InfoHub Logo

"مەدەت دايرابايەۆقا" دەگەن جازۋى بار كونۆەرتتى مەدەت قولىنا ۇستاپ، سىرتىنداعى جازۋىنا ءسال كوز سالىپ وتىردى دا، ىشىندەگى بۇكتەۋلى حاتتى الىپ، جايىپ سالىپ وقۋعا كىرىستى، بۇل حاتتى بۇدان ەكى كۇن بۇرىن الىپ ەدى. ەكى رەت وقىپ شىعىپ ەدى. بۇل ءۇشىنشى رەت وقىپ شىعۋى.

ءقىدىرالى دەگەن بۇرىنعى جولداسىنىڭ جازعان حاتى ەدى. ەكەۋى ءبىر مەكتەپتە وقىعان، بىرگە ءبىتىرىپ شىققان. پىكىر، ماقسات جاعىنان ەكەۋىندە ايىرما جوق، ءبىرىنىڭ ايتقانىن ەكىنشىسى قوستايتىن. ءبىراق تۇرمىس، كۇنكورىس رەتىندە ايىرما كوپ: ءقىدىرالى مىڭدى ايداعان بايدىڭ بالاسى دا، مەدەت قارا تابان كەدەيدىڭ بالاسى؛ ءقىدىرالى جىبەك كيىپ، جورعا ءمىنىپ، جالعاندى جالپاعىنان باسىپ ءوستى دە، مەدەت كورىنگەننىڭ ەسىگىندە ءجۇرىپ، وت جاعىپ، كۇل شىعارۋمەن ءوستى.

ءقىدىرالى جاسىنان وقىدى. مەدەت كەڭەس وكىمەتى كەلگەن سوڭ وقۋعا كىردى، ءبىراز جىلدان كەيىن ەكەۋى جوعارعى دارەجەلى مەكتەپ ەسىگىن بىرگە اتتادى، ەكەۋى تانىس بولادى. ءقىدىرالى كوپىرمە سوزشەڭ جىگىت، كەز كەلگەن جەردە وتكەن-كەتكەندى اڭگىمە قىلىپ، مەدەتتى ءۇيىرىپ جىبەرمەيدى. ءقىدىرالى ەسكى زاماندى، ەسكى كۇيدى جىر قىلادى. "سورلى قازاق ءوتتى داۋرەنىڭ" دەپ قويادى. مەدەت بۇعان كادىمگىدەي ەلىگەدى. "سورلى قازاق" دەگەندە جانى كۇيزەلگەندەي بولادى. اكەسى دايرابايدىڭ استىنداعى جالعىز اتىن بىرەۋ اۋدارىپ الىپ جاتقان سياقتى بولادى. اۋىلىنداعى جيرەنباي اقساقالدى تىكشە مۇرتتى ورىس جىعىپ سالىپ، ىشكە تەپكىلەپ جاتقان سياقتى بولادى. توڭكەرىستىڭ العاشقى كەزىندەگى بەيباستاقتىق شۇبىرعان اتتى كازاك اسكەرى، تالانعان مال، شابىلعان ەل كوزىنە ەلەستەيدى. ەلەستەيدى دە سول كۇي قازاق كۇنى ءقازىر بولىپ وتىرعانداي بولادى. "اي-حاي، داۋرەن وتەدى-اۋ!" دەپ مەدەت تە كۇرسىندى. مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە مەدەت قىدىرالىدەن ءبىر ەلى ايرىلعان جوق. پىكىر بىرلىگىنىڭ ۇستىنە، ەكەۋىنىڭ دوستىعى دا كۇشتى بولادى. ءقىدىرالى مەدەتكە ايتپاي ءىس ىستەمەيتىن بولدى. ەڭ ارعىسى مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن ءبىر قىزبەن تانىس بولعاندا دا، ءقىدىرالى قىزبەن اراسىندا بولعان سىرلارىن ءبىرىن قالدىرماستان ايتىپ، مەدەتپەن اقىلداسىپ وتىراتىن بولدى. مەكتەپ ومىرىندە ەكەۋى وڭاشا جاسادى. مەكتەپ ىشىندەگى قايناپ جاتقان ءومىر، كۇنبە-كۇن قۇلپىرىپ جاتقان جاڭالىق مەدەت پەن ءقىدىرالىنى تارتپادى. بۇلار ونداي ومىردەن وزدەرىن اۋلاق ۇستادى. ساباقتان بوساسا، وڭاشالانىپ وتكەن ءومىردى ايتىپ، شەرلەرىن باساتىن بولدى. مەكتەپ ىشىندەگى بەلسەندى وقۋشىلاردى "ساتىلعان"، "ازعىن" دەپ كىنالاپ، وزدەرىن قازاق ۇلتىنىڭ "شىن ۇلى"، "تاباندى ازاماتى" قىلىپ ەسەپتەدى.

ءقىدىرالىنىڭ مەدەتكە كورسەتكەن دوستىعىنىڭ ءبىرى مەدەتتىڭ مارتەبەسىن كوتەردى، مەدەتتىڭ قولىن جوعارىعا جەتكىزدى، مەدەت ارالاسپايتىن ادامدارمەن ارالاستى. قازاق ەلىنە داڭقى جايىلعان بەلگىلى تۇقىمنىڭ قىزى سوپيامەن مەدەت جاقىن بولدى.

