InfoHub Logo

جوسپارى:

1.كىرىسپە

دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ ماڭىزى

2.زەرتتەۋ ءبولىمى

قىزىلميا-دارىلىك ماڭىزى زور شيپالى وسىمدىك

 ا\قىزىلميا وسىمدىگىنە جالپى سيپاتتاما

  ب\قۇرامى

  ۆ\ەمدىك قاسيەتتەرى

  گ\ەمدەۋ تاسىلدەرى

  د\قىزىلميا وسىمدىگىن قورعاۋ

3.قورىتىندى

دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ تۇرلەرىن كوبەيتىپ، قورعاۋ

كىرىسپە

تاقىرىبى: «ادامداردىڭ تابيعاتسىز كۇنى جوق

                     تابيعاتتىڭ مۇنى ايتۋعا ءتىلى جوق»

تابيعات –كۇللى تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ قۇتتى قونىس مەكەنى،التىن ۇيا بەسىگى،قۇت –بەرەكەسى.ال ادام ءۇشىن تابيعات ەڭ قاستەرلى دە قاسيەتتى ۇعىم.ويتكەنى ادامنىڭ ءوزىن دۇنيەگە كەلتىرەتىن اياۋلى اناسى،سوندىقتان دا ادامنىڭ تابيعاتتى انا دەپ قۇرمەتتەۋىندە ۇلكەن ۇعىم جاتىر. ادامنىڭ ءوزى سول تابيعاتپەن ەتەنە بايلانىسقان تىرشىلىك يەسى،جەر انانىڭ پەرزەنتى.

قازاق حالقىنىڭ بار ءومىر تىرشىلىگى تابيعاتپەن تىكەلەي بايلانىستى. سان عاسىرلار بويى قازاق حالقى سول ءوزى ايالاعان تابيعات اياسىندا تىرشىلىك ەتە ءجۇرىپ ونىڭ سان الۋان قۇپيا سىرلارىنا كوڭىل ءبولدى. تابيعات الۋان ءتۇرلى وسىمدىككە باي. وسىمدىكسىز جەر بەتىندە تىرشىلىكتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس، سەبەبى بۇكىل تىرشىلىككە قاجەتتى ورگانيكالىق زاتتار وسىمدىكتەن تۇزىلەدى. وسىمدىك-ومىر وزەگى دەپ بەكەر ايتپاعان.

 «دەنساۋلىق –زور بايلىق» دەمەكشى، دەنساۋلىقتى ساقتاۋدىڭ باسى ەمدىك دارى-دارمەكتى پايدالانۋ. ال ءدارى دارمەكتەر دارىلىك شوپتەردەن جاسالادى.

 ۋلى دەگەن ءشوپتىڭ ءوزى پايدالى،ودان ءتۇرلى اۋرۋلارعا شيپا بولاتىن دارىلەر جاسالادى.ال، دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ سانى قانشاما. دارىلىك ،ەمدىك قاسيەتى بار وسىمدىكتەردى تابيعاتتىڭ «جاسىل ءدارىحاناسى» دەپ تە ايتۋعا بولادى. دارىلىك وسىمدىكتەرمەن ەمدەۋ سوناۋ اتا-بابامىزدىڭ كەزىنەن كەلە جاتقان سالتى. دارىلىك قاسيەتى بار وسىمدىكتەردىڭ قۇرامىنا حيميالىق زاتتاردىڭ كىرۋىنە بايلانىستى ول سىرقات ادامنىڭ بويىنداعى اۋرۋدى جازادى. العاشقى ادامدار وسىمدىكتەردى تاماققا پايدالانا ءجۇرىپ،ولاردىڭ جاراقاتتى جازۋ،تەر شىعارۋ،ۇيىقتاتۋ،قۇستىرۋ،تابەت اشۋ ت.ب قاسيەتتەرىنىڭ بولاتىنىن بىلگەن. وسىمدىكتەردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى وتە ەرتەدەن- اق بەلگىلى بولدى. ونى دالەلدەيتىن قازبا قالدىقتار تابىلعان بۇيىمداردان كونە گرەسيا، ەگيپەت، ينديا، جۇڭگو، اراب ت.ب ەلدەردىڭ زەرتتەۋلەرىنەن قالدىرعان ەڭبەكتەرىنەن بىلۋگە بولادى. وسىمدىكتەر الەمىنە باي ولكە قازاقستان الدىڭعى قاتارلى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. مال باعۋمەن ەرتە زاماننان اينالىسقان قازاق حالقى شوپتەردىڭ، جالپى وسىمدىكتەردىڭ ەمدىك،دارىلىك قاسيەتىن ەرتەدەن-اق بىلگەن.

ەرتەدە ءومىر سۇرگەن ءابۋ ناسىر ءال-فارابي ، ءابۋ ءالي يبن-سينا، بەرۋني، ءال-دجۋرجاني  ورتا عاسىردا ءومىر سۇرگەن ت.ب دا شىعىس عالىمدارنىڭ قازاق مەديسيناسىنىڭ دامۋىنا، اسىرەسە دارىلىك شوپتەردى تانىپ، پايدالانۋىنا ەتكەن ىقپالدارى زور بولدى. بۇعان  قوسا قازاقتىڭ حالىق مەديسيناسىنىڭ دارىلىك وسىمدىكتەر جونىندە ۇعىم كورشىلەس رەسەي، يران، جۇڭگو، مونعوليا، تيبەت سياقتى حالىقتاردىڭ مەديسيناسىنداعى دەرەكتكرمەن بايىتىلىپ، ودان ءارى دامىدى. جەر جۇزىندەگى دارىلەردىڭ 50% وسىمدىكتەردەن دايىندالادى. قازاقستاندا وسەتىن 6000-عا جۋىق وسىمدىكتەر ءتۇرىنىڭ 500ء-ى دارىلىك وسىمدىكتەرگە جاتادى. سونىڭ ىشىندەگى 20-دان استام ءتۇرى ءوزىمىزدىڭ تۇرعان ولكەمىز كەڭدالا  اۋىلىندا وسەدى. مىسالى: كوكەمارال، ادىراسپان، ەرمەن، يتوشاعان،  ءشايشوپ، التىنتامىر، وگەيشوپ، قالايقاي، باق-باق  ت.ب دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ قۇرامىندا الكولويدتار، گليكوزيتتەر، ەفير مايى، ءتۇرى دارۋمەندەر بولادى.

دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ قۇرامى:

1. الكولويدتار - ارابشا «الكام» ءسىلتى دەگەن ءسوز. سىلتىلىك قاسيەتى بار ازوتتى كۇردەلى ورگانيكالىق زات، اسىرەسە ورتالىق جۇيكە جۇيەلەرىنە اسەر ەتەدى.
2. ۆيتاميندەر -لاتىنشا  «ۆيت» تىرشىلىك «امين» ازوتى قوسىلىس نەمەسە اقۋىز دەگەن ءسوز.
3. گليكوزيتتەر – قۇرامىندا گليۋكوزا بار كۇردەلى زات.
4. يلىك زاتتار- تەرى يلەۋگە پايدالاناتىن حيميالىق زات.
5. كاروتين نەمەسە ن ءپروۆيتامينى سارى-قىزىل بوياۋ زات.

يبن سينا بىلاي دەپ جازدى: «دارىگەردە ءۇش قارۋ بار. ولار: جىلى ءسوز، وسىمدىك جانە پىشاق». بۇل قاعيدا وسى كۇنگە دەيىن قولدانىلىپ كەلەدى.

جۇڭگو دارىگەرى شين-جون: «سەنىڭ دەنەنىڭ قۇرامى وسىمدىك شىرىنىندا» -دەپ وتە ورىندى ايتقان. سونىمەن بىرگە «ءار اۋرۋدىڭ ءوز ءشوبى بار»-دەيدى.كوپتەگەن دارى-دارمەكتەردىڭ دە دارىلىك وسىمدىكتەردەن جاسالاتىنى سوندىقتان. ال دارىلىك وسىمدىكتەر كوپتەگەن اۋرۋلاردىڭ دەرتىنە داۋا، جانىنا شيپا بولارى ءسوزسىز.

