدى. وسى ەكەۋىنىڭ مىنەزى قىزىق: ءبىرىن-بىرى ءسوزسىز ۇعىناتىن ادامدار سەكىلدى. كوپتەن وسىلاي: بالا جاستان بىرگە ەسىپ، بىرىنە-بىرى جان قيعانداي جاقىن بولىپ، سول كۇيلەرىن وزگەرتپەستەن ءالى كەلەدى...
ءتۇننىڭ ءبىرسىپىراسى ءوتتى. ىسقىرىنعان جەل داۋىسى باسىلىپ، تىنعان سەكىلدەندى. شام ساۋلەسى قالتىرانىپ، كومەسكىلەنە ءتۇستى.
— مىنا قۇرعىرىنىڭ مايى بىتكەن بە؟ كەلىن، ماي قۇيشى اكەپ! — دەپ نۇربيكە نۇرسۇلۋعا بۇرىلىپ ەدى، ول ساماي شاشىن بۇرقىراتىپ ءبىرسىپىرا قاسىندى دا:
— كەرەك بولسا قۇي ءوزىڭ، مالاي كەرەك پە؟ — دەپ بەت-الدى كوپىرىنىپ، تارپىل-تۇرپىل باسىپ الدىڭعى بولمەگە شىقتى.
قۇلشارىپ پەن مىرزالىق جۇماقانمەن سويلەسۋگە كەتتى. «سەن دە ءجۇر» دەپ قارعابايعا ايتپادى ولار. ايتقانمەن دە بارمايتىن ەدى قارعاباي. «وسىلارىڭ السىرەي باستاپتى-اۋ» دەگەن وي بۇعان اياق استىنان ساپ ەتە ءتۇسىپ، سول مينۋتتان باستاپ قارعاباي بۇلاردان بويىن اۋلاق سالا باستاعان سياقتانىپ ەدى.
— نۇرعالي، ءا نۇرعالي؟.. قارعابايدىڭ قىزىل وگىزى مەن مۇقىل قارا وگىزدى پارلايىق دەيسىڭ بە، ءا..؟ — دەپ ءقايقىتوس ءوزارا اڭگىمەسىن ايتۋمەن جاتىر ەدى. قارعاباي سابىردان ايىرىلعان ادامداي اپتىعىپ:
— جەكپەيسىڭ بە؟.. جەگەرسىڭ! جەككىزىپ قويادى عوي ساعان.. تاپقان ەكەسىڭ دوراقتى! — دەدى.
ايتۋىن ايتسا دا، وسىنىم اسىعىس بولدى ما دەگەندەي قىسىلىپ، مۇنىسىن جۋىپ جىبەرەردەي قولايلى ءسوز تابا الماي، سول بەتىمەن قارعاباي ۇيدەن شىقتى.
— ۋا، توبا، وسى قارعاباي، ءا؟.. — دەدى ءقايقىتوس تاڭدانعان كىسىدەي.
— ءجۇسىپتىڭ ءۇيى قۇساتىپ شۇبىرتىپ جىبەرەتىن كىسى عوي، ءبىزدىڭ «الىگىنىڭ» ارا ءتۇسىپ، كورمەيمىسىڭ... — دەدى نۇربيكە قىزاراڭداپ.
ءقايقىتوس قارقىلداپ كۇلدى:
— قۇداي اتسىن، نۇربيكە، باتسايىنى جەر اۋدارتىپ ءوش الماقسىڭ-اۋ ءبىر...
— ءوش العان نەسى؟.. قوي، شىراعىم، بىزدەن تاتۋ ادام جوق.
— انە، انە، قىزاردى... ءوي، انت ۇرسىن نۇربيكە... ءاي، قۇداي سەنى المايدى عوي، — دەپ ءقايقىتوس ودان بەتەر كۇلدى...
...قارعاباي ۇيدەن شىققاندا، جەل تىنىپ، بۇلت توبەسىنەن جارىلىپ ىدىراپ، ءتۇن شىتقىل اياز بولا باستاعان ەدى. كولكىگەن سۋدىڭ بەتى قابىرشىقتالىپ مۇزعا اينالىپ ەدى. اۋىلدىڭ كوبى شامىن ءسوندىرىپ، ۇيقىعا شومىپتى. سوناۋ قوماقتى كورىنگەن قىستاۋ — توبەت اقساقالدىكى. ادام العانداي قاباعان الا توبەتى بولۋشى ەدى، تىنىق ءتۇندى باسىنا كوتەرگەندەي بوپ زاڭقىلداپ ءۇرىپ تۇر. سول ماڭايدا ادام بار-اۋ... شامىنىڭ جارىعىن قاراشى!.. قۇداي بەرگەن ادامدى قويسايشى، باق-داۋلەتتىڭ شىلىگىن ءومىرى كورۋمەن كەلەدى. كورىنگەننىڭ تىلىنە ەرىپ، ءوز جيعانى وزىنە بۇيىرماي وتىرعان قارعاباي سياقتى بولىپ پا ول؟.. پانالاعان سوڭ سونداي ادامعا پانالاماي، وسى قارعابايدىڭ اداسىپ جۇرگەنى نە ءالى؟.. قارعاباي بارسا، پانالاسا كەت دەپ وتىر ما ول؟.. اقمەديا مەن زۇلقان دا سوزگە تۇسىنبەيتىن جىگىتتەر ەمەس قوي، مىرزالىققا بۇلدانىپ سولارعا سىرت بەرەتىن قارعابايدىڭ نە ءجونى بار ەدى؟ مىرزالىق كىمگە پانالىق بوپ جارىتقانداي! مىرزالىقتىڭ اكەسى قوشاقان دەيتىن كىسى — باياعى اشارشىلىق بولاتىن ۇلۋ جىلى اشتان ءولىپ ەدى. جەتىم قالعان ءىنىسى مەن قارىنداسىن جەتەلەپ، وسى مىرزالىق كورىنگەن ءۇيدىڭ جۋىندىسىن ءىشىپ كۇن كورگەن جوق پا ەدى؟» ماسقارا-اۋ، وسىدان بەرەكە شىعادى دەپ جۇرگەن... ودان دا توبەت اقساقالدىڭ الدىنا بارسا، «اداسقان ەكەم، الدىڭا كەلدىم، كارى ارۋاق ءوزىڭ جەبە، قاناتىڭنىڭ استىنا ال!» دەسە، توبەت اقساقال ريزا بولىپ قالماي ما؟ توبەتتىڭ بالاسى شاۋىپكەل — ءارى كومسومول، اۋىلدىق كەڭەس حاتشىسى، ىنىلەرىنىڭ ءبارى ات ۇستىندە... اپىرىم-اۋ، نە دەگەن قۇداي بەرگەن ادام بۇل؟ مۇنى قارعاباي نەعىپ ەسكەرمەي جۇرگەن؟.. «بالالار، مىناۋ قارعاباي دەيتىن اعالارىڭ، ورتالارىنا الىپ، ادام قىلىڭدار» دەمەي مە ول؟ سوسىن قارعابايعا كىمنىڭ ءتىسى باتادى... ءتۇۋ... وسىنى ويلاماي جۇرگەن...ونىڭ ۇستىنە قارعابايدى ولارعا جاعىمدى قىلاتىن ءبىر جۇمىس بار-اۋ: مىرزالىقتىڭ سىرىن تۇگەل بىلەدى بۇل. توبەت اقساقالدىڭ باسىن جۇتقالى مىرزالىق نە ىستەمەيمىن دەپ ءجۇر، سونىڭ ءبارىن ايتىپ بەرسە، توبەتكە قارعابايدان سىيلى ادام بولار ما؟..
