InfoHub Logo

كىرىسپە

ترانسگەندى ونىمدەر دەگەنىمىز نە؟

 

نەگىزگى ءبولىم

ا) گەندىك ينجەنەريانىڭ دامۋ تاريحى

ب) ترانسگەندى ونىمدەردى الۋ ادىستەرى

ۆ) ترانسگەندى ونىمدەردى تابيعي ونىمدەردەن قالاي اجىراتامىز؟

گ)گەندىك موديفيكاسيا ارقىلى الىنعان ونىمدەردىڭ دەنساۋلىققا اسەرى قانداي؟

د) ترانسگەندى ونىمدەردىڭ تيىمدىلىگى

 

قورىتىندى

گەندىك موديفيكاسيا جانە بيولوگيا عىلىمىنىڭ ءبىزدىڭ ومىرىمىزدەگى الاتىن ورنى

 

كىرىسپە:

ترانسگەندى ونىمدەر دەگەنىمىز نە؟

سوڭعى جىلداردا جەر شارىنداعى تۇرعىندار دەنساۋلىعىنا تاعامنىڭ ساپاسى مەن قۇرامى تىكەلەي اسەرىن تيگىزۋدە.جەر شارى حالقىنىڭ تۇتىنىپ جۇرگەن تاعامدارىنىڭ قۇرامى بيولوگيالىق قۇندىلىعىن كۇننەن-كۇنگە جوعالتۋدا.

جەر شارى حالقىنىڭ سانى عالىمداردىڭ بولجاۋى بويىنشا 2050 جىلى 9-11 ملرد-قا جەتەدى ەكەن. سول سەبەپتى،اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن الەم بويىنشا ءوندىرۋدى ەكى-ۇش ەسەگە ارتتىرۋ قاجەتتىگىنىڭ تۋىنداپ وتىرعانىن حالىقارالىق عىلىمي قاۋىمداستىق بۇگىنگى تاڭدا جاقسى ءتۇسىنىپ وتىر. ال ول ءوز كەزەگىندە ترانسگەندى وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردى قولدانۋ ارقىلى عانا مۇمكىن بولاتىن نارسە.

ترانسگەندى وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار الۋ ادىستەرى ۇقساس بولىپ كەلەدى. ەكى جاعدايدا دا دنق-عا  بوتەن اقپاراتتار تىزبەگى ەنگىزىلىپ،ءتۇردىڭ  گەنەتيكالىق اقپاراتى تۇبەگەيلى وزگەرتىلەدى.

ترانسگەندى وسىمدىكتەر دەپ باسقا تۇرگە جاتاتىن وسىمدىكتىڭ نەمەسە جانۋاردىڭ ترانسپلانتاسيالانعان گەنى ءساتتى قىزمەت اتقارىپ تۇرعان وسىمدىكتەردى اتايدى. بۇل رەسيپيەنت وسىمدىك ادام ءۇشىن قولايلى قاسيەتتەرگە يە بولۋى ءۇشىن،ءتۇرلى ۆيرۋستار مەن اۋرۋلارعا،سىرتقى ورتانىڭ قولايسىز فاكتورلارىنا ءتوزىمدى بولۋى  ءۇشىن جاسالادى. گەندىك وزگەرتىلگەن داقىلداردان الىنعان ونىمدەردىڭ تاتىمدىلىق ساپاسى جاقسى،ءارى ۇزاق ساقتالاتىن،ءونىمدى مول بەرەتىن قاسيەتتەرىمەن ەرەكشەلەنەدى.

جاساندى گەندىك موديفيكاسيا دەگەنىمىز نە؟ ول لابوراتوريا جاعدايىندا ءبولىنىپ الىنعان گەننىڭ باسقا اعزاعا جاساندى جولمەن ەنگىزىلۋى.امەريكاندىق ىس-تاجىريبەلەرگە سۇيەنسەك،قىزاناق پەن قۇلپىناي سۋىققا ءتوزىمدى بولۋى ءۇشىن ولارعا سولتۇستىك تەڭىز بالىقتارىنىڭ گەنى ەنگىزىلەدى،ال جۇگەرى داقىلى زيانكەستەرگە جەم بولماۋى ءۇشىن ولارعا جىلان ۋىنان الىنعان وتە بەلسەندى گەن ەنگىزىلەدى،ءىرى-قارا تەز سالماق قوسۋى ءۇشىن ولارعا تۇرلەندىرىلگەن ءوسۋ گورمونىن ەنگىزەدى،سوياعا گەربيسيدتەردىڭ اسەرىن ازايتۋ ءۇشىن  كەيبىر باكتەريالار مەن ۆيرۋستاردىڭ جانە شىرايگۇلدىڭ گەنىن قوسادى.

ترانسگەندى ونىمدەر الۋ اگروونەركاسىپتىڭ بۇگىنگى تاڭداعى تەز دامىپ كەلە جاتقان باعىتى. سەلەكسيا ءتارىزدى بۇرىننان كەلە جاتقان ءداستۇرلى باعىتتىڭ شەشە المايتىن ماسەلەلەرى كۇننەن كۇنگە كوبەيىپ كەلەدى. سونىمەن قاتار،سەلەكسيانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ونداعان جىلدار جانە كوپ قاراجات جۇمسالادى.ال قاجەتتى بەلگىلەرى مەن قاسيەتتەرى بار ترانسگەندى ونىمدەر الۋ ءۇشىن اسا كوپ ۋاقىتتىڭ قاجەتى جوق.

ترانسگەندى ونىمدەر جاساۋ بۇگىنگى تاڭدا كەلەسىدەي باعىتتار بويىنشا دامىپ كەلەدى:

1. الىناتىن ءونىم كولەمىن ارتتىرۋ
2. جىلىنا بىرنەشە رەت ءونىم بەرە الاتىن داقىلدار الۋ
3. كەيبىر زيانكەستەر ءۇشىن ءقاۋىپتى بولاتىن اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارىن الۋ
4. قولايسىز كليماتتىق فاكتورلارعا ءتوزىمدى داقىلدار الۋ
5. كەيبىر جانۋار بەلوكتارىن سينتەزدەي الاتىن وسىمدىكتەر الۋ(مىسالى،قىتايدا ادامنىڭ لاكتوفەررين بەلوگىن سينتەزدەي الاتىن تەمەكى داقىلى الىندى).