2.زەرتتەۋ ءبولىمى

2.1قىزىلميا-دارىلىك ماڭىزى زور شيپالى وسىمدىك

ا\قىزىلميا وسىمدىگىنە جالپى سيپاتتاما

حالىق مەديسيناسىندا پايدالانىلىپ جۇرگەن ولكەمىزدە وسەتىن وسىمدىكتەردىڭ ءبىرى-قىزىلميا. قىزىلميا-ميا (Glycyrrhءىza، سولودكا، لاكريچنيك) – بۇرشاق تۇقىمداسىنا جاتاتىن كوپجىلدىق شوپتەسىن وسىمدىكتەر. قازاقستاننىڭ ءشول، شولەيتتى، دالالى ايماقتارىندا وسەتىن 5 ءتۇرى بار. قىزىلوردا وبلىسىنىڭ بارلىق ايماقتارىندا كەزدەسەدى. بيىكتىگى 10 – 80 سم-دەي، تامىرى جۋان. ساباعى تىك وسەدى، جاپىراقتار قانداۋىر ءتارىزدى، قاراما-قارسى ورنالاسادى. گۇلدەرى كوك، كۇلگىن ءتۇستى، سەلدىر شاشاق گۇلشوعىرىنا توپتاسقان. تۇقىمى ارقىلى نەمەسە ۆەگەتاتيۆتى جولمەن كوبەيەدى. ماۋسىم – شىلدەدە گۇلدەپ، شىلدە – تامىز ايلارىندا جەمىس سالادى. جەمىسى – قابىقتى بۇرشاق. بۇل وسىمدىك جىلىنا بىرنەشە جۇزدەگەن ۇرىق سالادى. تۇقىمى توپىراقتا 2 – 3 جىلعا دەيىن تىرشىلىگىن جويمايدى. قىزىل ميا جانە مياتامىر دەگەن تۇرلەرىنىڭ تامىرىندا گليكوزيد، ساحاروزا، ەفير مايى، ورگانيك. قىشقىلدار، مينەرال تۇزدارى بار. سوندىقتان ولاردى مەديسينادا، تەمەكى جانە تاماق ونەركاسىبىندە قولدانادى. جاپىراعى، ساباعى مال ازىعى رەتىندە پايدالانىلادى.

تارالۋ ايماقتارى:جابايى تۇرلەرى فرانسيادا، يتاليادا، وڭتۇستىك شىعىس ەۋروپادا (ۋكراينا مەن مولداۆيادا)، سولتۇستىك  افريكادا (نەگىزىنەن ليۆيادا)، باتىس جانە ورتالىق ازيادا وسەدى. قازاقستان تەرريتورياسىندا  دالالى جانە شولەيتتى ايماقتاردا،جايىق، ىلە وزەندەرىنىڭ اڭعارى، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ دالالى ايماقتارىندا كوپ كەزدەسەدى. رەسپۋبليكامىزداعى ەڭ ءىرى وزەندەرىنىڭ بويىنداعى ورال، قىزىلوردا، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا قىزىل ميانىڭ قورى زەرتتەلگەن. جالپى، بۇل وسىمدىك قوڭىرجاي كليماتتى ايماقتاردىڭ بارلىعىندا كەزدەسەدى دەۋگە بولادى.جازىق جانە شولەيتتى ايماقتاردىڭ وزەن اڭعارلارىندا،تەڭىز جاعاسىنداعى قۇمدى تاستاق جەرلەردە،شالعىندار مەن بۇتالى ايماقتاردا،جول جاعاسى مەن ارىقتاردىڭ،كانالداردىڭ جاعاسىنان كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى. قۇمدى،تۇزدى توپىراقتا جاقسى وسەدى،سونداي اق قارا توپىراقتا جانە باتپاقتى جەرلەردە دە جاقسى وسەدى.

جيناۋ جانە وڭدەۋ ادىستەرى: ادەتتە كۇز ايلارىندا جەمىسى پىسكەن كەزدە جيناپ الىپ كەپتىرەدى. ەمدىك ماقساتتا تامىرىن كوبىرەك پايدالانادى. گۇلىنەن دە ءدارى جاساۋعا بولادى.

حيميالىق قۇرامى: گليسيرريزين قىشقىلىنىڭ كاليي كالسيي تۇزدارى بولىپ تابىلاتىن گليسيرريزين گليۋكوزيدى،گليسيريززين قىشقىلى گليسيرريزين قىشقىلى (تريتەرپەندى ساپونين)،فلاۆانويدتار(27ءتۇرلى)،ليكۆيريتين،ليكۆيريتوزيد، ليكۋروزيد،گليسيرەت قىشقىلى،ديوكسيستيگماستەرين،بەتاسيتوستەرين، سيرريزين،اسپاراگين، سارى پيگمەنت،ەفير مايى، ستەرويد، كامەد،قاراماي.

عىلىمي توپتاستىرىلۋى

دۇنيەسى:     وسىمدىكتەر

(unranked)  قوس جارناقتىلار

تۇقىمداسى:        بۇرشاق تۇقىمداسى

تەگى:  ميا (Glycyrrhءىza)

ءتۇرى: قىزىلميا

ەكى-ەسىمدى اتاۋى

Glycyrrhءىza glabra

 

وسىمدىك اتى	بيىكتىگى	تىرشىلىك فورماسى	وسەتىن ورنى	پايدالاناتىن بولىگى	جيناۋ مەرزىمى	قانداي اۋرۋعا ەم	ءمول شەرى
قىزىلميا	3 م	كوپ جىلدىق شوپتەسىن	جازىقتا شولەيتتە دالالى شالعىندا قوڭىرجاي كليماتتا	تامىرى جەمىسى گ ۇلى	قىركۇيەك قازان	اسقازان، ءوت جولدارى	5-10گ جەمىسى تامىرى 15-30گ

 

زەرتتەلۋى: ورال قىزىلميا وسىمدىگىنىڭ بيولوگيالىق جانە ەكولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى.ساۋرامبايەۆ باتىرعالي رۇستەمبەك ۇلى حابارشى. قازمەمقىزپي 2010.قىزىلميانى جان-جاقتى زەرتتەۋ جۇمىستارىن ي.ا. مۋراۆيەۆ،ك.ك. زاكيروۆ،ۆ.ي. ليتۆينەنكو سياقتى عالىمدار جۇرگىزدى. 1964 جىلى بۇكىلوداقتىق دارىلىك وسىمدىكتەر ينستيتۋتىندا (ۆيلر) زەرتتەۋلەر بارىسىندا قىزىلميانىڭ كورتيزوننىڭ اسەرىنە ۇقسايتىن قابىنۋعا قارسى قاسيەتى بار ەكەندىگى دالەلدەندى. ماسكەۋ مەملەكەتتىك تاعام ءوندىرىسى ينستيتۋتىندا قىزىميانىڭ ۇساقتالعان تامىرىنىڭ جانە قىزىلميا ەكستراكتىسىنىڭ  نان،ۇن، كونديتەر ونىمدەرىندە(بيسكۆيتتى جارتىلاي فابريكاتتار،كرەكەر،حالۆا) قولدانۋ مۇمكىندىگى زەرتتەلدى. بۇل زەرتتەۋلەر قىزىلميا تامىرىنىڭ ۇنتاعى مەن ەكستراكتىسىن ۇنعا قوسقاندا ۇننىڭ كلەيكوۆينا ءنارۋىزىنىڭ ساپاسى ارتا تۇسەتىنىن كورسەتتى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا گوللانديالىق دارىگەر ف.ە. ريۆەرس اسقازان جاراسىمەن اۋىراتىن ناۋقاستارىنىڭ اۋرۋىنان تەز ارادا ايىعىپ جاتقاندارىن بايقايدى.بۇل قۇبىلىستى ءارى قاراي زەرتتەۋ بارىسىندا ول جەرگىلىكتى فارماسيەۆتتىڭ ناۋقاستارعا  40% قىزىلميا تامىرىنىڭ ۇنتاعى قوسىلعان قوسپانى بەرگەنىن بىلەدى. وسىدان سوڭ ريۆەرس اسقازان جاراسىنا شالدىققان ناۋقاستارىنا قىزىلميا تامىرىنىڭ ۇنتاعىن تاعايىنداپ،ناتيجەسىن كۇتەدى. قىزىلميا تامىرى اسقازان جاراسىن ەمدەۋگە كومەكتەسكەنىمەن، اعزاداعى ءناترييدىڭ  شامادان تىس جينالۋىن تۋعىزادى، سول سەبەپتى ناۋقاستاردىڭ قان قىسىمى كوتەرىلىپ،جۇرەك دەمىكپەسىنە شالدىقتىرادى. ريۆەرس بۇل جاعىمسىز اسەرلەردى قىزىلميانىڭ مولشەرىن ازايتا وتىرىپ جويادى. وسىنداي ءبىرقاتار زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە ريۆەرس قىزىلميانىڭ كورتيزون گورمونىنا ۇقساس قاسيەتتەرى بار ەكەندىگىن جانە سوندىقتان دا اسقازان جاراسىن ەمدەۋگە كومەكتەسەتىنىن دالەلدەپ شىقتى.