مىرزالىقتىڭ ۇيىنەن شىققالى، قارعاباي جوعارعى سياقتى ويعا شومۋمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، ءبىر جەرگە كەلىپ توقتادى: بۇل — ءۇي اراسى جولىنىڭ ەكىگە ايىرىلاتىن جەرى ەدى، ءبىرى — ءوز ۇيىنە بارادى دا، ەكىنشىسى — توبەتتىڭ ۇيىنە بارادى. قايسىسىنا ءتۇسۋ كەرەك، اڭگىمە سوندا. جاڭاعى ويى شىن با ەدى؟ سونى ىستەۋگە بەل بۋدى ما ءوزى؟..
مۇنداي بوپ قىسپاققا قىسىلعاندا، ءبىر جاعىنا شىنداپ بەل بۋۋ دەگەن قارعابايدىڭ ادەتىندە جوق-اۋ. ويلانىپ-ويلانىپ كەلىپ، ەكى جاعىنا دا بەل بۋا الماي داعدارىپ تۇراتىن عوي بۇل. اقىرىندا سول جۇمىس وزىنەن-وزى ىستەلگەن سياقتى بوپ ورىندالا سالاتىن. شارۋاشىلىعىنا دا سولاي ەدى-اۋ بۇل: «كۇرەڭ بەستىنى ۇيىرگە سالۋ كەرەك پە، جوق پا؟» دەپ ون كۇندەي ويلاپ باسىن قاتىرىپ جۇرگەندە، كۇرەڭ بەستى مۇنىڭ ۇيعارىندىسىن كۇتپەي ۇيىرگە ءوزى ءتۇسىپ كەتكەن عوي. ونداي جۇمىس كوپ بولاتىن ەدى ەرتەدە. ءبىراق مىنانى سونىمەن تەڭەستىرۋگە بولا ما؟ مۇنى ابدەن سالماقتاپ بارىپ شەشۋ كەرەك-اۋ...
قارعاباي ەكى وقتىلانىپ جول ايىرىمىندا ءبىرسىپىرا تۇردى. كوك ءجۇزىن بۇلت قايتادان قاپتاپ، قاراڭعىلىق قويۋلانا ءتۇستى. ماۋىققان مىسىق پا، جىلاعان بالا ما — وڭ جاعىنداعى قاراۋىتقان قورانىڭ ءىشى ىڭ-جىڭ بولدى. بۇل ساتماعامبەتتىڭ ءۇيى-اۋ؟.. ساتماعامبەت جاقىندا قايتىپ ەدى. بۇگىن كۇن بەيسەنبى ەكەن-اۋ...
قارعابايدىڭ ويىن جوق جەردە باسقا نارسە بۇرىپ اكەتكەنى. الدەنەگە ەتى تۇرشىككەن سەكىلدى. قورا ماڭىندا بىردەمە قاراڭداپ پا، اعاراڭداپ پا جۇرگەن سەكىلدەندى. بۇ نە سۇمدىق-اۋ... قارعاباي ءوز ۇيىنە بۇرىلسا، قورانى جاناي ءجۇرۋ كەرەك... قارعابايدىڭ باتىرلىعى وعان جەتپەگەن سەكىلدەنىپ توبەتتىڭ ۇيىنە بەتتەدى. ويىنان ساتماعامبەتپەن بىلتىرعى ءبىر ۇرىسقانى، ءتىسىن اقسيتا تىستەنىپ، جەپ جىبەرە جازداعانداي بوپ ساتماعامبەتتىڭ بۇعان ۇمتىلعانى... كوز الدىنان كەتپەۋىن قاراشى... قارعاباي الاقتاپ ارتىنا قارايمىن دەپ، كەنەت ءسۇرىندى، مۇرتتاي ۇشىپ، كولكىگەن سۋدان ورتاسىنا ءتۇستى. ساتماعامبەت كەلىپ جەلكەسىنەن ءتۇيىپ جىبەرگەن سەكىلدەندى... «ءپىسمىلدا، — ءپىسمىلدا» دەدى قارعاباي سۋعا مالشىنىپ تۇرىپ جاتىپ. سۋدى كەشە-مەشە، باسقانى ويلاۋعا مۇرشاسى كەلمەي، جۇگىرە باسىپ توبەتتىڭ ۇيىنە جەتتى. الا اياق يت ارسىلداپ ءۇرۋىن ۇدەتە ءتۇستى. قارعاباي ەسىن جاڭا جيناعانداي بوپ، تەرەزە جارىعىنا جاقىنداپ، ءۇستىن قاعىنىپ، دەمىن الدى. ماناعى وي قايتا
قاپتادى باسىنا، ay، بۇعان بەل بۋىپ پا ەدى بۇل؟.. اداسىپ جۇرگەن جوق پا؟ قاتۋلانىپ جۇرگەن بولسا قايتەدى؟. جانعا اقىلداسقان جوق، ءوز بەتىمەن جۇمىس ىستەيتىن كىم ەدى بۇل؟ تىم بولماسا باتسايىعا ايتۋى كەرەك ەمەس پە؟.. وسىنى بۇگىن قويا تۇرسا قايتەر ەدى، ءا؟..
ويعا شومىپ تۇرىپ قارعاباي ەرىكسىز ءۇي ىشىنە كوز سالدى: توسەك ۇستىندە كۇبىدەي بوپ، بۋرىل جىبەك ساقالىن سيپاي ءتۇسىپ، كۇلىمدەپ توبەت اقساقال شىنتاقتاپ جاتىر. ونىڭ باس جاعىندا — ءبىر اياعىن كوسىلىپ، جالاڭباستانىپ بىلەكتى ءتۇرىنىپ زۇلقان سوعىپ وتىر كوپىرىنىپ. اقمەديا، شايقى، قۇتپان، ابىلاي، قورتىق تاعى باسقالارى بار — ءۇي تولى ادام. نە سويلەسىپ وتىرعاندارىن بىلەر مە ەدى، ءا؟.. قارعاباي كۇرتىك قارعا بەلدەن باتقانىنا قاراماي تەرەزەنىڭ ەرنەۋىنە كەلدى. زۇلقاننىڭ ءبىر ءسوزى ەستىلسە، ەكىنشىسى ەستىلمەيدى. «قارعاباي قايرالاپوۆ» دەگەن ءسوزدىڭ قۇلاعىنا ساپ ەتە قالعانى... قارعاباي ەتىنە ءبىز سۇققانداي تۇرشىكتى. ەمپەڭدەپ، جۇرەگى الىپ ۇشىپ، تەرەزەگە جاقىنداي ءتۇستى. زۇلقان قاساقانا ىستەگەندەي كۇبىرلەپ سويلەپ، ءبىرىن دۇرىس ەسىتە المادى قارعاباي. وڭ قولىن شولتاڭداتىپ، جۇدىرىعىن تۇيە ءتۇستى زۇلقان. «اپىرىم-اي، ءبىر ءسوزىن دە ەسىتە المايمىن با وسىنىڭ؟» — دەپ، قارعاباي تەرەزەگە تونە تۇسەمىن دەگەندە، جەلكەسىنەن ءبىر نارسە كۇرس ەتە ءتۇستى. سونىڭ سالماعىمەن قارعاباي باسىمەن تەرەزەنى ءسۇزدى. تەرەزە دە سالدىر-كۇلدىر قيراپ، تەرەزەنىڭ اعاشىن موينىنا ءىلىپ قارعاباي ۇيگە كىرىپ كەتكەندەي دە ەدى، بىرەۋ اياعىنان ۇستاپ كەيىن قاراي سۇيرەي جونەلدى...