سوپيا دارىگەرلىك مەكتەپتە وقيدى. سوپيا بەلگىلى حاننىڭ، اقسۇيەكتىڭ تۇقىمى. سوپيا شىن اسىلزادا. ونىڭ ۇستىنە سوپيا سۇلۋ. تال بويىندا ءبىر ءمىن جوق. باسقاعا قالاي ەكەنىن كىم ءبىلسىن، مەدەت وسىلاي دەپ ۇعادى. مەدەتتىڭ سەنۋىنشە، قازاقتا بۇدان اسقان سۇلۋ، بۇدان اسقان اقىلدى ايەل جوق. تانىسۋلارى دا قىزىق بولدى. ءقىدىرالىنىڭ تانىس قىزىمەن سوپيا دوس ەكەن. ەكەۋى بىرگە جۇرەدى ەكەن. ءقىدىرالى مەدەتتى ەرتىپ اپاردى دا تانىستىرا سالدى:

— سوپيا قارىنداس، مەنىڭ مىناۋ جولداسىم مەدەت دايرابايەۆ، تانىس بولىڭىز،— دەدى.

سوپيا قىلعىن ەتىپ قاستى ىرعىتىپ تاستاپ، وقتى كوزىن قاداپ، كۇلىمسىرەپ قولىن بەردى. ەكەۋى تانىس بولا كەتتى. سويلەستى، كۇلىستى. مەدەت ءوزىن ءوزى ۇمىتىپ، ەسىل-دەرتى سوپيا بولدى دا كەتتى. كوشەگە شىعىپ ەدى، "رۇقسات ەتىڭىز" دەپ مەدەت كۇلىمسىرەپ كەلىپ سوپيانىڭ قولتىعىنا جابىستى. سوپيا سالماعىن مەدەتكە سالىڭقىراپ ءتۇسىپ، اياقتى ەركەلەي باستى. تاستى كوشەدە وكشەلەرى تىقىلداپ، ەكەۋى ءتۇن ورتاسىنا دەيىن قىدىرۋمەن بولدى.

قىدىرالىمەن ۇيلەسكەنى سەكىلدى، مەدەت سوپيامەن دە پىكىر جونىنەن ۇيلەسە كەتتى. سوپيا بۇل ءومىردى سۇيمەيدى ەكەن. سوپيانىڭ وقىپ جۇرگەن مەكتەبىندە دە "زۆەرلەر" بار ەكەن. سوپيا جانى سۇيمەيتىن ادامداردى "زۆەر" دەپ اتايدى ەكەن. "زۆەر" دەپ ايتۋ ءسوزىنىڭ سالتى بولىپ كەتكەن ەكەن. ءبىر رەتتە، مەدەتتىڭ ءبىر قىلىعى اقسۇيەك تۇقىمىنىڭ كوزىمەن قاراعاندا، سولەكەتتەۋ بولدى بىلەم، سوپيا مەدەتكە "زۆەرسىڭ" دەدى. مەدەت اۋىر الىپ قالعان سياقتاندى. سوپيا ونى سەزدى دە، مەدەتتىڭ موينىنا قولىن سالىپ، ىستىق لەبىن مەدەتتىڭ بەتىنە تاقاپ وتىرىپ:

— سەن ءوزىمنىڭ "زۆەرىمسىڭ" عوي،— دەدى. مەدەت تاسىپ كوتەرىلىپ كەتتى...

ءومىر وتە بەردى. مەدەت وقۋىن ءبىتىردى. شارۋا مامانى بولىپ شىقتى. سوپيا مەكتەپتە قالدى. سوپيامەن ايىرىلىساردا سەرت قىلىستى: ەكەۋى ومىرلىك جولداس بولىپ قوسىلماقشى بولدى.

مەدەت شارۋا مامانى، مەدەتتى شارۋاشىلىق مەكەمەسى باسىنا كوتەردى: ادەمى ورىن بەردى، ەڭبەك اقىسىن ەسكى ماماندارمەن قاتار قىلدى، پاتەرى، تۇرمىسى كەمەسەرلەردەن الدەقايدا اسىپ كەتتى. مەدەت وسى كۇيمەن جۇمىس ىستەدى. ءبىراق جۇمىس ىستەدى دەگەن اتى بولدى. مەدەت ىستەگەن ىسىنەن جەمىس شىعادى دەپ سەنبەدى. قازاق ۇلتىنا بۇل ەڭبەكتەن ءبىر تيىندىق پايدا كەلەدى دەپ ويلامادى. قازاق شارۋاسى توزىپ، سەمىپ، ءبىتىپ بارا جاتقان شارۋا دەپ ويلادى. ەندى ءبىراز جىلداردا قازاق ەلى جەر جۇزىنەن تازا جويىلادى دەگەن پىكىردە بولدى. مەدەتتىڭ بۇل پىكىرىن قوستاۋشىلار تابىلدى. قوستاۋشىلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى كومەنەستەردىڭ اراسىنان دا شىقتى. مەدەت ونداي كومەنەستى "ۇلتىن سۇيگەن شىن ازامات" دەپ تانىدى. وسى ويىن ايتىپ مەدەت ءقىدىرالى مەن سوپياعا حات تا جازدى.