The New England Journal of Medicine  جۋرنالىنىڭ 1951 جىلى 29 ناۋرىزدا جارىق كورگەن سانىندا قىزىلميانىڭ ەمدىك قاسيەتىنىڭ تەك قانا اسقازان جاراسىن ەمدەۋمەن شەكتەلمەيتىنى جايلى عىلىمي ماقالا جارىق كوردى. ماقالانىڭ اتى: "قىزىلميا ەكستراكتىسىن ادديسون اۋرۋىن ەمدەۋدە قولدانۋ"("Extract of Licorice for the Treatment of Addison's Disease"). ادديسون اۋرۋى دەگەنىمىز بۇيرەكۇستى بەزدەرىنىڭ قىزمەتىنىڭ ناشارلاۋى،وعان سەبەپشى فاكتور رەتىندە بۇيرەكۇستى بەزىنىڭ تۋبەركۋلەزىن ايتۋعا بولادى.

وسىدان جۇزدەگەن جىلدار بۇرىن گرەك عالىمى تەوفراست ميانى بالمەن ارالاستىرىپ ءتۇرلى جارالاردى ەمدەۋگە قولدانعانى جايلى دەرەككوزدەر بار. ۋيليام A. ر. تومسون(Dr. Wm. A. R. Thomson) سياقتى عالىمدار ميانىڭ كورتيزوندىق اسەرى تۋرالى تالاستار باسىلعاننان  كەيىن عالىمدار قىزىلميانىڭ پسورياز سياقتى تەرى اۋرۋلارىن ەمدەۋدە اسەرىنىڭ جوعارى ەكەندىگىنە كوز جەتكىزەدى دەيدى.

ءشول جانە تابەتتى باساتىن قاسيەتىمەن قاتار قىزىلميا تەمەكى مەن اكوگولدە دەگەن قۇمارلىقتى دا باسادى. كوپتەگەن دارىگەرلەر مۇنى باياعىدا بىلگەن. ءبىر دارىگەر ناۋبايحانانىڭ بىرنەشە جۇمىسكەرىن ەمدەگەن. ولار تەمەكىنى تاستاي الماعاندىقتان دارىگەر ولارعا قىزىلميانىڭ تامىرىن شايناۋعا كەڭەس بەرەدى. ناۋبايحانا قوجايىنى ولارعا جۇمىس ورنىندا تەمەكى شەگۋگە تىيىم سالادى، سوندىقتان ولار جۇمىس كەزىندە تەمەكىنى تارتقىزبايتىن ءادىس رەتىندە ميانىڭ تامىرىن پايدالانادى. ناتيجەسىندە جۇمىسكەرلەردىڭ بارلىعى تەمەكىدەن باس تارتىپ، جامان ادەتتەرىنەن مۇلدە ارىلادى.

قىزىلميا وسىمدىگىندە 27 فلاۆونويد ،اسكوربين قىشقىلى، ستەرويدتار،ەستريول،كامەد،قاراماي،ەفير مايلارى مەن اسپاراگيننىڭ بار ەكەنى انىقتالعان.فلاۆانويدتار ادام اعزاسىنا تۇرلىشە اسەر ەتەدى. بىرىستىرعىش،جارانى جازاتىن،قابىنۋعا قارسى قاسيەتتەرىن حالىق ەمشىلەرى كوپ عاسىردان بەرى قولدانىلىپ كەلەدى.تامىرىنداعى گليسيرريزين جوعارعى تىنىس جولدارىنىڭ سەكرەتورلىق قىزمەتىن ارتتىرىپ،تراحەيا مەن برونحىلارداعى كىرپىكشەلى ەپيتەلييدىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرادى،سول سەبەپتى قىزىلميا تۇنباسىن قاقىرىق تۇسىرەتىن ءدارى رەتىندە دە قولدانادى. وسىمدىك قۇرامىنداعى ساپونيندەر تەك قانا تىنىس جولدارى عانا ەمەس،باسقا مۇشەلەردىڭ دە سىلەمەيلى ەپيتەلييىن تىتىركەندىرىپ، ءسول ءبولىنۋ قىزمەتىن جاقسارتادى،سوندىقتان ميانى قاقىرىق تۇسىرەتىن،ءزار ايدايتىن، ءىش جۇرگىزەتىن دارىلەردىڭ قۇرامىنا قوسادى. فلاۆونويدتى قوسىلىستاردىڭ ارقاسىندا قىزىلميا برونحىلاردىڭ ءبىرىڭعاي سالالى بۇلشىقەتتەرىنىڭ جيىرىلۋىنا اسەر ەتەدى.قىزىلميادا سونداي اق قۇرامى جاعىنان دا،قاسيەتتەرى جاعىنان دا بۇيرەكۇستى بەزىنىڭ قىرتىستى قاباتىنان بولىنەتىن ستەرويدتى گورموندارعا ۇقساس زاتتار بار. بۇل زاتتار قابىنۋعا قارسى وتە كۇشتى ەمدىك قاسيەتتەرگە يە.قىزىلميادان قانداعى حولەستەريننىڭ دەڭگەيىن ازايتىپ،قانتامىرلاردىڭ قابىرعالارىنا جينالىپ قالعان حولەستەريننىڭ قالدىقتارىن ەرىتەتىن بيولوگيالىق بەلسەندى زاتتار ءبولىنىپ الىندى.

ورتا عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن ەنسيكلوپەديست دارىگەر اميردوۆلاي اماسياسي ميانىڭ شىرىنى « اششى دارىلەردىڭ اششىلىعىن ازايتىپ، ولاردىڭ جاعىمسىز اسەرىن جويادى» دەپ جازعان. ول قىزىلميانى بال ءتارىزدى امبەباپ ۋ قايتارعىش دارىلەردىڭ قاتارىنا قوسقان. بەزگەك اۋرۋى كەزىندەگى قالتىراپ دىرىلدەۋ كەزىندە،دارىلەر قابىلداعان كەزدە جانە قويانشىق اۋرۋى كەزىندە ول كەلەسىدەي ەم ءتۇرىن ۇسىنادى:

-قىزىلميا تامىرى

-شەگىرگۇل گۇلدەرى

-كەپكەن ءجۇزىم جەمىستەرى

(قۇرامىنداعى بارلىق زاتتار تەڭدەي مولشەردە بولۋى قاجەت. بۇل جيناقتاعى شوپتەردىڭ بارلىعى قابىنۋعا قارسى جانە قاقىرىق تۇسىرەتىن قۇرالدار بولىپ تابىلادى.

تىنىس جولدارىنىڭ قابىنۋى

گ\ەمدەۋ تاسىلدەرى

قانداي اۋرۋلارعا ەم

اسقازان جاراسى

ءزارشىعارۋ جۇيەسىنىڭ  اۋرۋلارى

گيپەرتونيا

ءىش جۇرگىزۋ

              

باۋىر اۋرۋلارىن ەمدەۋگە

قىزىلميانى ءداستۇرلى مەديسينا دا مويىنداعان،سونىڭ ناتيجەسىندە قىزىلميانىڭ نەگىزىندە كوپتەگەن ءدارى دارمەكتەر جاسالىپ شىعارىلدى. قىزىلميا تامىرىن قان قىسىمى جوعارى ادامدارعا جانە جۇرەكتىڭ يشەميالىق اۋرۋىمەن اۋىراتى ناۋقاستارعا قوسىمشا ەم رەتىندە ۇسىنادى.

سونداي اق لەيكەميا،اگرانۋلوسيتوز،ترومبوسيتوپەنيا،ليمفوگرانۋلەماتوز،

ساۋلەلىك اۋرۋ كەزىندە،رەنتگەن جانە حيميوتەراپيا كەزىندە ەمدىك ماقساتتارعا قولدانادى. حيميو جانە رەنتگەنوتەراپيانى كوتەرە المايتىن ناۋقاستاردىڭ اعزاسىنىڭ قورعانىستىق قىزمەتىنىڭ ارتا تۇسكەنى جانە زياندى ساۋلەلەردىڭ اسەرىنە قارسىلىق كورسەتۋ قابىلەتى ارتقاندىعى بايقالعان.