ءۇي ىشىندەگىلەردىڭ قانداي كۇيگە تۇسكەنىن قارعاباي بىلە العان جوق. ول ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلى كۇيدە بىرەۋدىڭ تەكپىسىندە دومالاپ جاتقانىن عانا سەزەدى.
— ءولتىر ءيتتى!.. ءتىرى جىبەرمە! — دەدى بىرەۋ بارىلداپ...
...قاراعاباي ەسىن جيناعاندا ءوز ۇيىندە، ءوز توسەگىندە جاتقانىن كوردى. كۇننىڭ كوزى سوناۋ باعان تۇبىنە ءتۇسىپتى، ءتۇس بولىپ قالعان-اۋ... كوزىن جۇگىرتىپ ءۇي ىشىنە جاعالاي قاراعاندا، ءتور الدىندا وتىرعان ميليسيانى كورىپ، الدەنەگە سەسكەندى: «بۇل نەگە كەلەدى؟ نە ىستەپ وتىر؟ مەن نەگە جاتىرمىن وسى؟» دەپ ويلادى.
باعانعا ارقاسىن سۇيەپ، جىرتىق كەپكەنى ميلىقتاندىرا كيىپ، ميليسيامەن سويلەسىپ سارسەكەي وتىر ەدى. قارعاباي بار كۇشىن سالىپ سونىڭ ءسوزىن تىڭدادى:
— مەن باسقاسىن بىلمەيمىن: ۇيگە كەلە جاتىر ەم، شاڭ-شۇڭ داۋىس شىققان سوڭ ادەيى بۇرىلىپ باردىم، بارسام، قارعاباي ەسىن بىلمەي جاتىر ەكەن...
قارعابايدىڭ ويىنا تۇنگى وقيعا ەندى كەلىپ ءتۇستى. ءتۇسۋى-اق مۇڭ ەكەن، ءوزىن-وزى ۇستاي المايتىن كۇيگە جەتىپ، ورنىنان كوتەرىلە ءتۇستى.
— جولداس ميليسە! مەن بايلاردان كوردىم كورەسىنى. مەن دەيتىن بولساڭ، توبەتتىڭ باسىن تۇرمەدە ءشىرىت! — دەدى.
وسىنى ايتۋى-اق مۇڭ ەكەن، كوزىنىڭ جاسى ىرشىپ اتىلا بەردى. باتسايى اۋىر كۇرسىنىپ، ورامالمەن قارعابايدىڭ كوز جاسىن ءسۇرتتى.
— توبەت، تەرەزەسىن ءوزى سىندىرىپ، جالاسىن اۋدارىپ وتىرعان جوق پا؟ وسى جەرىن سەزە الدىڭ با؟ — دەدى ميليسيا سارسەكەيگە.
— ايتا المايمىن، — دەپ سارسەكەي باسىن شايقادى.
IV
اۋىل ادامدارىنىڭ ءبىرسىپىراسىنىڭ باس قوساتىن جەرى توبەت اقساقالدىڭ ءۇيى. ءبىر كەزدە بەس-التى بولمەلى اعاش ۇيگە يە بولعان كىسىڭ ەدى بۇل توبەت. سوڭعى بىر-ەكى جىلدىڭ ىشىندە توبەت اقساقالدىڭ مالى سۋداي اقتى دا، اياعىندا كەپ اعاش ءۇي دە ساتىلدى.
— قايتقان داۋلەت سولاي بولماق قوي، ءبىر قىرى كەتكەن سوڭ بولا ما؟ — دەپ كەمپىر-شالدار اڭىز قىلىستى.
— مال دەگەن قولدىڭ كىرى ەمەس پە، باعىنان ايىرىلماسا بولدى دا، — دەپ كوڭىل جۇباتۋشىلار دا تابىلدى.
كەمپىر-شالدىڭ ۇيعارۋىنشا توبەت — «باعى» تايعان كىسى ەمەس ەدى. توبەتتىڭ شيرەگىنە كەلمەيتىن، ءبىر كەزدە توبەتتىڭ كەبىسىن سالىپ جۇرگەن كىسىلەر «قۇق» بولىپ، مۇلكى قاتتالىپ «بارسا كەلمەسكە» جول تارتتى. توبەت ءالى ەلدە. ەلدە بولعاندا — جۇرتتاي قوپاڭداپ، كورىنگەنگە ايتاقتاپ وتىرعان كىسىڭ ەمەس، «ىستەرىمدى ىستەدىم، ەندى مەندە جۇمىستارىڭ جوق» دەگەن كىسىدەي، — ۋايىم-قايعىسىز شالجيۋمەن جاتىر.
— ساباز، توكەندەي كىسى بار دەيمىسىڭ، ايىلىن جيۋدى بىلمەيدى، جاننىڭ ءتىسى باتپايدى... جالعىز-اق ساقتىعى — باياعى بي بوپ جۇرگەن كەزدەگى قاعازدارىن ورتەگەن بىلەم... باياعى جۇماعاليدى ورىسقا ۇستاپ بەرەتىندە العان مەدالى بولۋشى ەدى عوي، سونىڭ قاراسىن باتىرعان بىلەم...
— اي-ھاي-ھاي، الىستان شولۋىن قاراشى، سونىڭ وزىنە دە مي كەرەك-اۋ...
— ەردەن يمان قۇتىلمايدى دەگەن، دۇنيەنى ءسۇيتىپ كەلدى دە، اقىرىندا قۇدايدى تاپتى: ازىرەت سۇلتانعا ءبىر بارعاندا ەكى بارىپ كۇنى-تۇنى تاسپيق تارتاتىن بولدى...
توبەت اقساقال تۋرالى تاراعان وسى سياقتى سوزدەر ەلدىڭ ءبىرسىپىراسىنىڭ-اق اۋزىندا ءجۇر. بۇل اڭگىمەگە جاستار دا قانىق. اۋىل ارالاعان وكىلدەردىڭ قۇلاعىنا دا شالىنادى، ءبىراق ەسكەرۋسىز قالا بەرەدى.