گەندىك ينجەنەريا مەديسيناعا،اۋىل شارۋاشىلىعىنا، باسقا دا ساالارعا پايداسىن تيگىزۋى مۇمكىن.گەندىك ينجەنەريا كومەگىمەن الىنعان ونىمدەردىڭ ىشىندە پايدالى ۆاكسينالار،دارى-دارمەكتەر،جەتىلدىرىگەن تالشىقتار،وتىننىڭ جاڭا تۇرلەرى جانە باسقا دا ونەركاسىپتىك ماتەريالدار بار.بيوتەحنولوگيانى جاقتاۋشىلار گەندىك ينجەنەريا كومەگىمەن ءبىرقاتار ماسەلەلەردى شەشۋگە بولاتىنىن ايتۋدا،ماسەلەن:جەر شارى حالقىن ازىق تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ،قۇنارسىز توپىراققا ەگىلگەن داقىلدان مول ءونىم الۋ،ەگىستىك ءۇشىن جۇمسالاتىن سۋ مەن حيميكاتتار كولەمىن ازايتۋ.

جاڭا پايدا بولىپ جاتقان تەحنولوگيالاردىڭ ەشقايسىسى دا گەندىك موديفيكاسيا ءتارىزدى قاتتى نازار اۋدارىپ وتىرعان جوق. سەبەبى عالىمداردى دا،قاراپايىم ادامداردى دا ترانسگەندى ونىمدەردىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزەتىن اسەرى الاڭداتىپ وتىر.

 

نەگىزگى ءبولىم

 

گەندىك ينجەنەريانىڭ دامۋ تاريحى

 

گەندىك ينجەنەريا جەكە بيولوگيا عىلىمىنداعى ەڭ جاس سالالاردىڭ ءبىرى.ونىڭ دامۋى حح عاسىردىڭ 60 جىلدارى باستالدى.بۇل كەزدە دنق مولەكۋلاسىن وزگەرتە الاتىن ءبىرشاما قۇرالدار اشىلدى.ال عالىمدار بولسا گەننىڭ قۇرىلىمىن،قالاي جۇمىس اتقاراتىنىن جانە قالاي پايدا بولاتىنىن سول كەزدىڭ وزىندە بىلگەن بولاتىن.بۇل گەندىك ينجەنەريانىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. ءبىراق الدا جاڭا گەندەردى ءبولىپ الۋ،ولاردى بەلسەندى، تۇراقتى تۇردە تۇقىم قۋالاي الاتىن قۇرىلىمعا بىرىكتىرۋ مىندەتتەرى تۇردى.

1969 جىلى ي.بەكۆيت،دج.شاپيرو،ل يرۆين ءتىرى جاسۋشادان ىشەك تاياقشاسىنىڭ ءسۇت قانتى-لاكتوزانى سىڭىرۋىنە قاجەتتى فەرمەنتتەردى سينتەزدەيتىن گەندى ءبولىپ الدى.

1970 جىلى د.بالتيمور، ونىمەن ءبىر مەزگىلدە گ.تەمين جانە س.ميدزۋتاني دنق مولەكۋلاسىنىڭ رنق ماتريساسىندا قۇرىلۋ پروسەسىن قامتاماسىز ەتەتىن فەرمەنتتى تازا كۇيىندە الدى.بۇل فەرمەنتتىڭ الىنۋى جەكە گەندەردىڭ كوشىرمەسىن الۋ جۇمىستارىن ءبىرشاما جەڭىلدەتتى.سوندىقتان، قىسقا مەرزىمدە،  بىرنەشە زەرتحانالاردا گلوبين،ينتەرفەرون جانە باسقا دا ءنارۋىزداردىڭ سينتەزدەلۋىن باسقاراتىن گەندەر الىندى.

گەندەردى جاسۋشاعا ەنگىزۋ ءۇشىن باكتەريالاردىڭ گەنەتيكالىق ەلەمەنتتەرى–پلازميدالار قولدانىلادى.پلازميدالار يادرودا ەمەس،سيتوپلازمادا ورنالاسادى.ولاردىڭ كەيبىرى بوتەن باكتەريالاردىڭ حروموسوماسىنا ەنىپ،ءوز بەتىنشە نەمەسە باسقا دا فاكتورلاردىڭ اسەرىمەن وزىمەن بىرگە باكتەريا يەسىنىڭ حروموسومالىق گەندەرىن جابىستىرىپ الىپ جاسۋشانى تاستاپ شىعۋعا قابىلەتتى بولادى.بۇل گەندەر پلازميدالار قۇرامىندا وزدىگىنەن كوبەيىپ،كوپتەگەن كوشىرمەلەر تۇزە الادى.

گەندىك ينجەنەريا ادىستەرىمەن تەك قانا دنق مولەكۋلاسىنا عانا ەمەس،تۇتاستاي حروموسوماعا دا اسەر ەتۋگە بولادى. وسى ادىستەر ارقىلى تۇتاستاي حروموسومانى ءبولىپ الىپ، باسقا ءتۇردىڭ جاسۋشانى ەنگىزۋ ارقىلى ءتۇرلى بۋدان تۇقىمدار زەرتحانالىق جاعدايدا الىندى. گەندىك ماتەريالدى ءبىر جاسۋشادان باسقا جاسۋشاعا تاسىمالداۋ ءۇشىن جاسۋشالىق دەڭگەيدە وتە نازىك ءادىس –ميكرۋرگيا قولدانىلادى.مىسالى، ۇرىقتانعان جۇمىرتقاجاسۋشاعا ميكروپيپەتكانىڭ كومەگىمەن  گەننىڭ كوپتەگەن كوشىرمەلەرىن يادروعا ەنگىزەدى. سودان كەيىن بۇل جۇمىرتقا جاسۋشانى جاساندى ورتادا ءبىراز ۋاقىت ءوسىرىپ، جانۋاردىڭ جاتىرىنا يمپلانتاسيالايدى.