كەڭەس ەلىنىڭ مامانى بولىپ قىزمەت ىستەگەنىنە جىل تولعاندا مەدەت دەمالىسقا اۋىلىنا قايتتى. اۋىلىنا 22-جىلدان كەيىن بارعان جوق ەدى. الپىسقا كەلگەن اكەسى، كارى شەشەسى ءبىر كەلىپ كەت دەپ ءوتىنىپ، ۇستى-ۇستىنە حات جازىپ مازاسىن الدى. ونىڭ ۇستىنە وزىنە تەتە ءىنىسى بار ەدى، سول حات جازىپ: "كومسومول ۇيىمىنا كىردىم، كومسومول جۇمىسىن بەلسەندى تۇردە اتقارىپ ءجۇرمىن" دەپ ماقتانىپتى. مەدەت تەرىسىنە سىيماي اشۋلانىپ، ءىنىسىنىڭ حاتىن جىرتىپ تاستادى:

— وڭباعاننىڭ ىستەپ جۇرگەنىن قارا، بارىپ اقىل ۇيرەتپەسەم، جولعا سالماسام بولماس،— دەپ ويلادى.

اۋىل سارىمساقتىڭ بويىندا بولاتىن. ءبىر جەردە ون شاقتى ءۇي. كورپەباي دەيتىن باي اۋىلىنىڭ ۇيىتقىسى بولىپ وتىراتىن اقساقالى بار ەدى. ءوز اكەسى دايراباي شىر بىتپەگەن كەدەي ەدى. كورپەبايدىڭ ءۇيىنىڭ تىگىسىن تىگىپ، جۇمىسىن ىستەپ تاماعىن اسىراۋشى ەدى. ءىنىسى سارتاي كورپەبايدىڭ بۇزاۋىن باعۋشى ەدى. مەدەتكە وسى كۇيدىڭ ءوزى قىزىق سياقتى كورىنۋشى ەدى.

قالادان جالداپ مىنگەن پار ات مەدەتتى كۇن باتا اۋىلىنا جەتكىزدى. 5-6 ءۇي ءۇيسىننىڭ شالعىنىنا بەلشەدەن باتىپ وتىر ەكەن. كورپەبايدىكى جوق. كورپەبايدىڭ جەر قابىسىپ قىبىرلاپ جاتاتىن مالى دا جوق. 5-6 ءۇي ءوز الدىنا بولەكتەنىپ، مونتيىپ قانا وتىر. بۇل سورلىلاردىڭ ىشەتىن اعى دا جوق شىعار دەپ ويلادى مەدەت اۋىلىن كورگەندە.

مەدەت كەلىپ تۇسكەندە شەشەسى بارشاگۇل جۇرەگى جارىلارداي بولىپ قۋاندى. مەدەتتىڭ موينىنان قۇشاقتاپ، بەتىنەن ءسۇيدى. اۋىلدىڭ قاتىن-قالاشى، بالا-شاعالارى جينالىپ قالدى، ءبارى دە تانىس. مەدەت كەتكەندە ەڭبەكتەپ جۇرگەن بالالار ءوسىپ، وقۋعا كىرىپ، پيانەرگە جازىلىپ، قىزىل شۇبەرەكتى موينىنا وراپ الىپتى. ءۇستى-باسى تاپ-تازا، قالادا تاربيەلەنگەن بالالار سياقتى. مەدەت ولارعا وقتى كوزىمەن قارادى. كورپەبايدىڭ كۇڭدىگىندە جۇرەتىن، بۇرىن ءۇستى-باسى دال-دۇل بولىپ ادام قاراۋعا شوشىناتىن قالامپىر مۇنتازداي بولىپ كيىنىپ، سالماقتى سارى قارىن بايبىشە بولىپتى:

— شىراق-اۋ، دەنىڭ ساۋ ما؟ ۇلكەن جىگىت بولىپسىڭ عوي! كەلىن جوق پا ەدى، الا كەلسەڭ، بولمايتىن با ەدى؟!— دەپ كۇلىپ ازىلدەيدى.

مەدەت ۇيىنە كىرىپ وتىرىپ تاڭ بولدى: ءۇي وزگەرىپ قالىپتى، جاڭارىپ قالىپتى. جاڭارعاندا مەدەت تانىماستىق بولىپ جاڭارىپتى. ءۇي-ىشى مۇنتازداي تازا، توردە ۇستەل، ونىڭ ۇستىندە كىتاپ، گازەت-جۋرنال، جازۋ اسپاپتارى... بوساعا جاقتا قۇرۋلى ءسۇت ماشينەسى. ۇيدە تۇرعان ىدىس-اياقتارعا شەيىن مەدەتكە جات، جاڭا بولىپ كورىنىپ تۇر.

اكەسى دايراباي ءشوپ باسىندا ەكەن. اۋىلدىڭ قىبىرلاعان ادامى ءشوپ كاسىبىندە ەكەن.

— ءبىزدىڭ ارتەل قازىناعا ءشوپ بەرمەكشى بولىپ شارت جاساسىپ ەدى، بەرەتىن ءشوبىن جاقىنداتتى بىلەم،— دەيدى قالامپىر.

— قايداعى ارتەل؟— دەپ مەدەت شوشىنعان ادامشا سۇرايدى.