توبەت اقساقالدىڭ توقالىنان تۋعان ءبىر ۇل، ءبىر قىز بار ەدى. قىزى اجارعا تاۋىرلەۋ بولدى دا، ەل قىدىرعان وقىعاندار توبەتتىڭ ءۇيىن جاعالايتىن بولدى. جۇمىسى بولسىن-بولماسىن، ەلدىڭ اتىن سابىلتىپ تەپەكتەپ بارا جاتقان «قارا تاياقتى» كورەسىڭ.
— ۋا، جول بولسىن!
— ءبىر جۇمىسپەن وسىلاي قاراي بارا جاتقانىم...
— ايقۋ-اي، شەكەر سۇلۋدى كورۋگە باراسىڭ-اۋ، ءا؟ — دەيدى وندايلار بىرىنە-بىرى كەزدەسكەندە.
العاشقى كەزدە بۇل قىزدى اۋىل بەلسەندىلەرى يەمدەنىپ، ودان اۋدان كولەمىندەگى وقىعاندار ارالاستى. ءسۇيتىپ جۇرگەندە «بارىڭدىكى دە اۋرەشىلدىك» دەگەندەي بوپ، ولكەدەن كەلگەن ورىنباي دەيتىن قۋتىڭداعان ءبىر وكىل شەكەر سۇلۋعا جابىسا ءتۇستى.
— مەنەن نەسىن سۇرايسىڭ، شىراعىم، زامان وزدەرىڭدىكى، ءبىرىڭدى-بىرىڭ ۇناتساڭ، قوسىلا بەرىڭدەر، — دەدى توبەت اقساقال مىرس-مىرس كۇلىپ.
اقىلدى-اق ەمەس پە، ءا؟
اۋىلدىڭ كەيبىر بەلسەندىلەرى، اۋداننىڭ كەيبىر قىزمەتكەرلەرى توبەت اقساقالدىڭ كىم ەكەنىن جاڭا تانىعان سەكىلدەنىپ، «قۇدايىن تانىتامىز» دەگەن بولىسىپ ەدى، كۇيەۋ شىركىن قايىن اتاسىن قايدان تالكەك قىلدىرا قويسىن-اۋ، الگى قيقايىپ جۇرگەن بەلسەندىلەردىڭ كەيبىرەۋى «باس بۇزار» اتانىپ سوتقا ىلىكپەي از-اق قالدى.
سونان بىلاي توبەت اقساقالدىڭ ۇيىنە وتكەن-كەتكەن وكىلدەرىڭ دە ات باسىن تىرەيتىن بولدى. وندايلار توبەتتى ىزدەپ كەلمەيدى، شەكەردىڭ توركىنىن ىزدەپ كەلەدى، قايتەرسىڭ...
توبەت اقساقال تاسپيقپەن شۇعىلدانۋدا. دۇنيە سوزىنە كىرىسۋ دەگەن وعان جات. بالاسى جاستاۋ ەدى. دەگەنمەن اكەسىنە تارتقان پىسىق. توبەت اقساقال وسىنى سەزگەندەي شارۋا بيلىگىن بالاسىنا تۇگەلىمەن بەردى. «شاۋىپكەل توبەتوۆ» دەيتىن پىسىق، كوزى قارا بالا وسى كىسىنىڭ بالاسى. ءوزى كومسومول. اۋىلدىق كەڭەس ءابدىقانعا حاتشى بوپ جۇرگەن دە وسى بالا. جازعاندا قولى-قولىنا جۇقپايدى. ءابدىقان مومىنوۆ دەيتىن جىگىت شىن مومىن عوي: دۇرىس ىستەپ جاتسىڭ، بۇرىس ىستەپ جاتسىڭ — «مىناۋىڭ بىلاي عوي» دەپ شاۋىپكەلگە ءبىر ايتا ما ەكەن ءسىرا... ايتۋىن بىلاي تۇرسىن»، شاۋىپكەل بالا قاعازدىڭ كوبىنە ءابدىقاننىڭ قولىن سىرتىنان قويىپ جىبەرە بەرەدى. سەنىسىپ ىستەگەن سوڭ سولاي بولماق قوي...
وسى ەلدەگى ءابدىلدا دەيتىن مولدا مولدالىعىن تاستايمىن دەدى دە، جۇرتتى ناندىرامىن دەپ باس سالىپ ءىشىپ، كارتا وينادى. سونىڭ سالدەسىن توبەت اقساقال سۇراتىپ العان عوي. العاننان بەرى بۇل سالدەنى باسىنان تۇسىرگەن ەمەس: باسىندا سالدە، قولىندا تاسپيق. ءبىراق، ءبىر عاجاپ جەرى — بۇرىنعى سوپىلار قۇساپ كوزىن جۇمىپ مۇلگىمەيدى، كوزى ماڭايىنىڭ ءبارىن شولىپ وتىرادى. قۇلاعى دا تۇرىك: سىبىرلاعان ءسوزدى دە ەستىپ وتىرادى.
اقمەديا، زۇلقان سياقتى كازىرگى «پىسىقتار» تىزگىن وزىمىزدە دەپ ويلاعانمەن، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بىرەر كەرەكتى جۇمىسقا كىرىسەردە وسى توبەت اقساقالدىڭ ۇيىندە وتىرىپ كەڭەسەدى. توبەت اقساقال بۇلاردىڭ سوزىنە كىرىسە مە:
— مەنەن اۋلاق، شىراقتارىم... اسىرادىم، باۋلىدىم، جۇرت قاتارىنا قوستىم، ەندى، ماعان تىنىشتىق بەرىڭدەر، — دەپ بۇدان ءبىر جىل بۇرىن اشىپ ايتقان بولاتىن.
دەگەنمەن كەرەكتى كەڭەس ءالى وسى ەسىكتەن تارايدى. اڭگىمەنى ورتاعا سالۋشى زۇلقان بولادى. توبەت اقساقال تاسپيق تارتقان كۇيى، بۇلاردىڭ ءسوزىن ەلەمەگەن بولىپ وتىرىپ، كەيدە، «حە-حە-حە» لەپ تىقىلداتىپ كۇلەدى، كەيدە «ە» دەپ تىكسىنىپ قالادى؛ كەيدە، «اۋ توبا!.. شۇكىر، شۇكىر» — دەپ قويادى. وسى دىبىستارىنىڭ وزىنشە ەرەكشە ماعىناسى بار، توكەڭ ۇيىنە جينالاتىندار مۇنى ۇعىنا بىلەدى، سونىڭ ىڭعايىنا قاراپ جۇمىس جوسپارلانادى.