مۇنداي تاجىريبەلەر ەگەۋقۇيرىققا جاسالىندى.ەگەۋقۇيرىقتاردىڭ ۇرپاقتارى اتا-انالارىنان  ءىرى بولۋى ءۇشىن ولارعا ءوسۋ گورمونى ەنگىزىلدى. گەندىك ينجەنەريا سالاسىنداعى تاجىريبەلەر وتە قاتاڭ باقىلاۋدا بولادى. ءبىرقاتار ەلدەردە ادامعا ءقاۋىپتى دنق مولەكۋلاسى پايدا بولماس ءۇشىن گەندىك ينجەنەريا سالاسىندا جاسالىناتىن تاجىريبەلەر ءۇشىن ارنايى ەرەجەلەر قابىلداندى

 

ترانسگەندى ونىمدەردى الۋ ادىستەرى

گەندىك وزگەرگەن ونىمدەردى الۋ قازىرگى كەزدە گەندىك ينجەنەرلەر ءۇشىن ەشقانداي قيىندىق تۋدىرمايدى.

وسىمدىك گەنومىنا بوتەن گەندى ەنگىزۋدىڭ بىرنەشە ادىستەرى بار.

ءادىس №1

تابيعاتتا ءوز دنق سىنىڭ بولىگىن وسىمدىككە ەنگىزە الاتىن Agrobacterium tumefaciens باكتەريالارى كەزدەسەدى. بۇل باكتەريالار ەنگەن سوڭ وسىمدىكتىڭ زاقىمدالعان جاسۋشالارى تەز بولىنە باستايدى دا ودان ىسىك پايدا بولادى.الدىمەن عالىمدار بۇل باكتەريانىڭ ىسىك تۋدىرمايتىن،ءبىراق ءوز دنق سىن باسقا جاسۋشاعا ەنگىزۋ قابىلەتىنەن ايرىلماعان شتاممدارىن الدى.ودان كەيىن قاجەتتى گەندى الدىمەن كلونداپ الىپ، وسى باكتەريانى وسىمدىككە جۇقتىردى.زاقىمدالعان وسىمدىك جاسۋشاسى قاجەتتى قاسيەتتەرگە يە بولدى.

ءادىس №2

قالىڭ جاسۋشا قابىقشاسىن بۇزا الاتىن رەاگەنتتەرمەن وڭدەلگەن جاسۋشالاردى دنق جانە دنق نىڭ جاسۋشاعا ەنۋىنە جاعداي تۋعىزاتىن زاتتار بار ەرىتىندىگە سالادى. وسىدان كەيىن سول جاسۋشالاردان تۇتاس وسىمدىكتى وسىرەدى.

ءادىس №3

وسىمدىك جاسۋشالارىن ارنايى،وتە كىشكەنتاي،قۇرامىندا دنق سى بار ۆولفرام وقتارمەن اتقىلاۋ ارقىلى ترانسگەندى وسىمدىك الادى. بۇل وق وسىمدىك جاسۋشالارىنا دۇرىس تيگەن جاعدايدا گەنەتيكالىق اقپارات وسىمدىك جاسۋشاسىنا بەرىلىپ،وسىمدىك جاڭا قاسيەتتەرگە يە بولادى.

سونىمەن،ترانسگەندى وسىمدىكتى الۋداعى باستى مىندەتتەردىڭ بىرىبوتەندنق دان قاجەتتى گەندى ءبولىپ الىپ، وسىمدىكتىڭ دنق سىنا ەنگىزۋ بولىپ تابىلادى. بۇل ءۇردىس وتە كۇردەلى ءارى قيىن.

شيرەك عاسىر بۇرىن دنق نىڭ ۇزىن مولەكۋلاسىن جەكە بولىكتەرگە –گەندەرگە بولەتىن رەستريكتازا فەرمەنتى الىندى. الىنعان گەندەردىڭ ۇشتارى تۋرا سونداي رەستريكتازا فەرمەنتىمەن بولىنگەن بوتەن دنق نىڭ گەندەرىنە جابىسىپ،بىرىگىپ كەتە الاتىن قاسيەتتەرگە يە بولادى.

ترانسگەندى وسىمدىك الۋدا ەڭ كوپ قولدانىلاتىنى ءارى ەڭ ءتيىمدىسى №1 ءادىس بولىپ تابىلادى.وسىمدىكتەردە اۋرۋ تۋعىزاتىن Agrobacterium tumefaciens باكتەرياسى وسىمدىك حروموسوماسىنا ءوز دنق سىنىڭ بولىگىن ەنگىزەدى. ودان سوڭ وسىمدىكتە گورموندار قارقىندى تۇردە بولىنە باستايدى دا،جاسۋشالارى تەز ءبولىنىپ،ىسىك پايدا بولادى. پايدا بولعان ىسىك باكتەريا ءۇشىن وتە قولايلى قورەكتىك ورتا بولعاندىقتان باكتەريا تەز كوبەيەدى.بوتانيكتەر ءۇشىن وسىمدىكتىڭ كەز كەلگەن مۇشەسىنىڭ جاسۋشاسىنان تۇتاس وسىمدىكتى ءوسىرۋ قيىن ەمەس.

ءبىراق بۇل ءادىس كەيدە قولدانۋعا ءتيىمسىز بولادى.ويتكەنى اگروباكتەريا بيداي،جۇگەرى،كۇرىش ءتارىزدى داقىلداردى زاقىمداي المايدى.ونداي جاعدايدا جوعارىدا ايتىلعان ادىستەردىڭ ءبىرى قولدانىلادى.

 

ترانسگەندى ونىمدەردى تابيعي ونىمدەردەن قالاي اجىراتامىز؟

ونىمدە وزگەرگەن گەن بارىن تەك زەرتحانالاردا كۇردەلى زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە عانا بىلۋگە بولادى.