— وسى وتىرعان التى ءۇيىمىز ءبىر ارتەلمىز. كەڭەس وكىمەتىنەن اينالايىن، جارىلقاۋداي جارىلقادى عوي. ارتەل اشىپ بەردى، باسىمىزدى ۇيىستىردى، مال بەردى، سايمان بەردى. باياعى ءوزىڭ باردا كورپەبايدىڭ ەسىگىندە الىم-جۇلىم بولىپ جۇرەتىن جەڭگەڭ ەدىم عوي، وكىمەتتىك ارقاسىندا تەڭەلىپ وتىرمىز، قالقام،— دەدى. مەدەت نانارىن دا، نانباسىن دا بىلمەدى. شىنىڭدا بىردەمە بار سەكىلدى. اۋىلىنا ءبىر وزگەرىس كىرگەن سەكىلدى. وزگەرىستىڭ زورى ءوز ۇيىندە. بۇرىن مىناۋ ءۇيدىڭ تورىندە شاڭعا بىلعانعان ەسكى بوستەكتەر جاتۋشى ەدى. دايرابايدىڭ قىيقىمداعان بىلعارىسى، قالىبى، ءبىزى، سۋ قۇياتىن تاباسى تۇرۋشى ەدى. ونىڭ ءقازىر ءبىرى جوق ونىڭ ورنىنا جاڭا، تۇرلەنگەن تۇرمىس ورناپتى...

مەدەت مىقتى جۇمباقتىڭ ۇستىنەن شىقتى. بۇل جۇمباقتىڭ شەشىلۋىنىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەدى. قالامپىردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ، ءمۇجىدى دە وتىردى. شەشەسى بارشاگۇل سارى ساماۋرىندى ەنتىكتىرىپ الىپ كەلىپ ازىرلەگەن ەدى، مەدەت تەرلەپ-تەپشىپ شايدى ولەردەي بولىپ ءىشتى. قالامپىر شايعا تەرلەگەن سايىن اڭگىمەنى قىزدىرىپ:

— ءۇي، كۇيگە بايلار نە قىلماپ ەدى؟ سازايىن تارتتى، ورتامىزدان الاستادىق، جەل جاعىمىزدان جۇرگىسىز قىلدىق!— دەيدى قالامپىر.

— شىراق-اۋ، سەن ءالى بىلمەيسىڭ عوي، جامان جەڭگەڭ اۋىلناي بولعان، ءشۇيىنشى بەرەرسىڭ،— دەپ قالامپىر جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى.

مەدەت شوشىپ كەتكەندەي باسىن كوتەرىپ الدى. قالامپىردىڭ بەتىنە اجىرايىپ قارادى. اڭ-تاڭ بولىپ وتىردى. قالامپىردان بەتەر كۇلىمسىرەي ءتۇستى... كۇن باتا شوپتەگىلەر قايتتى. اۋىل ماشينە، سايمانعا تولدى. ءبارى دە كوڭىلدى، بارىدە جايدارى.

دايراباي باياعىسىنان قارتايماپتى، مويىماپتى. مەدەتكە كورىسىپ، ماڭدايىنان يىسكەپ، "قاراعىم" دەدى. كوز جانارىندا مولدىرەپ جاس كورىندى، مەدەت تە ەرىپ، بويى تۇشىركەنىپ، "اكە دەگەننىڭ ءجونى باسقا ەكەن عوي" دەپ، 7-8 جىلدان بەرى اكە-شەشەسىن ەسكەرمەگەنىنە، اۋىل بەتىن كورمەگەنىنە وپىق جەگەندەي بولدى.

اۋىلىنىڭ ادامدارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىپ امانداسىپ جاتىر. ءبارى دە وزگەرىپ قالىپتى. جاس جىگىتتەرگە ساقال شىعىپ، ۇپ-ۇلكەن ادام بولىپتى. كەشەگى اسىق-توپاي ويناپ جۇرەتىن قارا بورباي بالالار قىلقانداي جاس بوز بالا بولىپتى. سونىڭ ءبىرى ءوز ءىنىسى — كەلبەت. مەدەت وقۋعا كەتكەندە كەلبەت جۇمىسقا جاڭا جاراپ جۇرگەن بالا ەدى. جاز قولى بوساعاندا اۋىل مولداسىنان بىر-ەكى اي ساباق وقىعان ەدى. زەرەك ەدى. سول كۇننىڭ وزىندە-اق حات تانىپ، ولەڭ كىتاپتاردى وقىپ وتىرۋشى ەدى. قازىردە كەلبەت ساپ-سالماقتى، جىگىت بولىپتى. ءسوزدى سالماقپەن سويلەيدى. مەدەتپەن كورىسىپ، امانداسىپ:

— ءسىز دە ەلدى كورەدى ەكەنسىز-اۋ،—دەدى.

اۋىل تۇنگى ومىرگە كىردى. جىلعىلداپ وت جاعىلدى. جەروشاققا قازان اسىلدى. جۇمىس ىستەپ شارشاعان اۋىل ادامدارى كولىكتەرىن جايلاپ بولىپ، توسەككە جاتتى. اۋىل تەگىس جاتقاندا دايرابايدىڭ ءۇيى جاتپادى. جەروشاق وتى الاۋلاپ جانۋمەن بولدى. وت باسىندا بارشاگۇل بۇكشەڭدەپ بىردەمە ىستەپ جاتىر.

— قاتىن-اۋ، بالاڭا ساقتاعان بىردەڭەڭ بار ما ەدى؟— دەيدى دايراباي.

اڭگىمە كەلبەت پەن مەدەتتىڭ اراسىندا. كەلبەت قالا حابارىن سۇراپ وتىر. سۇراعاندا، قازبالاپ، قايداعى جوقتاردى سۇراپ وتىر. قازاقستان وكىرىگىنىڭ بىرسىپىراسىمەن كەلبەت تانىس سياقتى. قازاقستاندا شىعاتىن ءباسپاسوزدى كەلبەت تەگىس وقيدى ەكەن.