ترومبوسيتوپەنياعا شالدىققان ناۋقاس بالالاردىڭ ترومبوسيتتەرىنىڭ كورسەتكىشى 20 دان 200 000 عا دەيىن كوتەرىلگەن.

قىزىلميا ىشكى سەكرەسيا  بەزدەرىنىڭ قىزمەتىن جاقسارتا تۇسەدى، ادام

اعزاسىنىڭ بيوحيميالىق گومەوستازىن رەتتەيدى. اتەروسكلەروز جانە قان قىسىمىنىڭ جوعارىلاۋى كەزىندە قىزىلميا تامىرىن ءبىر اي بويى قولدانۋ اتەروگەندىڭ ليپوپروتەيدتەردىڭ دەڭگەيىنىڭ تومەندەگەنىن كورسەتەدى. ءبىراق،قىزىلميا تامىرىن قابىلداۋدى توقتاتقاننان كەيىن  ليپوپروتەيدتەردىڭ دەڭگەيىنىڭ ءبىر اپتادان كەيىن قايتادان ارتقاندىعى بايقالادى.جۇڭگو مەديسيناسىندا قىزىلميانى باۋىر سيرروزى كەزىندە،جەدەل جانە سوزىلمالى گەپاتيتتتەردى ەمدەۋگە قولدانادى.

حالىقتىق مەديسينادا قولدانىلاتىن ەمدىك تاسىلدەر

1. ليمفانى تازالاۋ ءۇشىن: قىزىلميا تامىرىنىڭ ءشارباتىنان 1 اس قاسىقتاي مولشەرىن ىستىق سۋمەن ارالاستىرىپ،اش قارىنعا ىشەدى.بۇل ءتاسىلدى ليمفوتوكسيكوز كەزىندە قولدانادى.ليمفوتوكسيكوز ادام اعزاسىنداعى اسا ماڭىزدى مۇشەلەر بۇيرەك،باۋىر،ىشەكتەرى زاقىمدايدى.ناتيجەسىندە مەتاباليتتىك ونىمدەردىڭ اعزادان شىعارىلۋى تەجەلىپ،ءوت جينالادى،ءىش قاتۋى مەن قۋىقتىڭ قابىنۋى بايقالادى.تەرىدە ءارتۇرلى بورتكەندەر پايدا بولىپ،نەيرودەرميتتەر،پسورياز داميدى.
2. گاستريت جانە اسقازان جاراسى كەزىندە:قىزىلميا شىرىنىنڭ 1گرامىن جارتى ستاقان قايناعان سۋمەن ارالاستىرىپ،جىلى كۇيىندە كۇنىنە 2-3رەت

قابىلداۋ قاجەت.

     3.ارتريت جانە بۇيرەكۇستى بەزىنىڭ اۋرۋلارىندا: 2اس قاسىق قىزىلميا

         تامىرىن ەكى ستاقان قايناعان سۋ قۇيىپ 6–8 ساعات تۇندىرادى.كۇنىنە 30-

         40 تامشىدان قابىلدايدى.

    4.سۋىق تيگەندە جانە جوتەلگەندە:10گرامم وسىمدىك تامىرىنا 200مل     

        قايناعان سۋ قۇيىپ بۋ مونشاسىندا 20 مين قىزدىرادى.دايىن بولعان

        تۇنبانى ءسۇزىپ الىپ،قايناعان سۋمەن   200مل گە جەتكىزەدى. ءبىر اس قاسىقتان

        كۇنىنە ءۇش رەت قابىلدايدى.

    5.كوكجوتەلدى ەمدەۋ ءۇشىن: 10گرامم –وسىمدىك تامىرىن سۇتكە قايناتۋ قاجەت

    6. لارينگيت،فارينگيت اۋرۋلارىن ەمدەۋ ءۇشىن قىزىلميا تامىرىن شيكىدەي

       شايناۋ قاجەت.

عالىمدار قىزىلميا تامىرىنىڭ ترانسمينازا فەرمەنتىنىڭ قانداعى

كونسەنتراسياسىن تومەندەتەتىنىن انىقتادى. بۇل فەرمەنتتەردىڭ قاندا كوپ مولشەردە بولۋى باۋىردىڭ زاقىمدانعانىن بىلدىرەدى.ياعني قىزىلميا تامىرى سيرروز،باۋىردىڭ قاتەرلى ىسىگى سياقتى اۋرۋلاردىڭ

پايدا بولۋ ءقاۋپىن تومەندەتەدى دەپ ايتۋعا بولادى.

قىزىلميا تامىرى وتە ەرتەدەن بەلگىلى دارىلىك وسىمدىك. بۇل وسىمدىك ەرتەدەگى شۋمەرلەرگە،ۇندىستەرگە،جۇڭگو جانە تيبەت ەمشىلەرىنە بەلگىلى بولعان. ول تۋرالى گيپپوكرات،فەوفراست سياقتى عالىمدار « سكيفتىك تامىر» دەپ جازعان.قىزىلميانىڭ ءتاتتى تامىرىن كامپيتتىڭ ورنىنا امەريكاعا قونىس اۋدارعان ەۋروپالىقتار شايناعان. قىزىلميا تامىرى ولارعا جاڭا قۇرلىققا بەيىمدەلىپ ،كوپتەگەن اۋرالارعا قارسى تۇرۋعا كومەكتەستى.

ولار قىزىلميا تامىرىنىڭ اللەرگياعا قارسى كۇرەسىپ، ءتىپتى جيتس  جۇقتىرعان ناۋقاستاردىڭ دا اۋرۋلارعايقارسى تۇرۋ قابىلەتىن ارتتىراتىنىن جانە وكپەنىڭ قابىنۋىن ەمدەيتىنىن انىقتادى.

ايۋرۆەدا ءىلىمى بويىنشا قىزىلميا الدىڭعى قاتاردا تۇراتىن وسىمدىكتەردىڭ ءبىرى، سەبەبى ول اعزانىڭ بارلىق جۇيەلەرىنە اسەر ەتەدى. ەستروگەندىك قۇرامى جارالارعا قارسى اسەر ەتەدى،ساپونيندەر قاقىرىق تۇسىرۋگە كومەكتەسەدى.قۇرامىندا ليكۆيريتين گليكوزيدىنىڭ بولۋىنا بايلانىستى ءىش ايدايتىن، ءوت ايدايتىن، بىرىستىرعىش اسەرگە يە.بەتا-cيتوستەارين پروستاتا بەزىنىڭ ادەنوماسىنىڭ الدىن الىپ،ءزار ءبولىنۋىن رەتتەيدى. گليسيرييزين مەن گليسيريزين قىشقىلىنىڭ اسەرىنەن  يممۋنومودۋلياسيالىق جانە قابىنۋعا قارسى،اعزانىڭ قارسى تۇرۋ قابىلەتىن ارتتىرادى. ايۋرۆەدا قىزىلميانى «كىلت وسىمدىك» رەتىندە كوپتەگەن فيتورەسەپتتەرىندە پايدالانادى. دەگەنمەن دە  قىزىلميانى بارلىق جاعدايدا قولدانا بەرۋگە بولمايدى،ويتكەنى ادام اعزاسىنىڭ جەكەلەي قاسيەتتەرىنە بايلانىستى كەيبىر دارىلەردىڭ جاعا بەرمەيتىنىن بىلەمىز. قىزىلميانىڭ كەلەسىدەي قارسى كورسەتىلىمدەرى بار. قارسى كورسەتىلىمدەرى

سوزىلمالى گەپاتيتتەر،باۋىر حولەستازى،باۋىر سيرروزى، بۇيرەكتىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، قانت ديابەتى،جۇرەك سوعىسىنىڭ بۇزىلۋى،ارتەريالىق گيپەرتەنزيا،گيپوكاليەميا،جۇكتىلىك، قىزىلمياعا اللەرگيالىق رەاكسيالار.