كەڭ تارالعان پىكىرلەرگە سۇيەنەتىن بولساق،الما،نەمەسە پوميدور ۇزاق ۋاقىت ساقتالسا،جانە جەمىسىنىڭ ءتۇسى اشىق بوياۋلى بولسا،ونداي جەمىستەردە مىندەتتى تۇردە بوتەن دنق بولۋى  ءتيىس.الايدا، بۇل پىكىر دۇرىس ەمەس،ويتكەنى حيميالىق پرەپاراتتاردى قولدانۋ ءادىسى ءقازىر جوعارى دەڭگەيگە جەتكەندىكتەن مۇنداي وڭدەۋدەن وتكەن جەمىستەر مەن كوكونىستەر ۇزاق ۋاقىت ساقتالادى.

ونىمدە گمو بار نەمەسە جوق ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن الدىمەن ونىڭ ماركىلەنۋىنە نازار اۋدارۋ قاجەت.ءونىمنىڭ وراماسىنداعى قۇرامى تۋرالى مالىمەتكە قاراپ،سويا نەمەسە جۇگەرى نەگىزىندە دايارلانعان ونىمدەردى قولدانۋدان باس تارتقان ءجون، سەبەبى،قازىرگى تاڭدا ەڭ كوپ موديفيكاسيالانعان وسىمدىكتەر سويا مەن جۇگەرى بولىپ تابىلادى.

ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ دۇكەندەرىندە گەندىك موديفيكاسيالانعان ونىمدەردىڭ بار نەمەسە جوق ەكەندىگىن ءبىز قايدان بىلە الامىز؟اقپارات كوزدەرىنە سۇيەنسەك،قازاق تاعامتانۋ اكادەمياسىنان باسقا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ەشبىر مەكەمە گەندىك موديفيكاسيالانعان ونىمدەردى زەرتتەۋمەن اينالىسپايدى ەكەن. جانە دە اككرەديتاسيالانعان زەرتحانالاردىڭ بولماۋى سالدارىنان شەت ەلدەردەن اكەلىنگەن  تاۋارلاردىڭ قۇرامىنداعى ترانسگەندەردى  ەشكىم انىقتاپ جاتقان جوق. سوندىقتان وسى جۇمىستى جازۋ بارىسىندا مەن كورشى رەسەي فەدەراسياسىندا بۇل جاعدايدىڭ قالاي شەشىلىپ جاتقاندىعىن بىلۋگە ۇمتىلدىم. رەسەي نارىعىندا گم ونىمدەردىڭ كەلەسىدەي  تۇرلەرى ساتىلىمعا شىعارىلعان ەكەن.

 

Mars كومپانيا –ءوندىرۋشى

• M&Ms
• Snikers
• Milky Way
• Twix
• Nestle
• Milk Chocolate Nestle
• Nesquik(شوكولادتى سۋسىن)

سوسا-cola كومپانيا –ءوندىرۋشى

• Coca-cola
• Sprite
• Cherry –coca
• Minut Maid Grape
• Danon –يوگۋرت،سۇزبە،ايران جانە بالالار تاعامىن ءوندىرۋشى
• Nestle-شوكولاد،كوفە،بالالار تاعامىن ءوندىرۋشى.

قانداي تاعامداردا گەندىك موديفيكاسيالانعان قوسپالار بولۋى مۇمكىن؟

• سويا (بۇرشاق،كونسەنترات،ۇن،ءسۇت)
• جۇگەرى(ۇن،كونسەرۆىلەر،پوپ-كورن،ماي،چيپسى،كراحمال)
• كارتوپ (جارتىلاي فابريكاتتار،قۇرعاق پيۋرە،چيپسى،كرەكەر ت.ب)
• قىزاناق (تومات پاستالارى،كەچۋپ،پيۋرە،سوۋستار)
• كادى
• قانت قىزىلشاسى (تاعامدىق قىزىلشا،قانت)
• بيداي
• كۇنباعىس مايى
• كۇرىش جانە ودان جاسالعان ونىمدەر(ۇن،چيپسى)
• ءسابىز
• پياز

رەسەي نارىعىندا گم-ونىمدەر 90جىلداردا پايدا بولدى.ال ءقازىر بۇل ەلدە گم-ونىمدەردىڭ 17  تۇرىنە رۇقسات بەرىلگەن. ولار:

جۇگەرىنىڭ 17 سۇرىپتاماسى

سويانىڭ 3 سۇرىپتاماسى

كارتوپتىڭ 3 سۇرىپتاماسى

كۇرىشتىڭ 3 سۇرىپتاماسى

قىزىلشانىڭ 5سۇرىپتاماسى

ميكرواعزالاردىڭ 5 ءتۇرى.

كورشى جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى فەرمالاردا زيانكەستەرگە ءتوزىمدى گەنەتيكالىق موديفيكاسيالانعان  كۇرىش ءوسىرۋ اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ  ءتيىمدى ادىسىنە اينالعانىنا ءبىراز ۋاقىت بولدى.بۇل ەل گەنەتيكالىق موديفيكاسيالانعان كۇرىشتى ءوندىرۋ مەن بۇكىل الەمدىك تاراتۋعا جاقىنداپ قالدى دەۋگە دە بولادى. ال بۇل كۇرىشتى تاعام رەتىندە پايدالانۋدىڭ زيان نەمەسە زيان ەمەستىگىنە ەشكىمنىڭ كوزى جەتىپ وتىرعان جوق.قورىتىندىلاي كەلسەك،جوعارىدا جازىلعان دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى گم-ونىمدەر تۋرالى دا مالىمەت الۋعا بولاتىنىن اڭعارامىز.