باسپا ءسوز بەتىندەگى تالاس ماسەلەلەردى قازبالاپ سۇراي باستادى. وسى جەرى مەدەتكە اۋىر ءتيدى. قازاقستان باسپاسوزىمەن تانىستىعى از ەدى. قازاق تىلىندەگى گازەت-جۋرنالداردى، كىتاپتى ءتىپتى وقىمايتىن. وقۋعا جارارلىعى بار-اۋ، وسى كەرەك بولار-اۋ دەپ ءتىپتى ويلامايتىن. اسىرەسە، كەلبەت ءسوزدى قازاق جازۋشىلارىنا كوشىرگەندە مەدەت ءسۇرىنىپ قالدى. مالتىعىپ، بوتالاپ الدى:

— قازاقتا جازۋشى بار ما، ىلعي شارلاعاندار عوي..دەدى.

كەلبەت توقتالىپ، اعاسىنا تاڭىرقاپ قارادى. اعاسىنىڭ سوزىندە قانداي استار بارىن بىردەن بىلە المادى. اعاسىن كەڭەس ازاماتى دەپ ويلاۋشى ەدى، كەڭەس مەكتەبىنىڭ جەمىسى دەپ ءبىلۋشى ەدى، كەڭەس جۇمىسىنا بەلسەنە قاتىسىپ جۇرگەن قازاق ازاماتىنىڭ ءبىرى دەپ ءتۇسىنۋشى ەدى. ولاي بولسا، مىنا ءسوزىن نە دەپ ۇعىنۋ كەرەك؟ قازاق جازۋشىلارى احمەت، ءمىرجاقىپ، ماعجاندار عانا ما ەكەن! پرولەتاريات-كەدەي جازۋشىلارى قايدا؟ پرولەتاريات جازۋشىلارىنىڭ ۇيىمى قايدا؟ ەلگە تاراپ وتىرعان، ەلدىڭ وقىپ وتىرعانى سول پرولەتاريات جازۋشىلارىنىڭ جازعان كىتاپتارى ەمەس پە؟ كەلبەت سوزدەن توقتالىپ ءبىرسىپىرا وتىردى. ويلاندى. اعاسىنىڭ جۇمباق ويىن تۇرلىگە جورىدى. پرولەتاريات جازۋشىلارى تۋرالى باسپا ءسوز بەتىندە ءتۇرلى ايتىستار بار. پرولەتاريات جازۋشىلارى ءالى شىققان جوق دەپ جۇرگەندەر دە بار. بۇل پىكىردى قوستاپ، سونىڭ سارىنىمەن ايتىپ وتىر ما ەكەن؟— دەپ تە ويلادى. ءبىر كەزدە كەلبەت جۇلىپ العانداي قىلىپ:

— پارتيادا بارمىسىڭ؟— دەدى اعاسىنا:

— جوق،— دەپ مەدەت جاۋاپتى كەسىپ بەردى. دايراباي مەدەتتىڭ بەتىنە باجىرايىپ قارادى. ۇندەمەدى. كەمپىرىن داۋىستاپ اسىن ازىرلەۋگە قوستى.

كۇن وتە بەردى. مەدەت اۋىل ومىرىمەن تانىسا بەردى. قالامپىردىڭ ۇيىنە باردى. قالامپىردىڭ جۇمىسىمەن تانىستى. كەڭەس جۇمىسىن، كەڭەس مەكەمەسىن قالامپىردىڭ باسقارىپ وتىرعانىنا تاڭ قالدى. تاڭعالماستىقتا ەمەس قوي. قالامپىردىڭ مىنەزى قانداي قىزىق، كۇل شىعارىپ، سۋ تاسىپ، سيىر ساۋىپ بولىپ، قولى-باسىن جۋىپ تازالانادى دا ساندىقتاعى قاعازىن اقتارادى. ومىرىنە ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن قالامپىر ەجەلەپ وقيتىن بولىپتى. اۋداننان كەلگەن قاعازداردى ءوزى وقىپ، ءتۇسىنىپ وتىر. ءبىراق، جازۋعا ولاق ەكەن. حاتشىلىق جۇمىسىن كەلبەت اتقارادى ەكەن.

— تورەجان وقىتتى، اۋىلداعى مەكتەپتەن دە قالمادىم. ەپتەپ جازامىن. لاتىنشانى دا ۇيرەنىپ الدىم،— دەپ قالامپىر جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. كورشى اۋىلدا بەرعالي دەيتىن بار ەدى. پىسىق جىگىت ەدى. ءبىر كەزدە اتقا ءمىنىپ، ەل باسقارىپ ءجۇردى. اۋىلناي، بي بولىپ سايلانعان كەزى دە بولدى. "ەپتى، پىسىق" دەگەن اتتى دا، اتاقتى دا الىپ ءجۇردى.