ءتۇننىڭ ءبىرسىپىراسى وتكەن بولسا دا، جيىلىستان تاراعان زۇلقان مەن اقمەديالار توبىن جازباستان توبەت اقساقالدىڭ ۇيىنە كەلىپ، ەسىتكەن-بىلگەندەرىن ورتاعا سالدى. سودان كەيىن كولحوزدىڭ كەلەشەكتەگى جۇمىسىن كەڭەستى. كىمدى قاي ورىنعا سايلاۋ كەرەك، قاي جۇمىستى قالاي اتقارۋ كەرەك، — ءارقايسىسىنا ارناۋلى ۇيعارىندى شىعارىلىپ جاتىر. ءتىپتى ءبىر ەسەپتەن وسىنىڭ ءوزى كولحوز باسقارماسىنىڭ ءماجىلىسى سياقتى-اۋ، الگى ۇيعارىندىلارىن زۇلقان قويىن كنيجكاسىنا جازىپ وتىر... ءبىر جۇمىسقا لايىقتى ادام قاراستىرعاندا زۇلقان قارعاباي قايرالاپۇلىن اتاپ ەدى، توكەڭ تىكسىنىپ، ۇناتپاعان ءپىشىن كورسەتتى. زۇلقارناي بۇل قاتاسىن تەز تۇزەيىن دەگەن كىسىدەي بوپ، قارعابايدى بالاعاتتاپ، جامانداپ داۋرىعا جونەلدى. قارعابايدىڭ بۇل ءۇيدىڭ تەرەزەسىنە كەلگەنى دە تاپ وسى كەز ەدى-اۋ... قارعابايدى كولحوز جۇمىسىنا ارالاستىرۋ بىلاي تۇرسىن، ءوزىن كونفيسكەلەپ جەر اۋدارۋ كەرەك دەپ قورىتىندى شىعارۋعا قالعاندا، سالدىر-گۇلدىر تەرەزە قيراپ، تەرەزە اعاشىن موينىنا ءىلىپ العان قارعابايدىڭ باسى، شوقشا ساقالى، يميگەن تۇمسىعى، ادىرايعان كوزى كورىندى. ۇيدە وتىرعاندار ءۇرپيىسىپ، بىرەر مينۋت ەستەرىن جيا الماعان سەكىلدەندى...
توكەڭ اقساقالدىڭ ساقتىعى-اۋ، جاستار جينالىپ ۇيىنە كەلسە، ىنىسىنە ىم قاعادى. توكەڭنىڭ قاسى مەن قاباعىنا قاراپ، ءوزىن سول توكەڭ ءۇشىن تۋدىم دەپ بىلەتىن ءبىر ءىنىسى بار. مىناداي كىسى باسى قۇرالىپ كەڭەسكە كىرگەن كەزدە، ول الا اياق ءيتتى جانىنا الىپ، دالانى تورۋمەن بولادى. اۋىل ءۇي وتىرىپ وسى سىردى سەزبەي جۇرگەن قارعاباي اڭقاۋ-اۋ... قارعابايدىڭ اياعىنان سۇيرەپ، تەپكىنىڭ استىنا الىپ جۇرگەن سول كىسى ەدى...
بۇل وقيعا كەنەت كەزدەسكەندەي بولىپ، جاستار جاعى نە ىستەرىن بىلمەي داعدارعان سەكىلدەنىپ ەدى، توكەڭ كەمپىرىنە قاراپ:
— ميليسەنى شاقىر! مەنى باسىناتىن قارعاباي كىم ەدى؟ — دەدى اشۋلانىپ.
... جوعارعى قارعاباي ۇيىندەگى سارسەكەيمەن سويلەسىپ وتىرعان جامانعالي ميليسيا ءتۇن بويىنا وسى ۇيدە پروتوكول جازۋمەن اۋرەلەنىپ، وقيعانىڭ تۋۋىنا نە سەبەپ بولعانىن، نەدەن باستالعانىن بىلە الماي-اق قويدى.
وسى قارساڭعا قارعابايدىڭ ۇيىنە مىرزالىق كەلدى. بۇل — تاڭ اتقالى مىرزالىقتىڭ بۇل ۇيگە ءۇشىنشى كەلۋى ەدى.
— قالاي، ەسىن جيعان جوق پا؟ — دەدى مىرزالىق باتسايىعا.
قارعاباي كوزىن اشىپ مىرزالىققا باقشيدى:
— مىرزالىق! وسى كەگىمدى دە جىبەرەسىڭ بە؟ ءولتىردى عوي مىنا بايلارىڭ... — دەپ قارعاباي تاعى قامىقتى.
مىرزالىق ۇندەمەدى.
... جامانعالي ميليسيا گازەتكە ورالعان تەمەكىسىن الدىنا جايىپ سالىپ، شىلىم وراۋعا كىرىستى. ويى وتكەن-كەتكەندى شولۋمەن بولدى. اسىرەسە تۇنگى كولحوز جيىلىسى. جەرگىلىكتى كەڭەس ورىندارىنىڭ سول جيىلىسقا يەلىك قىلا الماعاندىعى... جيىلىستان تاراعاندا جامانعالي كاتيمانى تاعى قولتىقتاپ قايتتى. شىنىن ايتساق جۇرتتان قالىپ كاتيما مۇنى ەسىك الدىندا كۇتىپ الدى. ەكەۋى قولتىقتاسىپ كەلە جاتىپ كولحوز جيىلىسىندا بولعان كەمشىلىكتەردى ءسوز قىلدى. ودان باسقا سوزگە ەكەۋىنىڭ دە اۋزى بارمادى. باسقامەن شىنىندا جۇمىستارى دا جوق سەكىلدى ەدى...
بۇلار جيىلىستان قايتقاندا — توعىزباي وتاعاسى مەن كەمپىر اسىن ازىرلەپ، بۇلاردى كۇتىپ وتىرعان بولدى. اس جەپ وتىرىپ جامانعالي ميليسيا باياعى اڭگىمەسىنە تاعى كىرىستى:
— اپىرىم-اي وتاعاسى... بالاڭىز كەڭەس مەكتەبىندە وقىپ ءجۇر. قىزىڭىز كومسومول... وسى اۋىلداعى سانالى ادام دەگەننىڭ ءبىرى، ءسىزدىڭ وتىرىك ايتۋىڭىز... — دەدى.
توعىزباي وتاعاسى مىقتى ۇيالىس تاپقان سەكىلدەندى. ونى-مۇنى ايتقان بوپ باسپاقتاتىپ وتىرىپ كۇندىزگى وقيعاعا كوشتى. ونىڭ ىشىندە قىزىل قاشاردىڭ تۇقىم جەگەنىنە دە توقتاپ ءوتتى. مىرزالىق پەن ءقايقىتوستىڭ كولحوز مۇلكىنە شىن جانى اشيتىن ادامدار ەكەنىن دە سەزدىردى. ءسۇيتىپ وتىرىپ قۇتپاننىڭ اتى اۋزىنا تۇسكەندە توعىزباي وتاعاسىنىڭ قاباعى كىرجيدى.
كاتيما اكەسىنىڭ سىرىن بىلەتىندىگىن ىستەپ:
— بۇلىكتىڭ باسىندا ءجۇرۋ ول كىسىنىڭ قاشانعى ادەتى ەمەس پە؟ — دەدى.
— قاشانعى ادەتى ءيتتىڭ... اكەسى سوتقارلىقپەن ەكى ءۇيدىڭ باسىن ءبىر جەرگە قوسپاي ءوتىپ ەدى، —دەدى توعىزباي.