 

ترانسگەندى ونىمدەردىڭ ادام دەنساۋلىعىنا اسەرى قانداي؟

ءبىزدىڭ داستارحانىمىزداعى كەز كەلگەن تاعام گەندىك موديفيكاسيالانعان بولۋى ابدەن مۇمكىن.ال موديفيكاسيالانعان تاعامنىڭ زياندى نەمەسە زيانسىزدىعى تۋرالى تالاستار ءالى ۇزاق جىلدار بويى جالعاسا بەرمەك.وسى ماسەلەنى زەرتتەۋ ءۇشىن قۇرىلعان ەۋرووداققا قارايتىن ۇيىم ترانسگەندى ونىمدەردى تاعام رەتىندە پايدالانۋدىڭ زيانسىزدىعى تۋرالى شەشىم قابىلداپ تا قويدى. الايدا وعان قاراماستان ەۋرووداققا ەنگەن كەيبىر ەلدەر عانا موديفيكاسيالانعان ونىمدەردى ءوز ەلدەرىندە وسىرۋگە نەمەسە يمپورتتاۋعا رۇقسات بەرگەن.ال تمد ەلدەرىندە بۇل ماسەلەگە ءالى جەتكىلىكتى مولشەردە نازار اۋدارىلماي كەلەدى،سول سەبەپتى ترانسگەندى ونىمدەر بىزگە ەشبىر باقىلاۋسىز ەركىن تۇردە اكەلىنۋدە. ادامنىڭ اسقازان جولدارىنداعى كەيبىر ميكرواعزالار  بوتەن گەندەردى ۇستاپ الىپ،ولاردى ءوز دنق- سىنا ەنگىزۋى مۇمكىن.وسىلايشا جاڭادان قونىستانعان گەندەر ءوز قىزمەتتەرىن جۇزەگە اسىرا باستايدى.ولار ادام اعزاسىنا قالاي اسەر ەتەدى؟ مىسالى،وسىمدىكتەردىڭ جاسۋشاسىنىڭ بەلسەندى ءوسۋىن تۋىنداتاتىن گەندەر بار.بۇنداي گەندەر ءتۇرلى ىسىكتەردى تۋىنداتۋى مۇمكىن. موديفيكاسيالانعان كارتوپ،سويا،بۇرشاق ونىمدەرى ىشكى سەكرەسيا بەزدەرىنىڭ قىزمەتىن بۇزىپ،اللەرگيالىق اۋرۋلاردى پايدا بولدىراتىنى ەكسپەريمەنتالدى تۇردە دالەلدەندى.

گەندىك موديفيكاسيالانعان ونىمدەردىڭ قۇرامىندا ادام دەنساۋلىعىنا ءقاۋىپتى ۋلى زاتتار بولۋى مۇمكىن.

گم داقىلداردى الۋدان تۋىندايتىن قاۋىپ-قاتەرلەردى كەلەسى سىزبانۇسقادان كورۋگە بولادى.

 

زياندى اعزالاردىڭ قورعانىش زاتتارىنا رەزيستەنتتىلىگىنىڭ ارتۋى

 

اگروەكولوگيالىق

بيوارتۇرلىلىك

 

تۇرلىك قۇرامنىڭ بىرىگىپ كەتۋ ءقاۋپى

 

 

گەنەتيكالىق

اعزا گەنومىنىڭ وزگەرۋى

 

جاسۋشا مەتابوليزمىنىڭ وزگەرۋى

 

 

 

تەرمينالدى تەحنولوگيالار

 

ەكولوگيالىق-گەنەتيكالىق

 

گەندەردى كولدەنەڭ تاسىمالداۋ

 

                                     

 

گەندەردى تىكەلەي تاسىمالداۋ

 

 

اللەرگەندىك،مۋتاگەندىك

 

بيولوگيالىق

 

تاعامدىق قۇندىلىعىنىڭ تومەندەۋى

 

                                     

 

توكسيندىك

 

 

 

 

گەندىك ينجەنەريا مەن سۇرىپتاۋدىڭ اراسىندا  كوپتەگەن ايىرماشىلىقتار بار.گەندىك قۇرىلىمدى وزگەرتۋ بارىسىندا انالىق جاسۋشا ورگانويدتارىنىڭ جۇمىس اتقارۋ پرينسيپتەرى بۇزىلادى.

قازىرگى تاڭدا گەندىك ينجەنەريا سالاسى گم ونىمدەردى پايدالانۋ بولاشاقتا  قانداي زارداپ شەككىزەتىنىن ءالى انىقتاپ بىتكەن جوق. سوندىقتان  دا وسى باعىتتاعى زەرتتەۋلەر مەن تاجىريبەلەر ءالى جالعاسىپ جاتىر.ەنگىزىلەتىن گەننىڭ ناقتى قايدا تۇسەتىنىن انىقتاۋدا قيىندىقتار تۋىنداپ وتىر،سول سەبەپتى بۇل پروسەسس بولاشاقتا قالاي زالالىن تيگىزەتىنى دە ناقتى انىقتالماۋدا.

1989 جىلى اقش-تا  L-tryptophan تاعامدىق قوسپاسىنىڭ سالدارىنان 37 ادام قايتىس بولىپ، 5000 ادام جۇرەك-قانتامىر جۇيەسىنىڭ اۋرۋىنا شالدىقتى. سول سەبەپتى اقش ءدارى جانە ازىق-تۇلىك قىزمەتى بۇل تاعامدىق قوسپانى ساتىلىمنان الىپ تاستاۋعا ءماجبۇر بولدى. وسى ءونىمدى ءوندىرۋشى جاپوندىق Showa Denko حيميا فيرماسى 1988-1989 جىلدارى بۇل قوسپانى گەنەتيكالىق وزگەرگەن باكتەريا الۋ ءۇشىن پايدالانعان بولاتىن. سول كەزدە دنق مولەكۋلاسىنىڭ رەكومبيناسيالانۋى سالدارىنان باكتەريا ءقاۋىپتى قاسيەتتەرگە يە بولۋى مۇمكىن دەپ سانايدى عالىمدار.

1996 جىلى اقش- تاعى نەبراسكا شتاتىنىڭ عالىمدارى ترانسگەندى ءونىمدى قولدانۋدان ادامداردىڭ جاپپاي ومىرگە ءقاۋىپتى  اللەرگياعا شالدىعۋىنىڭ الدىن الدى. ولار سويا دنق-نا ەنگىزىلگەن برازيليا جاڭعاعىنىڭ گەنى بۇل جاڭعاققا سەزىمتال ادامداردا ولىمگە اكەلەتىن اللەرگيا تۋىنداتاتىنىن جانۋارلارعا جاسالعان تاجىريبەلەر بارىسىندا انىقتاعان. تاعامدىق اللەرگياسى بار ادامدار كادىمگى تاعام ونىمدەرىنىڭ دنق مولەكۋلاسىنا ەنگىزىلگەن بوتەن پروتەيندەردىڭ اسەرىنەن زارداپ شەگە جازدادى. سول سەبەپتى اللەرگياسى بار ادامدارعا زيان كەلمەۋى ءۇشىن گەنەتيكالىق موديفيكاسيالانعان قوسپالارى بار تاعام ونىمدەرىنىڭ قاپتاماسىندا ولار تۋرالى اقپارات مىندەتتى تۇردە بولۋى ءتيىس.