سول بەرعالي قالامپىردىڭ ۇيىنە كەلە قالدى. مەدەتتى كورىسىپ، شۇرقىراي ءتۇستى. مەدەت گۋبەرنەلىك قالاعا بارىپ وقۋعا كىرگەندە بەرعالي بىرنەشە رەت جولىققان. مەدەتتى قوناققا شاقىرىپ، اراق پەن پيۆونى ءسىمىرىپ وتىرىپ، سىرلاسىپ تا العان. مەدەتتەن بەرعالي دامەلى ەدى. "وقىپ شىقسا، ەلگە زياندى بالا بولماس، تۇبىندە ادام بولار" دەپ ويلاۋشى ەدى. مەدەتتى كورگەننەن سوڭ، بەرعالي كوڭىلىندەگى شەرىن اقتاردى: — ەل ازىپ بارا جاتىر،— دەدى،— ەل بىرلىگى جويىلدى، باس اياق، اياق باس بولدى،— دەگەندى ايتتى.— مىناۋ كەشەگى قالامپىر جەڭگەڭ،— دەدى. بۇگىن اۋىلناي بولىپ وتىر. بولا بەرسىن، تالاسقالى وتىرعانىمىز جوق، ءبىراق جوعارعى ورىنداعىلاردىڭ ايداپ سالعانىنا كونىپ، ەرىپ، توبەمىزدى وياتىن بولدى، سونىسى-اق ءوتىپ بارادى. ەل تىنىشتىعىن ويلايتىن، ەلمەن اقىلداسىپ وتىرىپ ءىس ىستەيتىن ادام سايلاۋ كەرەك دەپ، اقىلىڭدى ايتايىن دەسەڭ، سەن كونترسىڭ دەپ ءوزىڭدى جيىلىستان قۋىپ شىعادى... قايتەرسىڭ، زاماننىڭ وسىنداي جاعىنا كەزدەستىك قوي،— دەپ بەرعالي كۇرسىندى.

مەدەتتىڭ بەرعاليدى سوڭعى كورگەنىنە 5-6 جىل بولدى. سودان بەرى بەرعالي كوپ وزگەرىپتى. بۇرىن سىنا جىگىت ەدى. كيىمدى تازا كيۋشى ەدى. مۇرتىن تىكىرەيتىپ سىلاپ، ساقالىن دوڭگەلەنتىپ قىرىپ، اسەمدەنىپ ءجۇرۋشى ەدى. اۋىل اراسىن قىدىرعاندا پار ات جەكپەي، كەشىر الماي جۇرمەيتىن ەدى. ءقازىر ونىڭ ءبىرى جوق. بۇرىن سونداي بولعاندىعىنا ادام نانارلىق ەمەس. كيىمى جاماۋ-جاماۋ، ساقال-مۇرتى قاپتاپ، ۇيىسىپ بەتىمەن كەتىپتى. اجارى سىنىق، جۇدەپ، مويىپ قالىپتى. مەدەت ىشىنەن ويلاپ، بۇرىنعى كۇيىمەن سالىستىرىپ، بەرعاليدى اياعان سياقتى بولدى. ءبىراق ەلدىڭ "ازىپ-توزىپ" بارا جاتقانى تۋرالى بەرعاليدىڭ ايتقانىنا سەنە قويمادى. بۇدان بىرەر جەتى بۇرىن كەزدەسسە، مەدەت ناناتىن ەدى، بىرگە سىرلاسىپ، مۇڭداساتىن ەدى. اۋىلعا كىرگەن وزگەرىس ءبىر جەلدەن بەرى مەدەتكە دە وزگەرىس كىرگىزىپ ۇلگىردى. مەدەتتىڭ وزىنە سالسا، ونى مويىندامايدى، ءالى بۇرىنعى قالپىم دەپ. ءبىراق مەدەتتە بۇرىنعى قالىپ جوق. مەدەت اۋىلدىڭ وزگەرىسىنە ۇيرەنىپ كەلەدى. اۋىلداعى جاڭالىق كۇيگە مىسقىل كوزىمەن قاراۋدى قويىپ، سولاي بولۋ كەرەكتىگىن مويىنداعان سياقتى بولدى. ىنىسىمەن ءسوز جارىستىرۋدى قويدى. ءىنىسىنىڭ جولىن تەرىس دەپ قاراۋدى قويدى. ىنىسىمەن شۇيىركەلەسىپ سويلەسەتىندى شىعاردى. ءىنىسىنىڭ گازەت-جۋرنالدارىن، كىتاپتارىن اقتارىپ وقيتىن بولدى. پارتيا، كومسومول تۋرالى سوڭعى شىققان كىتاپتاردى، سەز، كانپەرەنسەنىڭ قاۋلىلارىن وقىپ تانىستى.

بەرعاليدى شاقىرتقان قالامپىر ەكەن. بەرعاليدى اتقامىنەر دەپ، رۋ جىگىن قوزدىرادى دەپ، پارا الادى دەپ، ۇرى جاقتايدى دەپ بىرەۋ گازەتكە جازادى ەكەن. گازەت حابارى بويىنشا بەرعاليدى سوت شاقىرادى ەكەن. قالامپىر سول سوتتىڭ پوۆەسكەسىن تاپسىرعالى شاقىرىپ وتىر ەكەن. بەرعالي وسى اڭگىمەسىن مەدەتكە ءبىرسىپىرا جالتاقتاپ ايتىپ بەرىپ، مەدەتتىڭ جاردەمدەسۋىن ءوتىنىپ ەدى، مەدەت بىردەن كەسىپ جاۋاپ بەردى:

— مەن شەتتەن كەلگەن اداممىن، مەن قاتىناسا المايمىن عوي،— دەدى.

قالامپىر بەرعاليعا پوۆەسكەنى ۇسىنىپ:

— مىناعان قول قويىپ جىبەرىڭىز،— دەدى.