وسىدان بىلاي كۇندىزگى جانجالدىڭ نەدەن باستالعاندىعى بىرتىندەپ اشىلا كەلىپ، جامانعالي ميليسيا مۇددەسىن ورىنداعان ادامداي جىمىڭ قاقتى.
كەمپىر-شال ۇيقىدا. جامانعالي شامعا تونە ءتۇسىپ جازۋمەن بولىپ وتىر. قولى تىم دورەكى. جازۋىندا ءتۇر جوق. ءسوز قۇراۋى ونشا كەستەلى ەمەس. ءبىراق ءوزى تۇسىنەدى. وسىدان ارتىققا جامانعاليدىڭ ءالى دە كەلمەيدى... شىنىندا — جامانعاليدىڭ ومىرىنە تانىس ادامدار — جامانعاليدىڭ وسى جازۋ جازىپ وتىرعانىن كورسە، مىقتى تاڭىرقار ەدى-اۋ: كۇنى كەشە كىسى ەسىگىندە جۇرگەن باتىراق ەدى، ەندى حات تانىپ، ساياسي ساۋاتىن اشىپ، كەڭەس ميليسياسى بولىپ، وسىنداي تاپ كۇرەسىنىڭ شيەلەنىسكەن داۋىرىندە مىناداي شاتاق جۇمىستاردى، تاپتىق كوزىمەن قاراپ، دۇرىس شەشە الىپ وتىرعانى...
جامانعالي كۇلىمسىرەپ باس كوتەردى. كاتيما توسەكتە جاتىر. شىمىلدىقتان بەتى عانا كورىنەدى. كىتاپ وقىپ جاتىر. كىتاپ كەيدە كاتيمانىڭ بەتىن بۇركەپ كەتە بەرەدى...
جامانعالي كۇرسىندى.
بۇل وتكەن تۇنگى وقيعا. جۇمىس اراسىندا كەيدە ويعا شومىپ كەتە بەرەتىندىگى بار-اۋ... قوي، مىنا جۇمىستى ءبىتىرۋى كەرەك. جامانعالي شىلىمىن تۇتاتىپ، قارعابايعا بۇرىلدى.
توسەكتە جاتقان قارعاباي ىڭقىلعا باستى. مىرزالىققا قاراي ءتۇسىپ باتسايى وتىر.
— مىرزالىق جولداس، مەن مىنانىڭ ۇشىعىنا شىعۋدان قالدىم،— دەدى جامانعالي جالىققان تۇرمەن.
— شىققىڭىز كەلەتىنى راس بولسا، ۇشىعىنا شىعۋ قيىن بولماس، — دەدى مىرزالىق كۇلىمسىرەپ.
— ولاي دەمە، مىرزالىق... ەكەۋمىز دە پارتيا مۇشەسىمىز، كەل، شىن سويلەسەيىك.
— جاقسى... سويلەسەيىك، — دەپ مىرزالىق وعان جاقىنداي ءتۇستى.
V
جۇماقان دۇيسەنبايەۆ وسى «قىزىل جالاۋ» كولحوزىنداعى پارتيا ۇياسىنا حاتشى بولىپ كەلدى. كەلۋ تاريحى بىلاي: بۇرىن دا ياچەيكا حاتشىسى ەدى، رايكوم شاقىرتىپ الىپ مۇنى پارتيا مەكتەبىنە وقۋعا جىبەرمەك بولدى. مانداتىن قولىنا بەردى. بانكادان جولدىق اقشاڭدى ال دەپ قاعاز دا جازىپ بەردى.
«جۇماقان دۇيسەنبايەۆ وقۋعا باراتىن بولىپتى-اۋ... بايعۇس، ەندى، ادام بولادى ەكەن»، — دەپ مۇنى بىلەتىن جولداستار سىرتىنان اڭگىمە دە قىلدى.
ءبىراق جۇماقان بارمادى. بارماۋىن بىلاي تۇرسىن، رايكوم حاتشىسىنىڭ كابينەتىنە كىرىپ، جۇماقان كەرىسىپ وتىرىپ الدى:
«زورلاپ جىبەرمەكسىڭ بە؟»—دەپ.
رايكوم حاتشىسى تۇسىندىرمەك بوپ: — بايعۇس-اۋ، وقۋىڭ كەرەك ەمەس پە؟ شالا ساۋاتتى بولىپ وتىرىپ پارتيا باسشىلىعىن قالاي جۇرگىزبەكسىڭ؟ — دەپ ەدى، جۇماقان مۇنى مىقتى اۋىرلادى. سودان كەيىن رايكوم حاتشىسىنا ءتىل قاتپاستان سالبىراپ تىسقا شىقتى. «نەگە تۇيلىكتى بۇل؟ نە جازىعىم بار؟ ناۋقانىن ورىنداپ بەردىم. جۇمىسىمنان اشەپكە شىققان جوق. نە قىل دەيدى ماعان» — دەدى جۇماقان اۋزىن بۇرتيتىپ.
اشۋمەن ونشا ۇيىرلىگى جوق، جايدارىلىقتى سۇيەتىن جىگىت قوي جۇماقان. الدەقالاي اشۋلانسا، ءىستىڭ ارتىن ويلاماي كەتەتىن دە مىنەزى بولاتىن. سونىسىنا باسىپ باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ اعاسى قاسەن بايداۋلەتوۆ دەيتىن جىگىتكە كەلدى. مۇنىمەن جاقسى تانىس ەدى. بىلتىرعى استىق ناۋقانى كەزىندە قاسەن وسىنىڭ ەلىنە وكىل بوپ شىعىپ، وسى جۇماقاننىڭ ۇيىندە جاتقان. زامانداسپەن اشىق مىنەزدى، ارپىل-تۇرپىلداۋ جىگىت بولاتىن قاسەن. ءبىراق مىنەزىندە «قازاقشىلىق» بەلگىسى بىلىنگەنمەن، ىسىنە بەرىك كىسى، جۇماقاننىڭ ايىبىن ىلعي بەتىنە باسىپ وتىراتىن:
— سەن وڭباعىر مىنا قاتىندى بەكەر العانسىڭ، ساعان لايىق قاتىن ەمەس بۇل، سەنى ۋىسىنان شىعارمايدى، مەنىڭ قولىما تۇسەر مە ەدى بۇل... — دەيتىن ازىلدەپ.
جۇماقان وسى قاسەنگە وڭاشا جولىعىپ، نەگە رەنجىگەن سەبەبىن ايتتى. قاسەن وعان تەلمىرە قاراپ، ءبىرسىپىراعا شەيىن ۇندەمەي وتىردى:
— وڭبايتىن ادام ەكەنسىڭ عوي... ەسىڭ بولسا وقۋدان قاشار ما ەڭ!...
— قاشپايمىن وقۋدان، ءبىراق وسى جولى بارمايمىن! نە ءۇشىن جىبەرەيىن دەپ وتىرعاندارىڭدى بىلەمىن، — دەدى جۇماقان سۇرلانىپ.