قازىرگى تاڭدا كەلەسىدەي گەنەتيكالىق موديفيكاسيالانعان تاعامدىق قوسپالار مەن اروماتيزاتورلار بەلگىلى.

ە101 جانە ە101ا (ۆ2، ريبوفلاۆين) — بالالار تاعامى مەن الكوگولسىز سۋسىندارعا قوسىلادى.
ە150 (كارامەل)؛
ە153 (كاربونات)؛
ە160ا (بەتا-كاروتين، پروۆيتامين ا، رەتينول)؛
ە160b (انناتتو)؛
ە160d (ليكوپين)؛
ە234 (نيزين)؛
ە235 (ناتاميسين)؛
ە270 (ءسۇت قىشقىلى)؛
ە300 (ۆيتامين س — اسكوربين قىشقىلى)؛
س ە301 پو ە304 (اسكورباتتار)؛
س ە306 پو ە309 (توكوفەرول / ۆيتامين ە)؛
ە320 (ۆنا)؛
ە321 (ۆنت)؛
ە322 (لەسيتين)؛
س ە325 پو ە327 (لاكتاتتار)؛
ە330 (ليمون قىشقىلى)؛
ە415 (كسانتين)؛
ە459 (بەتا-سيكلودەكسترين)؛
س ە460 پو ە469 (سەلليۋلوزا)؛
ە470 ي ە570 (تۇزدار مەن ماي قىشقىلدارى)؛
ەفيرى جيرنىح كيسلوت (ە471، ە472a&b، ە473، ە475، ە476، ە479b)؛
ە481 (ستەارويل-2-ناتريي لاكتيلاتى)؛
س ە620 پو ە633 (گليۋتامين قىشقىلى مەن گليۋتاماتتار)؛
س ە626 پو ە629 (گۋانيل قىشقىلى مەن گۋانيلاتتار)؛
س ە630 پو ە633 (ينوزين قىشقىلى مەن ينوزيناتتار)؛
ە951 (اسپارتام)؛
ە953 (يزومالتيت)؛
ە957 (تاۋماتين)؛

اللەرگياسى بار ادامدار مىندەتتى تۇردە ساتىپ العان ونىمدەرىنىڭ وراماسىنان وسى قوسپالاردى قاراپ،ساقتىقپەن قولدانۋى قاجەت.

سونىمەن،گم ونىمدەردىڭ ادام دەنساۋلىعىنا تيگىزەتىن زيانى تولىعىمەن دالەلدەنبەسە دە،عالىمداردىڭ زەرتحانادا جۇرگىزگەن تاجىريبەلەرى نەگىزىندە كەلەسىدەي تۇجىرىمدار جاسالدى:

گم تاعامدار مەن كوكونىستەردى پايدالانۋدان ادام مەن جانۋارلار اعزاسىنا كەلەتىن زياندى اسەرلەر

• بەدەۋلىك
• ىشكى اعزالاردىڭ سالماعىنىڭ وزگەرۋى
• يممۋندىق جۇيەنىڭ ناشارلاۋى
• ارتىق سالماق
• باۋىر قىزمەتىنىڭ بۇزىلۋى
• كوكباۋىر قىزمەتىنىڭ وزگەرۋى
• اسقازان-ىشەك جولدارىنىڭ ميكروفلوراسىنىڭ وزگەرۋى
• اللەرگيالاردىڭ پايدا بولۋى
• ونكولوگيالىق اۋرۋلاردىڭ كوبەيۋى
• ۇرىقتىڭ دۇرىس جەتىلمەۋى.

اعزا گەنومىنىڭ وزگەرۋى ۋلى ءارى مۇلدە جاڭا باكتەريالار مەن ۆيرۋستاردىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپشى بولۋى مۇمكىن.

گەندىك موديفيكاسيالانعان وسىمدىكتەردىڭ توزاڭدارى  قالىپتى وسىمدىكتەرگە تۇسسە ولاردى ترانسگەندى وسىمدىككە اينالدىرادى. گەندىك موديفيكاسيالانعان وسىمدىكتەردىڭ توزاڭدارى ارالار مەن كوبەلەكتەردى، باسقا دا بۋناقدەنەلىلەردى جويىپ جىبەرۋى مۇمكىن. سونىڭ سالدارىنان عالامشارىمىزدىڭ بيولوگيالىق ارتۇرلىلىگى قىسقارىپ كەتەدى دەگەن بولجامدار دا جاسالۋدا.

 

ترانسگەندى ونىمدەردىڭ تيىمدىلىگى

 

گەندىك موديفيكاسيا جانە مەديسينا. ۇلىبريتانيالىق عالىمدار بۇگىنگى تاڭدا ترانسگەندى تاۋىقتار الۋدى  جولعا قويىپ جاتىر.ويتكەنى مۇنداي تاۋىقتاردىڭ جۇمىرتقاسىنىڭ مەديسينالىق ۇلكەن ماڭىزى بار دەيدى ولار. ترانسگەندى تاۋىقتاردىڭ جۇمىرتقاسىنداعى پروتەيندەردەن قاتەرلى ىسىكتى ەمدەيتىن پرەپاراتتار الۋعا بولادى ەكەن.بۇل جاڭالىق الەمگە ايگىلى كلون قوي ءدولليدى جاساپ شىعارعان زەرتتەۋ ورتالىعىندا اشىلدى.ەدينبۋرگ قالاسىنىڭ ماڭىندا ورنالاسقان عىلىمي ورتالىقتىڭ عالىمدارى ءقازىر ترانسگەندى بەس تاۋىقتى وسىرگەندەرى جايلى ايتادى. ەگەر دە بۇل جاڭالىق قولداۋ تاۋىپ،پرەپاراتتار كەڭىنەن تاراتىلاتىن بولسا ادامدار وسى ءبىر اتى جامان اۋرۋدان قۇلان تازا ايىعىپ كەتۋگە مۇمكىندىك الار ەدى.