— كەلىن، شىراعىم، جۇمىس ۋاقىتى عوي، — دەپ بەرعالي جايىن ايتا باستاپ ەدى:

— كوپ تۇرۋعا ۋاقىتىم جوق، قايناعا، سيىر كەلىپ قالدى، بۇزاۋىمدى بايلايمىن،— دەپ قالامپىر ءوز جۇمىسىن ايتتى. پوۆەسكەگە قول قويدىرا سالا، قالامپىر بۇزاۋىنا جونەلدى.

بەرعالي جىگىت اعاسى ەدى، ەل باسقارعان اتقامىنەر ەدى. بۇدان 7-8 جىل بۇرىن ءوزىنىڭ بىرەۋگە ىستەيتىن ءىسى بۇلجىماستان الدىنا كەلىپ وتىر. بەرعالي مويىنداپ، كونىپ وتىر. كونگەندە، قالامپىردىڭ اڭگىمەسىنەن، اكىمدىگىنەن ەمەس، كوپشىلىكتىڭ كۇشىنەن، تىزەسىنەن قايمىعىپ كونىپ وتىر.

اۋداندىق كومسومول كاميتەتىنىڭ شاقىرتۋىمەن كەلبەت اۋدانعا جۇرمەك بولدى. كەلبەتپەن بىرگە مەدەت تە جونەلدى. اۋدان اۋىلدا. اۋدان تۇرعان اۋىلدى ارىرەكتە كورگەن. كوركەبايدىڭ اۋىلى ەدى. كوركەمتاي تۇقىمىنىڭ كوك توبەلى ۇيلەرى كوپ ۇيلەردەن وزگەشە كوزگە ءتۇسىپ، مەن مۇندالاپ شاقىرىپ تۇرۋشى ەدى. ءقازىر دە سول كوك ۇيلەر كوز تارتىپ تۇر، ءبىراق بۇرىنعىدان ادام تانىماس بولىپ وزگەرگەن، كوك ۇيلەردىڭ ءبارى كەڭسە بولعان. كوك ۇيلەردىڭ ماڭدايىندا مەكەمە اتى جازىلعان تاقتايلار تۇر: اۋداندىق مەكەمەلەر، مەكتەپ، كاپەرەتىپ، بالنەس، قىزىل وتاۋ، تاعى-تاعى سونداي جازۋلار كوزگە شالىنادى. اۋىل ەمەس، قالا ەكەن دەيسىڭ. اۋدان تولعان ادام. اۋدان تولعان كەڭسە. كەڭسە تولعان قىزمەتكەر. كوبى تانىس، مەدەتپەن امانداسىپ شۇرقىراسىپ جاتىر.

— دايرابايدىڭ ستۋدەنت بالاسى وسى،— دەپ بىرىنە-بىرى ايتىپ، تانىستىرىپ جاتىر. اۋدان اتكوم ۇيىندە پرەزيدۋم جيىلىسى. پرەزيدۋم مۇشەلەرىنىڭ ىشىندە ءبىر ايەل وتىر. جاس ايەل. سويلەپ وتىر. ءسوزى — اشىق، تۇسىنىكتى، ۇسىنىسى ءدال.

— ءزايرا جولداستىڭ ۇسىنىسىنا قوسىلامىز،— دەيدى وتىرعان كوپشىلىك.

ءزايرانىڭ اتىن مەدەت اۋىلدا ەسىتكەن. ءزايرا ايەلدەر ۇيىستىرۋشىسى. ءزايرا كومەنەس. زايرەنى اۋزىنان تاستاماي قالامپىر ايتىپ وتىراتىن. جيىلىس تاراعان كەزدە:

— ءسىز مەدەت بولاسىز عوي،— دەپ ءزايرا كەلىپ تانىستى. تانىسۋى كەنەت، ويلاماعان جەردەن بولدى. مەدەت باستاپقى كەزدە ءسوز تابا الماي ءمۇدىرىپ قالدى. ەكەۋى جاعالاپ جار باسىنا باردى. جاردىڭ استى سىلدىراپ اعىپ جاتقان وزەن، جايقالعان قامىس، قاراۋىنا بىتكەن قالىڭ تال. قاراساڭ كوزدى تارتادى، جاستىق داۋرەن ەلەستەيدى. تالدىڭ كولەڭكەسىندە وتىرىپ قارماق سالار ما ەدى!— دەپ ويلايسىڭ.

— ايقاي، جارىقتىق وزەن-اي،— دەپ مەدەت كۇرسىندى.

— ءسىز ەلگە كوپتەن كەلمەگەن بولارسىز؟

— كوپ بولدى، مەن كەتكەندە ەل ەكىنشى ءتۇرلى ەدى. ءبارى دە وزگەرىپتى، تانىماستىق بولىپ وزگەرىپتى.

ءزايرا مەن مەدەت شۇيىركەلەسىپ سوزگە كىرىستى. ەلدى اڭگىمە قىلدى، ەلدەگى جاڭالىقتى اڭگىمە قىلدى. زايرەنىڭ سوزىنە مەدەت قارسى بولمادى، قارسى پىكىرىن بىلدىرمەدى. ەشكىمنەن قايمىعىپ كورگەن جوق ەدى، ويلاعان ويىن بۇرىن ايتىپ سالۋشى ەدى. ەندى نەگە ەكەنىن بىلمەدى، مەدەت قىسىلىپ، قىمتىرىلىپ، پىكىرىنىڭ ۇيلەسپەيتىندىگىن بىلگىزگىسى كەلمەي وتىر. بىلسە ءزايرا مۇنىمەن سويلەسپەيتىن سەكىلدى، ءزايرا مۇنى جات كورەتىن سەكىلدى. جالعىز عانا ءزايرا ەمەس-اۋ، بۇكىل اۋدان، اۋدان تولى قىزمەتكەر بۇعان مىسقىلداپ قاراپ، ادام سانىنان شىعاراتىن سەكىلدى.