— نە ءۇشىن جىبەرەيىن دەپ وتىر، ايتشى، قانە، بىلسەڭ؟...
— بارمايمىن دەگەن سوڭ بارمايمىن! كوپسىنسەڭدەر بيلەتتەرىڭدى قايتىپ الىڭدار، — دەدى جۇماقان كوپىرىنىپ.
بۇدان ءارى سوزگە كەلمەي ەسىكتى تارس ۇرىپ شىعىپ كەتتى. قاسەن كوپ ويلاندى. «سانالى كوممۋنيستكە لايىق جۇمىس ەمەس-اۋ بۇل. مۇندايدى تارتىپكە شاقىرماسا بولا ما؟..» ءبىراق وسى جەردە قاسەننىڭ ومىرىندە بۇل سيرەك كەزدەسەتىن جۇمىس، — قاسەن وسىعان ىمىراشىلدىق قىلعان سياقتاندى. جۇماقاننىڭ ءبىر ءسوزىن قاسەن وزىنشە ۇعىندى. «نە ءۇشىن جىبەرگەلى وتىرعاندارىڭدى بىلەم» دەدى-اۋ ول. سوندا بۇلار جۇماقاندى قۋىپ جىبەرىپ، قاتىنىن الىپ قالعان بولىپ شىعا ما؟... «وڭباعىر ەكەن عوي ءوزى، نە دەپ سوعان اۋزى بارادى؟» — دەدى قاسەن ىشىنەن. وسىنى ويلاعاندا ءوزى قىزارىندى. رايكوم حاتشىسىنا جولىعىپ جۇماقاندى وقۋدان بوساتتىردى. سول قارساڭدا «قىزىل جالاۋ» ياچەيكاسىنىڭ حاتشىسى ورنىنان الىندى دا، جۇماقان دۇيسەنبايەۆ سوعان حاتشى بولىپ سايلاندى.
جۇماقان «قىزىل جالاۋ» ياچەيكاسىنا حاتشى بولىپ كەلگەندە، بۇل ەلدىڭ ادامدارى دۋانعا ۇستى-ۇستىنە ات شاپتىرىپ، «تابىسقا ماستانۋ» دەگەن ماقالا باسىلعان گازەتتى ءۇي باسى ءبىر دانادان الىپ ۇلگىرگەن كەزى ەدى. كوپشىلىك بۇل ماقالانى وزدەرىنشە ءتۇسىنىپ، كولحوزدىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرىپ، «باسبۇزارلاردىڭ» ءبىرسىپىراسىنا قول، كۇش جۇمساۋدا ويلارىندا جوق ەمەس ەدى. اۋدان وكىلى كەتەباي قىس بويى وسى ەلدە جاتقاندىقتان، «باسبۇزاردىڭ» باستىعى سول دەپ تانىتىپ، ونىڭ ۇگىتىن تىڭداۋدان بۇل ەل تازا قالىپ ەدى. تاپ وسى قارساڭعا جۇماقان كەلدى دە، ءابدىقان اۋىلنايدىڭ ۇيىنە ءتۇستى.
— ياچەيكە كەلىپتى... حاتشى كەلىپتى...
— قاتىنى ءبىر سىلقىم ەكەن.
— بۇيىم دەگەننەن كوشە الماي جاتىر ەكەن...
— جايدارى جىگىت بولار ءوزى: كەلە سالا ءابدىقاننىڭ دومبىراسىن تارتىپ، قاتىنىمەن ازىلدەسىپ جاتتى.
— زۇلقان بارىپ تانىسىپ تا ۇلگىرىپتى، — دەپ «قىزىل جالاۋ» ەلى جۇماقان اتقا قونباي جاتىپ، كىم ەكەنىن، نە ىستەيتىنىن كۇن بۇرىن بولجاپ قويعان سياقتى بولدى.
جۇماقاننىڭ باستاپ تانىسقان «بەلسەندىسى» زۇلقان بولدى. «كەلىننىڭ بەتىن كىم اشسا، سول ىستىق» دەگەن-اۋ جۇماقان زۇلقاندى وزىنە ءۇيىرىلتىپ، سول ارقىلى كولحوزبەن تانىستى، كولحوزدىڭ ادامدارىمەن تانىستى، اسىرەسە زۇلقاننىڭ ايتۋىمەن جۇماقان اقمەدياعا كورمەي ىنتىق بولدى. «جاقسى جىگىتتەر بار ەكەن، ابىروي الادى ەكەم» دەدى جۇماقان كۇلىمدەپ.
ەلدى تەگىس ارالاپ شىقتى. شارۋالارمەن جەكەلەپ تە سويلەستى. اقمەديا، زۇلقانداردىڭ ۇستىنە بەرىلگەن ارىزداردى دا الدى.
قۇلشارىپپەن، مىرزالىقپەن دە سويلەستى. ونشاقتى كۇننىڭ ىشىندە «قىزىل جالاۋ» كولحوزىنىڭ ادامدارىمەن ميداي ارالاسىپ كەتتى. «مۇنىسى تەرىس ەمەس، ءبىلىپ الايىن دەپ جۇرگەن شىعار» — دەپ مىرزالىقتار ىشىنەن ءسۇيىندى دە.
ءبىراق مىرزالىقتار بۇلاي ويلاعانمەن دە، جۇماقان بۇل ساياساتتان اۋلاق ەدى. مۇنىڭ ساياساتى كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، وزىنە تاپسىرىلعان جۇمىس بولسا سول كوپتىڭ الا-قۇلاسىنىڭ ءبارىن بىرىكتىرىپ وتىرىپ، تەز عانا ورىنداپ شىعۋ ەدى. سولاي ىستەپ داندەپ تە ەدى. سوسىن ءبىر عاجاپ جەرى — ومىرگە ءوزىنىڭ پىكىرىن ايتپاي، وزىنەن جوعارى ادامعا جەتەكتەگەن تۇيەشە جەلكىلدەپ ەرۋ ەدى. جۇماقاننىڭ بۇل سىرىن وڭايلىقپەن سەزۋ قيىن. بۇل جۇماقانشا ايتساق، استارلى سىر دا ەمەس. جۇماقاننىڭ بار ماقساتى مىندەتتى جۇمىسىن ورىنداپ شىعىپ، جامان اتقا ىلىكپەۋ عانا. «بۇدان قانشا ايىپتى بولام؟» دەيتىن جۇماقان وزىنە-وزى جۇگىنىپ.
بۇگىن جالپى جيىلىستىڭ الدىندا پارتيا مەن كومسومولدار جيىلىسى وتكىزىلگەندە، مىرزالىقتار، كەتەباي وكىل ونىڭ ىشىندە بولمادى. كولحوز باسقارماسىنا ۇيعارىلعان ادامداردى ەسىتكەندە كەتەباي وكىل ازىراق نارازىلىق ءبىلدىردى:
— جامان ادام دەمەيمىن. ءبىراق وسى ەلدە رۋ جىگى دە جوق ەمەس. مىرزالىقتار جاعىنان دا ادام كىرگىزۋ كەرەك ەدى، — دەدى ول بوساڭداۋ.