قاتەرلى ىسىكپەن كۇرەستە گەنەتيك عالىمدار توپىراقتا تىرشىلىك ەتەتىن جانە اناەروبتى،وتتەكتى ورتادا تىرشىلىگىن جوياتىن Clostridium novyi – NT باكتەريالارىن قولدانۋدى ۇسىنىپ وتىر.كوپتەگەن قاتەرلى ىسىكتەردىڭ وتتەگى مولشەرى از بولىپ كەلەتىن ورتالىق ايماقتارى بولادى.بۇل ايماقتاعى قاتەرلى جاسۋشالار تەز كوبەيۋگە قابىلەتسىز بولىپ كەلەدى.باكتەريا سپورالارى تامىرعا ەگىلىپ،قان اينالىم جۇيەسى ارقىلى مۇشەلەر مەن ۇلپالارعا تارالىپ،قاتەرلى ىسىكتىڭ گيپوكسيا ايماعىنا دا جەتكىزىلەدى. قولايلى جاعدايعا تاپ بولعان سپورالار ءوسىپ،دامىپ –جەتىلگەن باكتەريالار قاتەرلى ىسىك جاسۋشالارىمەن قورەك ءۇشىن باسەكەگە تۇسە باستايدى.وسىلايشا بىرتە-بىرتە ىسىك جاسۋشالارى جويىلىپ كەتەدى.

گەندىك موديفيكاسيا جانە ەكولوگيا.ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى تابيعاتتى ۋلاپ جاتقان وندىرىستىك توكسيندەردى ىدىراتىپ،زيانسىز زاتقا اينالدىرا الاتىن گەندىك موديفيكاسيالانعان تەرەكتى جاسادى.فيتورەمەدياسيا دەپ اتالاتىن وسىمدىكتەر الەمىن تابيعاتتاعى وندىرىستىك قالدىقتارمەن كۇرەسۋگە پايدالاناتىن باعىت وندىرىستىك لاستاۋشىلار ماسەلەسىن شەشۋدەگى بولاشاعى زور باعىتتاردىڭ ءبىرى.بۇگىنگى كۇنگە دەيىن فيتورەمەدياسيا كۇمان تۋعىزىپ كەلگەن بولاتىن، سەبەبى لاستانعان ايماقتاردىڭ بەتكى قاباتتارى تەك ءبىر ەمەس بىرنەشە قالدىقتارمەن ۋلانعاندىقتان،بۇل ءادىس ءتيىمسىز دەپ سانالدى.ءبىراق جاساپ شىعارىلعان تەرەكتەر ورگانوحيميالىق ۋلاردىڭ بىرەۋىن عانا ەمەس،بىرنەشەۋىن زالالسىزداندىرا الاتىنى بەلگىلى بولدى.ولار حلوروفورم،  بەنزول،تريحلورەتيلەن ءتارىزدى ۋلى زاتتاردى ىدىراتىپ،سۋعا،كومىرقىشقىل گازىنا،تۇزدارعا اينالدىرا الادى.ەندى عالىمداردىڭ الدىندا تۇرعان ماسەلە-بۇل تەرەكتەردىڭ قورشاعان ورتا ءۇشىن زيانسىزدىعىن دالەلدەۋ.

گەندىك موديفيكاسيالانعان بالدىرلار جانە اۆتوموبيل وتىنى.

يللينويس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى ءىرى كولەمدەگى سۋتەگى ءوندىرۋ ءۇشىن تەڭىز بالدىرلارىن مولەكۋلالىق دەڭگەيدە موديفيكاسيالاۋمەن اينالىسۋدا. زەرتتەۋشىلەر سۋتەگى بالدىرلارداعى فوتوسينتەز رەاكسياسىنا قاتىساتىن ەلەمەنتتەردىڭ ءبىرى ەكەندىگىن تاپتى.ءبىراق ونى وندىرىستىك كولەمدە الۋ ءۇشىن سۋتەگىنىڭ تۇزىلۋىنە قاجەتتى پروسەسستەر مەن گيدروگەنازا فەرمەنتتەرى مەن وتتەگىن الۋ رەاكسيالارىن انىقتاۋ قاجەت.بۇل تىزبەكتەردى اشۋ ءۇشىن عالىمدار وتە قۋاتتى كومپيۋتەرلەر مەن بالدىرلاردى موديفيكاسيالاۋ ادىستەرىن قولدانۋدا.قاجەتتى موديفيكاسيالار جاسالعان سوڭ بالدىرار تابيعي بالدىرلارعا قاراعاندا سۋتەگىنى ون ەسە كوپ وندىرەتىن بولادى دەيدى عالىمدار.ياعني،موديفيكاسيالانعان بالدىرلاردىڭ كومەگىمەن بارلىق جەڭىل اۆتوكولىكتەردەگى قورشاعان ورتاعا ءقاۋىپتى جانارمايدى سۋتەگى وتىنىنا اۋىستىرۋعا مۇمكىندىك تۋار ەدى.

قورىتىندى

گەندىك موديفيكاسيالانعان ونىمدەر قوعامدىق قاجەتتىلىكتەن تۋىنداپ وتىر،سەبەبى قازىرگى ۋاقىتتا جەر شارىنداعى ادامدار سانىنىڭ ارتىپ كەتۋى ولارعا ازىق-تۇلىك تاۋىپ بەرۋ ماسەلەسىن تۋىنداتتى.گەندىك موديفيكاسيا ادىستەرىن پايدالانا وتىرىپ،از ۋاقىتتا وتە مول ءونىم الۋعا بولادى. ال ەجەلدەن كەلە جاتقان سەلەكسيا ادىستەرى ۇزاق ۋاقىت جۇمسالاتىنىنا بايلانىستى،جانە قاراجاتتى كوپ قاجەت ەتەتىندىگىنەن عىلىمنان جانە وندىرىستەن شەتتەتىلۋدە.