— كوپ وتىردىق قوي، قايتساق قايتەدى؟— دەدى ءزايرا.

— نەگە اسىعاسىز؟ جەر ادەمى، كوكوراي شالعىن، قاراۋىتقان قالىڭ تال سۇلۋداي. بۇرانداعان ۇكىلى قۇراق، تابيعاتتىڭ وسى كورىنىسى، كوركەمدىگى ادامدى ماس قىلىپ وتىرعان جوق پا؟ مەن ماس بولىپ، جانىم جايلانىپ وتىر. ءسىزدى وسى كوركەمدىكتىڭ ورتاسىندا پەرىشتە ءتارىزدى دەپ وتىرمىن. تاعى سويلەڭىز، مەن سوزىڭىزگە ىنتىقپىن.

ءزايرا قىزارا ءتۇسىپ:

— جۇرت وسەكتەپ جۇرەر،— دەپ كۇرسىندى.

قايتاردا مەدەت ءزايرانى قولتىقتاپ قايتتى. قولتىقتاعان كەزدە مەدەتتىڭ ويىنا سوپيا تۇسە كەتتى. مەدەت قولتىقتاعان كەزدە سوپيا جىلماڭداپ قالاتىن. كىرجىڭدەپ، ءبۇلىنىپ بولاتىن.

— ەلدە كوپ بولاسىز با؟—دەدى ءزايرا.

— كوپ بولام. ەلمەن تولىق تانىسام. ەل ءومىرى ماعان جات بولىپ قالىپتى. ەلدى ۇمىتا جازداپپىن. ەلدەن وزگەشە جول ىزدەپ، ازىپ كەتە جازداپپىن. مەن ەلدىڭ ۇلى، ەڭبەكشى ەلدىڭ ۇلى! ەل ورتاسىندا ءجۇرىپ ءىس ىستەمەسەم، مەن اداساتىنمىن،— دەدى مەدەت.

زايرامەن ايىرىلىساردا مەدەت وتىرىككە بارىپ، ورىن تابىلسا، سوندا تۇرىپ قالاتىن ويىنىڭ بارلىعىن ايتتى. بۇل وي سول ساعاتتا تاپ بولىپ ەدى.

مەدەت اۋدانعا بارىپ قايتقاننان بىلاي اۋداندا بولسىن، اۋدان ماڭىنداعى ەل اراسىندا بولسىن "مەدەت پەن ءزايرا قوسىلادى ەكەن" دەگەن حابار تارادى. ءزايرا وسىنى ايتىپ مەدەتكە ءبىر رەت حات جازدى. حاتىندا: "وسەكتىڭ قايدان تاراپ جۇرگەنىن بىلمەيمىن، ماعان ۇيات بولدى"،— دەپ قىنجىلىپتى. بىرەر جەتىدەن كەيىن مەدەت اۋدانعا تاعى باردى. زايرامەن تاعى سويلەستى. ءبىراق بۇل جولعى سوزدەرى ەكىنشى ءتۇرلى ەدى: ومىرلىك جولداس بولۋ ماسەلەسىن ورتاعا سالىپ، ەكەۋى سونى تالقىلاپ وتىر ەدى.

* * *

مەدەت ءقىدىرالىنىڭ سوڭعى حاتىن العاندا، قالا وكتابىر تويىنا ازىرلەنىپ جاتىر ەدى.

ءقىدىرالى حاتىندا تولىپ جاتقان وكپە ايتىپتى، "جولدان تايدىڭ، ساتىلدىڭ!" دەپتى. بۇرىنعى كۇي بولسا، مەدەت قىسىلار ەدى، ءقازىر ونىڭ ءبىرى دە جوق. ءقىدىرالىنىڭ حاتىن سالقىن قانمەن وقىپ شىقتى. اقتىق رەت وقىپ شىقتى دا، اقتىق ءسوزىن ايتىپ مەدەت حات جازدى.

— وسى كۇنام دا جەتەر. ەندى قالعان جاسىمدا ەڭبەكشىلەر تىلەگىنە قارسى اياق باسپايمىن. مەن ەڭبەكشى تاپتىڭ ۇلى. مەنىڭ تىلەگىم — تاپ تىلەگى. تاپتىڭ سويىلىن سوعىپ، تاپ قىزمەتكەرى بولىپ وتسەم، ارمانىم جوق!— دەدى.

مۇنى ايتقاندا مەدەت كوتەرىلىپ، كوكىرەگىن كۇش كەرنەپ كەتكەندەي بولادى. جازۋ ۇستەلىنە وتىرا قالىپ قاعاز جازدى. مۇنىسى ارىز ەدى.

— ءاي، ۇيدەمىسىڭ؟— دەپ ءزايرا كىرىپ كەلدى. مەدەت تاسقان كوڭىلمەن ءزايرانى قۇشاقتاپ ءسۇيدى.

— بەرى كەل، مىنانى وقى!— دەپ ارىزىن ۇستاتا بەردى. تاپ قىزمەتكەرى بولاتىندىعىنا شىن سەرتىن بەرىپ، پارتيا قاتارىنا الۋىن تىلەپ، ءوتىنىپ، پارتيا ۇياسىنا جازىپ وتىرعان ارىزى ەدى بۇل.

---