قىزىلميا وسىمدىگىڭ نەگىزىندە جاسالعان دارىلىك پرەپاراتتار

قىزىلميا فارماسيادا،كوسمەتولوگيادا كەڭىنەن قولدانىلاتىن وسىمدىك. ول كوپتەگەن دارىلىك پرەپاراتتاردىڭ، كوسمەتيكالىق قۇرالداردىڭ قۇرامىنا كىرەدى.مىسالى،قىزىلميانىڭ نەگىزىندە گەرپەستى ەمدەيتىن كوپتەگەن پرەپاراتتار جاسالعان، اتاپ ايتساق،ەپيگەنينتيم،گەرپيگەنين كرەمدەرى گەرپەسكە،پاپيللوماۆيرۋستىق ينفەكسياعا، نەسەپ جولدارىنىڭ ينفەكسيالارىنا، جانە كولپيت پەن ۆاگينوزى ەمدەۋگە قولدانىلادى.ۆيرۋسيد گەرپەس پەن سيتومەگالوۆيرۋستىق ينفەكسيانى،سوزىلمالى شارشاڭقىلىقتى، پاپيللوماۆيرۋستىق ينفەكسيانى ەمدەۋگە قولدانىلادى.رەسەيدە وسى دارىلىك پرەپاراتتاردىڭ بالاماسى رەتىندە لاكرينات ءدارىسى شىعارىلادى.

حالىقارالىق اتاۋى: قىزىلميا تامىرى (Glycyrrhizae radiسes)

دارىلىك ءتۇرى: ءشاربات، ۇنتاقتالعان وسىمدىك شيكىزاتى، سىرە بريكەتتەر،ۇنتاق.

فارماكولوگيالىق اسەرى: بىرىستىرعىش،قابىنۋعا قارسى

كورسەتىلىم: جوعارعى تىنىس الۋ جولدارىنىڭ ينفەكسيالىق اۋرۋلارى،سوزىلمالى برونحيت، تراحەيت،گيپەراسيدتى گاستريت،اسقازان جانە ونەكى ەلى ىشەك جاراسى.

قىزىلميا تامىرى ۇنتاعى قوسپا

حالىقارالىق اتاۋى: سەننا جاپىراعى+كۇكىرت+قىزىلميا تامىرى+فەنحەل جەمىستەرى ەكستراكت (Sennae folia+Sulfur+Glycyrrhizae radiسes+Foeniculi fructuum extract)

دارىلىك ءتۇرى: ەرىتىندى دايارلاۋعا ارنالعان سۋسپەنزيا

فارماكولوگيالىق اسەرى:  - وسىمدىكتەكتى كوپقۇرامدى پرەپارات،  ءىش جۇرگىزۋگە پايدالانادى.

كورسەتىلىم: ءىش قاتۋ، گەمورروي.

جوتەلگە ارنالعان تابلەتكالار

حالىقارالىق اتاۋى: كودەين+ناتريي گيدروكاربونات+قىزىلميا تامىرى+تەرموپسيس ءشوبى (Codeine+Sodium hydrocarbonate+Glycyrrhizae radiسes+Thermopsidis herba)

دارىلىك ءتۇرى: تابلەتكالار

فارماكولوگيالىق اسەرى: جوتەلگە ارنالعان تابلەتكالار – قاقىرىق تۇسىرەتىن، جوتەلدى باساتىن ءدارى

كورسەتىلىم: 2 جاستان اسقان بالالار مەن ەرەسەكتەردىڭ جوتەل اۋرۋلارى

تىنىشتاندىراتىن جيناق N2

حالىقارالىق اتاۋى: ۆالەريانا تامىرساباقتارى+بۇرىش جالبىز جاپىراعى +ءساسىقشوپ ءشوبى+قىزىلميا تامىرى+قۇلماق ءبۇرى (Valerianae rhizomata+Meliloti herba+Leonuri herba+Glycyrrhizae radiسes+Humuli lupuli cones)

دارىلىك فورماسى: ۇنتاقتالعان وسىمدىك شيكىزاتى،

فارماكولوگيالىق اسەرى: وسىمدىكتەكتى تىنىشتاندىراتىن قۇرال. ءالسىز بىرىستىرعىش جانە تىنىشتاندىراتىن اسەرى بار.

كورسەتىلىم: كومپلەكستى ەم شارادا – جۇيكە جۇيەسىنىڭ قوزعىشتىعى، ۇيقىنىڭ بۇزىلۋى، ارتەريالىق گيپەرتەنزيا .

ەلەكاسول

حالىقارالىق اتاۋى قىرمىزىگۇل گۇلدەرى+تۇيمەداق+قىزىلميا تامىرى كورني+الاتىكەن +شالفەي جاپىراعى+ەۆكاليپتا جاپىراعى(Calendulae flores+Chamomillae flores+Glycyrrhizae radiسes+Bidentis herba+Salviae folia+Eucalypti viminalis folia)

دارىلىك فورماسى : ىشۋگە ارنالعان بريكەتتەر، سبور ۇنتاقتالعان وسىمدىك شيكىزاتى

فارماكولوگيالىق اسەرى: ەلەكاسول –وسىمدىكتەكتى كوپقۇرامدى پرەپارات، ميكروبقا جانە قابىنۋعا قارسى اسەرى بار. ستافيلوكوككتاردى، ىشەك تاياقشاسىن، پروتەيدى جويۋعا قابىلەتتى.

كورسەتىلىم: جوعارى تىنىس جولدارىنىڭ ينفەكسيالىق جانە قابىنۋ اۋرۋلارى.(سوزىلمالى تونزيلليت،جەدەل تونزيلليت  جەدەل  لارينگوفارينگيت،جەدەل جانە سوزىلمالى فارينگيت، ...

قاقىرىق تۇسىرەتىن جيناق

حالىقارالىق اتاۋى: ايۋقۇلاق+قىرمىزىگۇل گۇلدەرى+وگەيشوپ جاپىراقتارى ليستيا+بۇرىشجالبىز جاپىراعى+جولجەلكەن جاپىراعى+تۇيمەداق گۇلدەرى+قىزىلميا تامىرى(Ledi palustris cormus+Inulae rhizomata+Calendulae flores+Farfarae folia+Menthae piperitae folia+Plantaginis folia+Chamomillae flores+Glycyrrhizae radi)

دارىلىك فورماسى: ۇنتاقتالعان وسىمدىك شيكىزاتى نەمەسە ىشۋگە ارنالعان بريكەتتەر

فارماكولوگيالىق اسەرى: جوتەلگە قارسى، برونحوليتيكالىق جانە قابىنۋعا قارسى؛ ىشەكتىڭ ءبىرىڭعاي سالالى بۇلشىقەتىن بىرىستىرعىش.ءىش جۇرگىزەتىن، تىنىشتاندىراتىن قاسيەتى بار

كورسەتىلىم: برونگحوسپازم،جوتەل، جوعارى تىنىس جولدارىنىڭ قابىنۋى(برونحيت، تراحەيت، تراحەوبرونحيت، پنيەۆمونيا).

پروستانورم

حالىقارالىق اتاۋى: ءشايشوپ ءشوبى+كانادالىق زولوتارنيك ءشوبى+قىزىلميا تامىرى+القىزىل ەحيناسەيا (Hyperici herba+Solidaginis canadensis herba+Glycyrrhizae radiسes+Echinaceae purpurea rhisomata)

دارىلىك فورماسى: ىشۋگە ارنالعان ءۇلبىرلى قاپتامالارى بار دارىلىك پرەپاراتتار

فارماكولوگيالىق اسەرى: كوپقۇرامدى جيناق، قابىنۋعا قارسى، ديۋرەتيكالىق اسەرى بار.

كورسەتىلىم: سوزىلمالى پروستاتيت، پروستاتا بەزىنىڭ گيپەرپلازياسى.

گەموررويعا قارسى جيناق

حالىقارالىق اتاۋى: كورياندر جەمىستەرى++سەننا جاپىراعى+قىزىلميا تامىرى+مىڭجاپىراق ءشوبى (Coriandri fructus+Frangulae cortex+Sennae folia+Glycyrrhizae radiسes+Millefolii herba)

دارىلىك ءتۇرى: وسىمدىك ۇنتاعى جيناق،

فارماكولوگيالىق اسەرى، گەموستاتيكالىق، بىرىستىرعىش،بوساڭسىساتىن،ءىش جۇرگىزەتىن،قابىنۋعا قارسى پرەپارات

پوكازانيا: گەمورروي (ءىش جۇرگىزگىش)، اتونيالىق ءىش قاتۋ.