وسى «اشەپكەنى» كولحوز جيىلىسىندا تۇزەرمىز دەپ ۇيعارىسقان سەكىلدى ەدى، وعان قاراتپاي، تىزبەنى زۇلقان جاريالاپ سالدى دا كوپشىلىك قول كوتەرىپ، جۇمىس سونىمەن ءبىتىپ قالدى.
ايتكەنمەن جيىلىس تارارداعى مىرزالىقتىڭ قاتاڭ ءسوزى جۇماقانعا اۋىر تيەيىن دەدى.
...ءابدىقان تۇرعان اعاش ءۇيدىڭ ءبىر جاعى جۇماقاننىڭ پاتەرى. جۇماقاننىڭ ايەلى ىرىسبيكە دەيتىن — قالجاننىڭ ورازىنىڭ قىزى عوي. ورازدىڭ ءدۇرسىپ تۇرعان كەزىندە بۇعاعى سالبىراعان، كوزى توستاعانداي ۇلكەن قارا تورى بايبىشەسى بولۋشى ەدى، سودان تۋعان قىزى عوي بۇل. ءۇي جابدىعىنا قۇنتتى-اق. قاي ەلگە كەلسە دە بىرەر كۇننىڭ ىشىندە: شايىڭ، قانتىڭ، ۇنىڭ، ەتىڭ ىرىسبيكەنىڭ ماڭىندا ءۇيىلىپ جاتادى.
— مەن بولماسام اشتان ولەر ەدىڭ-اۋ، — دەيدى ىرىسبيكە جۇماقانعا كۇلىمسىرەپ.
كۇلگەندەگى كوزقاراسىنىڭ ءوزى-اق ولتىرەدى-اۋ كىسىنى: ماعىشتىڭ ناعيماسى قالاي كۇلۋشى ەدى، تاپ سونى كورگەندەي بولاسىڭ.
جۇماقان جۇمىستان قايتقاندا، يا جيىلىس وتكىزىپ قايتقاندا، ۇيىنە جەتكەنشە جۇمىسىن ويلاۋمەن بولادى، ۇيىنە اتتاپ كىرسە، ىرىسبيكە قىرىن تۇرىپ، كۇلىمسىرەي قاراسا، الگى ويىنىڭ ءبارى جوعالىپ، جۇماقان ەكىنشى دۇنيەگە كىرگەندەي بولادى. ارسالاڭداپ سىرتقى كيىمىن شالا شەشىنىپ، بارا ىرىسبيكەنى قۇشاقتايدى.
— قوي دەيمىن، بىرەۋ كىرىپ كەلسە...—دەيدى ىرىسبيكە قىلىمسىپ.
اس ۇيدە تاماقپەن الىسىپ، تەرلەپ-تەپشىپ، ساسقالاقتاپ قىزمەتشى ايەل جۇرەدى.
— «قوجايىن» كەلدى بىلەم، كەلىن قۋىرىپ جانىمدى شىعارادى-اۋ ەندى، — دەيدى ول ساسىپ.
قاي كولحوزعا بارسا دا ىرىسبيكەگە دەگەن جالشى ايەل «قۇداي ارناپ جاراتقانداي» دايىن تۇرادى.
— مىناۋىڭنىڭ تۇزى كەم. پىسىرگەن اسىڭ قۇرىسىن، ءوزىم ارالاسپاعان سوڭ عوي، — دەپ كىنا تاقپاي تاماق ىشكەن ەمەس ىرىسبيكە.
ءوزى ارالاسسا قوي دەپ وتىرعان كىم بار ەكەن-ay؟... كەيدە جۇماقاننىڭ تىزەسىن باسا وتىرىپ.
— جەشى بۇگىن، ءوزىم ىستەدىم تاماقتى، — دەيدى ىرىسبيكە.
«ءوزىم ىستەدىم» دەيتىنى — تاماق ىستەپ جاتقان كەزدە اس ۇيگە بىرەر كىرىپ شىققان بولادى. ەڭبەگى زايا بولعان جالشى ايەل بوساعادا وتىرىپ، اۋىر كۇرسىنەدى.
توسەك ۇستىندە شايى شىمىلدىققا ورالعان بەسىك. بەسىكتىڭ ىشىندەگى جاس بالا اياق-قولىن تىرباڭداتىپ ويانادى.
— وياندى قالقام، الشى اكەسى، مەن ەت تۋرايىن، — دەيدى ىرىسبيكە.
جۇماقاننىڭ دا بالاعا اكە بولعانى-اۋ، نە دەگەن قۋانىش! «اينالايىن سوۆەتتەن! سوۆەت ورناماسا، بۇل قىزىقتى مەن كورەر مە ەم؟!» — دەيدى جۇماقان وندايدا جىمىڭداپ. ارسالاڭداپ بالاسىنا جابىسادى. شوپىلدەتىپ سۇيەدى بالاسىن. Capى قازىنىڭ مايىن تامشىلاتىپ تۋراپ بايى مەن بالاسىنا كەزەك قاراي ءتۇسىپ، كۇلىمسىرەپ ىرىسبيكە وتىرادى. نە دەگەن قىزىق تۇرمىس، ءا؟ وسى تۇرمىستى بۇزىپ وقۋعا بار دەدى-اۋ بۇعان؟ وقۋ قايدا قاشار دەيسىڭ، وزىنە-وزى كەلىپ السىنشى...
سارى قازىعا تويىپ، ىرىسبيكەگە اياعىن سيپاتىپ، بالاسىن ۇستىنە سەكىرتىپ، باستان وتكەن ءومىردى قيالىمەن شولىپ جۇماقان كولبىپ جاتىر ەدى، ەسىكتەن مىرزالىق پەن قۇلشارىپ كىردى. بۇل ەكەۋى وتكەن ومىرىندە اۋىلدا وسكەن ادامدار بولسا دا، مىنا كورىنىسكە تاڭىرقادى بىلەم، بىرىنە ءبىرى قارادى.
— ءا، جوعارى شىعىڭدار جىگىتتەر، وتىرىڭدار، — دەدى جۇماقان كوتەرىلە ءتۇسىپ...
«ادەبيەت مايدانى» 1935جىل، №8—9. (اياقتالماعان.)
You Might Also Like
-
بەرەكەڭ اۋىلىندا جيىلىس بولادى دەگەن سوڭ، تاسبەرگەن سوپى، بەلدەنبوق مولدا، يتاياق بي ۇشەۋى باسىن قوسىپ شىعا قالدى. بەرەكەڭ اۋىلى ۇزىنشىرپىدا، وزەنمەن ەكى اراسى 10 شاقتى شاقىرىم جەر. دەكابر ىشىندەگى...
-
2019 جىلى 4 مىڭ شەتەلدىك قانداسىمىزدىڭ مەكتەپ جاسىنداعى بالالارى قازاقستاندا ءبىلىم الادى. بۇل تۋرالى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى زاۋىتبەك تۇرىسبەكوۆ ءمالىم ەتتى.