روگليديس

حالىقارالىق اتاۋى: +قىزىلميا تامىرى+يتمۇرىن جەمىستەرى (Hedysari herba+Glycyrrhizae radiسes+Rozae fructus)

دارىلىك فورماسى: ىشۋگە ارنالعاە بريكەتتەر

فارماكولوگيالىق اسەرى: اعزانىڭ قارسى تۇرۋ قابىلەتىن ارتتىرادى؛ قانتامىرلار قابىرعاسىن بەكىتەدى، قاقىرىق تۇسىرگىش اسەرى بار.

كورسەتىلىم: كۇز، كوكتەم ايلارىنداعى رەسپيراتورلىق اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋ ۇزاققا سوزىلاتىن سوزىلمالى اۋرۋلاردا، رەكونۆالەسەنسيا، السىرەگەن ناۋقاستارعا،  ەگدە جاستاعى ادامدارعا.

برونحوفيت

حالىقارالىق اتاۋى: انيس جەمىستەرى+باتپاقتىق ايۋقۇلاق وركەندەرى+ۇلكەن جولجەلكەن جاپىراعى+قىزىلميا تامىرى+شەگىرگۇل گۇلدەرى+شالفەيا  جاپىراعى(Anisi vulgaris fructus+Ledi palustris cormus+Plantaginis majoris folia+Glycyrrhizae radiسes+Violae herba+Thymi serpylli herba+Salviae folia)

دارىلىك فورماسى: ەليكسير

فارماكولوگيالىق اسەرى: برونحوفيت – قاقىرىق تۇسىرەتىن،جوعارعى تىنىس الۋ جولدارىنىڭ اۋرۋلارىن ەمدەيتىن ءدارى

كورسەتىلىم: قاقىرىق جانە جوتەلمەن بىرگە جۇرەتىن تىنى سالۋ جولدارىنىڭ اۋرۋلارى

كەۋدەگە ارنال5ان جيناق N2

حالىقارالىق اتاۋى: وگەيشوپ جاپىراقتارى +جولجەلكەن جاپىراقتارى+قىزىلميا تامىرى (Farfarae folia+Plantaginis folia+Glycyrrhizae radiسes)

دارىلىك ءتۇرى: ۇنتاقتالعان وسىمدىك شيكىزاتى

فارماكولوگيالىق اسەرى: كەۋدەگە ارنالعان جيناق N2 –وسىمدىكتەكتى ۇنتاقتالعان شيكىزات، قاقىرىق تۇسىرەتىن جانە قابىنۋعا قارسى اسەرى بار..

كورسەتىلىم: تىنىس الۋ جولدارىنىڭ قابىنۋى مەن ينفەكسيالىق اۋرۋلارى،  (ۆ ت.چ. تراحەيت، برونحيت، تراحەوبرونحيت، پنيەۆمونيا، جرۆي).

كودەلاك

حالىقارالىق اتاۋى: كودەين+ناترييي گيدروكاربوناتى+قىزىلميا تامىرى +تەرموپسيس ءشوبى (Codeine+Sodium hydrocarbonate+Glycyrrhizae radiسes+Thermopsidis herba)

دارىلىك ءتۇرى: تابلەتكا

فارماكولوگيالىق اسەرى: كودەلاك – جوتەلگە قارسى اسەر ەتەتىن دارىلىك پرەپارات

كورسەتىلىم: بالالار مەن ەرەسەكتەردىڭ تىنىس الۋ جولدارىنىڭ قابىنۋ اۋرۋلارىندا. قولدانىلادى.

كورىپ، تۇرعانىمىزداي قىزىلميا وسىمدىگىنىڭ قولدانىلۋ اياسى بۇل جازىلعاندارمەن شەكتەلمەيدى. سوندىقتان دا حيميالىق جولمەن الىنعان دارىلىك ونىمدەردى قولدانۋدان گورى تابيعاتتىڭ ءوزى بەرگەن دارىلىك شوپتەردى پايدالانۋ الدەقايدى زيانسىز بولار ەدى دەپ ويلايمىز.

قىزىلميا وسىمدىگىن قورعاۋ

قىزىل كىتاپقا ەنگەن بۇل دارىلىك وسىمدىك ىلە،شۋ، سىرداريا، قاراتال وزەندەرىنىڭ القاپتارىندا وسەدى. ونىڭ ىشىندە قىزىلميا قىزىلوردانىڭ بارلىق ايماقتارىندا دا كەزدەسەدى.بۇل وسىمدىكتىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزەر پايداسىنا جوعارىدا بارىنشا توقتالدىق. الايدا سوڭعى جىلداردا «ساقتىڭ التىن تامىرى» اتالعان وسىمدىكتىڭ ەلىمىزدە كۇرت ازايىپ بارا جاتقاندىعىن بىرەۋ بىلسە،بىرەۋ بىلمەيدى. قىزىلمياعا شەتەلدىكتەردىڭ، اسىرەسە كورشىلەس جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ اسا قىزىعۋشىلىق تانىتۋى كونتراباندالىق ارەكەتتەردىڭ بەلەڭ الۋىنا اكەپ سوقتىرۋدا. بۇل تۋرالى ءبىراز اقپارات كوزدەرى جازىپ، دابىل قاعىپ جاتقاندىعى تاعى بەلگىلى.بۇل ۇدەرىس ەلىمىزدە «باتىس ەۋروپا-باتىس جۇڭگو» حالىقارالىق ءدالىزىنىڭ قۇرىلىسى باستالعان تۇستا بەلەڭ الىپ،ءالى دە تولاستاماي كەلەدى.يەسىز جاتقان ەن دالانى قۇرىلىس الاڭىنا اينالدىرعان تەحنيكالار سىر وڭىرىندەگى اعاشتاردى تامىرىمەن قوپارىپ تاستادى. ونىڭ ىشىندە، ءوزى اسا قۇندى،ءوزى از قىزىلميا وسىمدىگى دە كەلمەسكە كەتتى.سونىمەن قاتار قىزىلمياعا قىرعيداي تيۋشىلەر جەرگىلىكتى جۇرتشىلىق اراسىنان دا بوي كورسەتتى.سىرداريا وزەنىن جاعالاي قونىستانعان حالىق جۇك كولىكتەرمەن ءوىزىلميانى تامىرىمەن قوپارىپ اكەتىپ جاتقاندىعىن ايتىپ،ءوڭىر جۇرتشىلىعى دابىل قاققان بولاتىن.ولاردىڭ سوزىنە قۇلاق تۇرسەك،بۇل وسىمدىك مەديسيناسى جوعارى دامىعان جۇڭگو ەلىندە زور سۇرانىسقا يە ەكەن. باعاسى دا قىمبات كورىنەدى. سوندىقتان وڭاي ولجاعا كەنەلۋدى كوزدەگەن كەيبىرەۋلەر ەش اياۋشىلىق تانىتپاستان باعا جەتپەس بايلىقتى تامىرىمەن قوپارىپ،كوزىن قۇرتىپ جاتىر.بۇلاي جالعاسا بەرسە ،تابيعات انا بەرگەن بايلىعىمىزدى شەت ەل اسىرىپ،ەرتەڭگى كۇنى بارماق تىستەپ قالماسىمىزعا ەشكىم دە كەپىلدىك بەرە المايدى.ەلىمىزدە قىزىلميانى وڭدەيتىن زاۋىتتار بار بولعانىمەن ساۋساقپەن سانارلىق قانا ەكەن. ەندەشە، قىزىلميانى وڭدەپ،ودان ءدارى دارمەك الۋدى ءوز ەلىمىزدە جولعا قويۋعا بولماس پا ەدى دەگەن سۇراق مازالايدى. وسى ماقساتتا ءبىراز اقپارات الۋ ءۇشىن اقپارات كوزدەرىنەن قىزىلمياعا قاتىستى دەرەكتەر ىزدەپ كوردىك. «الاش ايناسى» گازەتىندەگى دەرەككە سۇيەنسەك  2014 جىلى قىزىلوردا وبلىسى جالاعاش اۋدانىندا قىزىلميانى وڭدەيتىن زاۋىتتىڭ ىرگەتاسى قالانىپتى. «ميا وسىمدىگىن ءوسىرۋ جانە ميا تامىرىن وڭدەيتىن زاۋىت سالۋ» جوباسىن «بيس-گرۋپپ» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگى ۇسىنعان. جوبا جەتەكشىسى «بيس گرۋپپ» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگىنىڭ ديرەكتورى ءدىلداحان احمەتوۆ بىلاي دەيدى: «جوبانى ۇسىنباس بۇرىن قىزىميا تامىرىن تەرەڭدەي زەرتتەپ ساراپتاما جاسادىق.وسى  ءونىمدى شىعارۋمەن اينالىسىپ جاتقان ەلدەردە بولدىق.قالاي جۇمىس ىستەپ جاتقاندارىمەن تانىستىق. ءسويتىپ،تاۋەكەل ەتىپ،وسى ءىستى قولعا الدىق.(الاش ايناسى،20.09.2014). ياعني،ءتۇرلى اقپارات كوزدەرىنەن ءبىز قىزىلميا وسىمدىگىنىڭ قازىرگى جاعدايى كوزى اشىق،كوكىرەگى وياۋ ازاماتتاردى بەيجاي قالدىرماعانىن بىلدىك. ەندەشە،جەرىمىزدىڭ بايلىعىن دۇرىس پايدالانا ءبىلۋ ءۇشىن تەك قىزىل ميا عانا ەمەس،باسقا دا ەمدىك شوپتەردىڭ قاسيەتىن باعالاپ، ولاردى زەرتتەۋدى قولعا الساق، وزىمىزگە دە،وزگەگە دە،ونىڭ ىشىندە قازاقستان عىلىمىنىڭ دامۋىنا دا داڭعىل جول اشىلار ەدى دەپ ويلايمىز.

قورىتىندى ءبولىم.

دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ تۇرلەرىن كوبەيتىپ،قورعاۋ

وسىمدىكتەر بيوسفەراداعى زاتتار مەن ەنەرگيا الماسۋىندا باستى ءرول اتقارادى. باسقا ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ تىرشىلىك ارەكەتتەرى وسىمدىكتەردە تۇزىلەتىن ورگانيكالىق زاتتارعا تىكەلەي بايلانىستى. بيوسفەراداعى زاتتاردىڭ بيولوگيالىق اينالىمى وسىمدىكتەر ارقىلى عانا ءجۇرىپ وتىرادى. جەر اتموسفەراسىنداعى وتتەكتىڭ قازىرگى مولشەرى دە جاسىل وسىمدىكتەر تىرشىلىگىنىڭ جەمىسى. سوندىقتان دا جاسىل وسىمدىكتەردى بەينەلى تۇردە جەر عالامشارىنىڭ "وكپەسى" دەپ اتايدى. سونىمەن بىرگە وسىمدىكتەردىڭ ادام ومىرىندە دە الاتىن ورنى ەرەكشە. اسىرەسە ادام دەنساۋلىعى ءۇشىن قاجەتتى تازا اۋانىڭ بولۋى دا جاسىل وسىمدىكتەردە جۇرەتىن فوتوسينتەز پروسەسىنە تاۋەلدى. ادام كۇندەلىكتى وزىنە قاجەتتى تاماعىن، كيىمىن جانە تۇرمىسىنا قاجەتتى بۇيىمدار مەن زاتتاردى دا وسىمدىكتەردەن الادى.

ءاربىر حالىقتىڭ وسىمدىكتەردى ايالاۋعا جانە كورعاي بىلۋگە قاتىستى تاريحي داۋىرلەردە قالىپتاسقان سالت-داستۇرلەرى، دانالىق قاعيدالارى بار. مىسالى، ناۋرىز مەيرامىنىڭ نەگىزگى قاعيداسى تابيعاتتىڭ تەپە-تەڭدىگىن ساقتاۋعا ارنالعان. "اتاڭنان مال قالعانشا تال قالسىن"، "ءبىر اعاش كەسسەڭ ون اعاش وتىرعىز" جانە ت.ب. ناقىل سوزدەر ناۋرىز مەيرامىنىڭ باستى ەرەجەسى. ناۋرىز مەيرامى كەزىندە بۇلاقتاردىڭ كوزى اشىلىپ، جاعالاۋىنا جاسىل كوشەتتەر ەگىلەدى. بۇل مىڭداعان جىلدار جالعاسىپ كەلە جاتقان حالىقتىق ەكولوگيا ۇلگى-ونەگەلىك ءداستۇر. ءتىپتى حالىقتىق ەكولوگيالىق تىيىم سوزدەردىڭ كوپشىلىگى وسىمدىكتەردى ايالاي بىلۋگە ارنالعان. مىسالى، "جالعىز اعاشتى كەسپە"، "ورماندى وتاما"، "ورماندى ورتەمە"، "قۇراككا وراق سالما" "كوكتى تاپتاما"، "كوكتى ءجۇلما"، "بۇتاقتى سىندىرما"، "گۇلدى جۇلما" جانە ت.ب. بۇلاردان باسقا وسىمدىكتەردى قورعاي بىلۋگە ارنالعان قانشاما ماقال-ماتەلدەر، اڭىز-اڭگىمەلەر، دانالىق ناقىل سوزدەر بار. "بابالار ەككەن شىناردى بالالارى سايالايدى"، "باعبان بولساڭ ب ا ق ءوسىر، بالاما دەپ تاعى ءوسىر" جانە ت.ب. كوپتەگەن وسيەتتى سوزدەردىڭ ءارى تانىمدىق، ءارى تاربيەلىك ءمانى زور.

قازاق ەمشىلەرىنىڭ اۋرۋ - سىرقاۋلارىمەن ۇزاق جىلدار كۇرەسۋ بارىسىندا قولدانىپ كەلە جاتقان الۋان ءتۇرلى ءدارى - دارمەكتەردىڭ قاينار كوزى – ۇلى تابيعاتتى وسىمدىكتەر دۇنيەسى. قازاق ەمشىلەرىنىڭ قولداناتىن دارىلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى - وسىمدىكتەر. وسىمدىكتەردىڭ ءاربىر بولىگىنىڭ، ماسەلەن، تامىر، ساباق، جاپىراق، گۇل، جەمىس تۇقىمدارىنىڭ دارىلىك قۋاتى ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. سوندىقتان ولاردى ەمدىك قۋاتى ەڭ كۇشتى بولاتىن مەزگىلدە جيناعاندا عانا ساپالى ءدارى - دارمەك الۋعا بولادى.

دارىلىك وسىمدىكتەر جينالىپ العاننان كەيىن، جاس كۇيىندە بىردەن پايدالانۋدان قالعاندارىن كەپتىرىپ، جاقسى ساقتاي ءبىلۋ ونىڭ ەمدىك قاسيەتى مەن ساپاسىنىڭ جوعالماۋىنىڭ باستى كەپىلى بولىپ تابىلادى.

قازىرگى كەزدىڭ وزىندە وتاندىق عىلىمي مەديسينادا 216-دان استام دارىلىك وسىمدىك تۇرلەرى قولدانىلادى. ولاردى قالاي بولسا سولاي ىسىراپسىز جيناپ، تۇقىمىن قۇرتىپ الۋدان ءارقاشاندا ساق بولعانىمىز ابزال.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1. ساتىمبەكوۆ ر. بيولوگيا: جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ قوعامدىق گۋمانيتارلىق باعىتىنداعى 11 سىنىبىنا ارنالعان وقۋلىق. الماتى «مەكتەپ باسپاسى،2007
2. پ.ە.روزەنسۆەيگ «تەحنولوگيا لەكارستۆ ي فارماكولوگيا»م:اگروپروميزدات 1985
3. الاش ايناسى گازەتى، 2014 جىل، №4
4. ورال قىزىلميا وسىمدىگىنىڭ بيولوگيالىق جانە ەكولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى. ساۋرامبايەۆ باتىرعالي رۇستەمبەك ۇلى حابارشى. قازمەمقىزپي 2010
5. «جوعارى ساتىداعى وسىمدىكتەر سيستەماتيكاسى» (ءا.ءا. امەتوۆ، پ.م. مىرزاقۇلوۆ) «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى »الماتى 2000 ج
6. «بوتانيكا ي سيستەماتيكا راستەنيي. موسكۆا «پروسۆەششەنيە »1975 گ ((ن.ا. كومارنيسكيي، ل.ۆ. كۋدرياشوۆ، ا.م. ۋرانوۆ)

اننوتاسيا

زەرتتەۋدىڭ ماقساتى: ەمدىك قاسيەتى جاعىنان العاندا جەنشەنمەن پاراپار، «سكيفتىك تامىر» اتالعان قىزىلميا وسىمدىگىنىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن جانە قۇرىلىسىن،تارالۋىن زەرتتەۋ،قورعالۋىنا باسا نازار اۋدارۋ

جۇمىستىڭ كەزەڭدەرى:

كىرىسپە ءبولىمى: جالپى دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ ادام ومىرىندەگى ماڭىزىنا شولۋ جاسالادى

نەگىزى بولىمدە

ا)قىزىلميا وسىمدىگىنە جالپى سيپاتتاما بەرىلەدى

ب) قىزىلميا وسىمدىگىنىڭ قۇرامى سيپاتتالادى

ۆ)ەمدىك قاسيەتتەرى،حالىق مەديسيناسىندا ەم بولاتىن اۋرۋلارى تۋرالى ايتىلادى

گ)  قىزىلميا تامىرىنىڭ پايدالانىلۋى،ەمدەۋ تاسىلدەرى قاراستىرىلادى

د)سوڭعى كەزدەگى ەلىمىزدە ورىن الىپ جاتقان قىزىلميانى جاپپاي جيناۋ دەرەكتەرىنە بايلانىستى اقپارات كوزدەرىنە شولۋ جاسالىپ،قورعاۋ شارالارىنىڭ قاجەتتىلىگى ايتىلادى

زەرتتەۋ ادىستەرى: تالداۋ،سۇرىپتاۋ،سارالاۋ،جيناقتاۋ،قورىتىندىلاۋ

زەرتتەۋ ناتيجەلەرى:

1.جۇمىستا قىزىلميا وسىمدىگىنىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى قاراستىرىلدى.

2.قىزىلميا وسىمدىگىنىڭ اسا باعالى شيكىزات ەكەندىگى عىلىمي ادەبيەتتەر نەگىزىندە  تۇيىندەلدى

3.بۇل عىلىمي جۇمىس بارىسىندا جۇرتشىلىق ءوز جەرىمىزدە وسەتىن شيپالى شوپتەر جايلى ءبىلسىن دەگەن ماقساتتى كوزدەدىم.

زەرتتەۋدىڭ پراكتيكالىق ماڭىزى

قىزىلميا وسىمدىگىن دارىلىك شيكىزات رەتىندە پايدالاناتىن جانە وڭدەيتىن ونەركاسىپ ورىندارىنىڭ اشىلۋى،قىزىلميانىڭ بىزگە بەلگىسىز باسقا دا قاسيەتتەرىنىڭ اشىلۋى ءۇشىن بولاشاقتا وسى جۇمىس جالعاسىن تابادى.

اننوتاسيا

سەل يسسلەدوۆانيا:راسكرىت لەچەبنىە سۆويستۆا سولودكي

ەتاپى رابوتى:

ۆۆەدەنيە: وبششيي وبزور  لەكراستۆەننىح راستەنيي،كوتورىە راستۋت ۆ ناشەي سترانە

وسنوۆنايا چاست:

ا) وبششايا حاراكتەريستيكا لەكارستۆەننوگو راستەنيا،ارەال راسپروسترانەنيا

ب) حيميچەسكيي سوستاۆ

ۆ) راسكرىت لەچەبنىە سۆويستۆا،ي وبلاست پريمەنەنيا راستەنيا

گ)راسسماتريۆاەتسيا سپوسوبى لەچەنيا پريمەنيامىە ۆ نارودنوي ي تراديسيوننوي مەديسينە

د) ۆ سۆيازي س ماسسوۆىم ۋنيچتوجەنيەم سولودكي،نابليۋداەمىە ۆ پوسلەدنيە گودى ۆ سترانە،پرەدلاگاەتيا پۋتي سوحرانەنيا ەتوگو سەننەيشەگو سىريا.

مەتودى يسسلەدوۆانيا: اناليز،وتبور،وبوبششەنيە

رەزۋلتاتى يسسلەدوۆانيا:

1.ۆ ەتوي رابوتە بىلي راسسموترەنى  لەچەبنىە سۆويستۆا سولودكي(لاكريچنيكا)

2.وپيراياس نا وپىتى نارودا،س يسپوكون ۆەكوۆ يسپولزوۆاۆشيح ەتو راستەنيە ۆ نارودنوي مەديسينە ي نا يسللەدوۆاتەلسكيە رابوتۋ ۋچەنىح،بىلا راسكرىتا سەننوست سولودكي كاك فارماكولوگيچەسكوە  ي پرومىشلەننوە سىرە.

3.بىلا پوستاۆلەنا زاداچا زاششيتيت راستەنيە،ماسسوۆو ۋنيچتوجاەموە ۆ پوسلەدنەە ۆرەميا

اnnotation

The purpose of the study:to Reveal the healing properties of licorice

Stages of work:

Introduction: overview lekarstvennyh plants that grow in our country

The main part:

A) General characteristics of medicinal plants،area of distribution

B) Chemical composition

B) to Reveal the therapeutic properties and application of plants

G)Considers the methods of treatment used in folk and traditional medicine

D) In connection with the mass destruction of licorice،observed in recent years in the country،offered ways to preserve this valuable material.

Research methods: analysis،selection،compilation

The results of the study:

1.In this work there were considered medicinal properties of licorice(licorice)

2.Based on the experience of people from time immemorial have used this plant in folk medicine and in research and education for scientists،reveal the value of licorice as a pharmaceutical and industrial raw materials.

3.The task was to protect the plant،massively destroying lately

بەكتۋرسىنوۆا ارۋجاننىڭ «قىزىلميا وسىمدىگىنىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى» اتتى  عىلىمي جوباسىنا جازىلعان پىكىر.

بۇل جۇمىستا قازاقستاننىڭ كوپ ايماقتارىندا وسەتىن دارىلىك قاسيەتى مول وسىمدىك –قىزىلميا تۋرالى دەرەكتەر جيناقتالعان.الدىمەن اۆتور دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىنە،ولاردىڭ باعزى زاماننان بەرى پراكتيكادا كەڭىنەن قولدانىلىپ كەلە جاتقاندىعىنا،ولاردى ساقتاپ،قورعاۋ قاجەتتىگىنە توقتالادى. نەگىزگى بولىمدە قىزىلميا وسىمدىگىنىڭ جالپى اناتوميالىق-مورفولوگيالىق سيپاتتاماسى،تارالۋى،عىلىمي توپتاستىرىلۋى جازىلعان. قىزىلميا وسىمدىگىڭ حالىق ەمشىلەرىنە باعزىدان بەرى تانىس ەكەندىگى جايلى تاريحتان دا ءبىراز ماعلۇماتتار بەرىلگەن. قىزىلميا وسىمدىگىنىڭ حيميالىق قۇرامى بارىنشا اشىلىپ جازىلعان جانە اۆتور وسىنداي قۇرامىنداعى ءتۇرلى حيميالىق زاتتاردىڭ مولدىعىنا بايلانىستى قىزىلميانىڭ كوپتەگەن اۋرۋلارعا شيپا بولاتىندىعىنا توقتالىپ وتكەن.قازىرگى كەزدە فارماكولوگيا وندىرىسىندە قىزىلميادان جاسالاتىن بيولوگيالىق بەلسەندى قوسپالار مەن ءدارى دارمەكتەرگە سيپاتتاما بەرىلگەن. ايتا كەتەرلىك ءبىر جايت،بۇل جۇمىستىڭ اۆتورى قىزىلميانى جاپپاي جيناۋعا بايلانىستى كەيىنگى كەزدە بەلەڭ العان ءبىرقاتار جاعدايلاردى ايتا كەلىپ،بۇل ۇردىسكە جۋىق ارادا تىيىم سالىنباسا،شيپالى،باعالى وسىمدىكتىڭ جەرىمىزدەن مۇلدە جويىلىپ كەتۋ ءقاۋپى بارىنا قوعام نازارىن اۋدارتۋعا تىرىسقان. قازاقستاننىڭ ءبىراز ايماقتارىندا بولىپ جاتقان وسىنداي كەلەڭسىزدىككە ۇكىمەت تاراپىنان قولداۋ كورسەتىلىپ،قىزىلميانى جويىلىپ بارا جاتقان وسىمدىكتەردىڭ قاتارىنا قوسۋ كەرەكتىگى دە نازاردان تىس قالماعان.

جالپى، جۇمىستىڭ يەگەرى ادەبيەتپەن تىڭعىلىقتى جۇمىس ىستەپ،قاجەتتى مالىمەتتەردى جيناعان.وسى ورايدا دۇيسەنبايەۆ نۇربول بولاشاقتا وسى جۇمىسىن ءارى قاراي جالعاستىرىپ،جەتىستىكتەرگە جەتەدى دەپ سەنەمىن.

---