گەندىك ينجەنەريا جانە بيوتەحنولوگيا سالاسى كۇننەن كۇنگە دامىپ كەلە جاتقان سالالاردىڭ ءبىرى. ول ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە كۇن ساناپ دەندەپ ەنىپ كەلەدى.ال موديفيكاسياعا ۇشىراعان ونىمدەردىڭ ادام اعزاسىنا قانشالىقتى اسەر ەتەتىنى ءالى دە بولسا زەرتتەلۋ ۇستىندە. سوندىقتان دا بۇل جۇمىستا قاراستىرىلعان ماسەلەر عىلىمنىڭ،مەديسينانىڭ،كۇندەلىكتى ءومىردىڭ كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيتىنى انىق.

 

 

اننوتاسيا

زەرتتەۋدىڭ ماقساتى: گەندىك موديفيكاسيالانعان ونىمدەر تۋرالى ماعلۇمات جيناۋ ارقىلى ولاردىڭ ادام اعزاسى مەن قورشاعان ورتاعا اسەرى تۋرالى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ.

جۇمىستىڭ كەزەڭدەرى:

كىرىسپە ءبولىمى: گەندىك موديفيكاسيالانعان ونىمدەرگە جالپى سيپاتتاما جاساۋ جانە ولاردىڭ پايدا بولۋ سەبەبىن انىقتاۋ.

نەگىزى بولىمدە

ا)گەندىك ينجەنەريانىڭ دامۋ تاريحى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرۋ

ب)ترانسگەندى ونىمدەردى زەرتحانالىق جاعدايدا الۋ ادىستەرىن قاراستىرۋ،ياعني  اگروباكتەريالاردى قولدانۋ ءادىسى،رەاگەنتتەر ءادىسى،ۆولفرام وقتارمەن اتقىلاۋ ءادىسى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرىلەدى

ۆ)تابيعي ونىمدەردى ترانسگەندى ونىمدەردەن اجىراتۋ جولدارىمەن تانىستىرۋ

گ) ترانسگەندى ونىمدەردىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزەتىن اسەرى قاراستىرىلادى،اتاپ ايتساق،ونكولوگيالىق اۋرۋلار مەن اللەرگيالاردىڭ سەبەبى وسى ترانسگەندى ونىمدەر بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار جاسالادى

د)ترانسگەندى ونىمدەردىڭ ادام ءومىرى مەن وندىرىستەگى تيىمدىلىگىن قاراستىرۋ،ياعني گەندىك موديفيكاسيالانعان ونىمدەر ارقىلى قاتەرلى ىسىكتى ەمدەۋگە بولاتىندىعىنا، ەكولوگيالىق ماسەلەردى شەشە الاتىندىعىنا دەرەكتەر كەلتىرىلەدى

زەرتتەۋ ادىستەرى: تالداۋ،سۇرىپتاۋ،سارالاۋ،جيناقتاۋ،قورىتىندىلاۋ

زەرتتەۋ ناتيجەلەرى:

1.جۇمىستا ترانسگەندى ونىمدەردىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرى مەن الىنۋ جولدارى قاراستىرىلدى.

2.ترانسگەندى ونىمدەردىڭ ادام دەنساۋلىعىنا تيگىزەتىن اسەرى شەتەلدىك عالىمداردىڭ جۇرگىزگەن تاجىريبەلەرى نەگىزىندە  تۇيىندەلدى

3.بۇل عىلىمي جۇمىس بارىسىندا ترانسگەندى ونىمدەردىڭ قانشالىقتى زياندى ەكەنىن جانە ولار ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ نارىعىندا قانشالىقتى تارالعانىن ءبىلۋدى ماقسات ەتتىم

زەرتتەۋدىڭ پراكتيكالىق ماڭىزى

زەرتتەۋ ناتيجەلەرىندە «گەندىك موديفيكاسيالانعان ونىمدەردىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزەتىن اسەرى» بيولوگيا ءپانى بويىنشا جۇرگىزىلدى. ادامدار  گەندىك موديفيكاسيالانعان ونىمدەر تۋرالى جان-جاقتى حاباردار بولىپ،ءوز دەنساۋلىقتارىن ساقتاۋى ءۇشىن بولاشاقتا وسى جۇمىس بولاشاقتا جالعاسىن تابادى.

اnnotation

The purpose of study: to determine the influence of genetically modified products on human health
Stages of work:
Introduction: overview of the genetically modified products.
The main part:
A)a study of the development of genetic engineering
B)Examining ways to produce genetically modified products
In the Path of cognition of the genetically modified products
G) Determine the influence of genetically modified products on human health
E)Determine the benefit for the person and for the production of genetically modified products
Methods of research: the analysis، selection and conclusion
The results of the study:
1. Scientific the work were the reasons of the appearance of transgenic products.
2. The study of a foreign scientists determine the impact of genetically modified products on human health
3 Determine  level of the spread of genetically modified products in our country

 

بەكتۇرسىن ارۋجاننىڭ   «گەندىك موديفيكاسيالانعان ونىمدەردىڭ

ادام اعزاسىنا اسەرى» عىلىمي جوباسىنا جازىلعان پىكىر.

 

بۇل جۇمىستا گەندىك موديفيكاسيالانعان ونىمدەرگە قاتىستى جالپى عىلىمي ماتەريالدار جينالعان. كوبىنە قازاقستان رەسپۋبليكاسى نارىعىندا ساۋدالاناتىن ترانسگەندى ونىمدەرگە باسا نازار اۋدارىلعان.

الدىمەن اۆتور گەندىك موديفيكاسيالانعان ونىمدەردىڭ شىعۋ تاريحىنا،ولاردى زەرتحانا جاعدايىندا الۋ ادىستەرىنە كەڭىرەك توقتالادى.

موديفيكاسيالانعان ونىمدەردى الۋدا قولدانىلاتىن فەرمەنتتەر مەن وبەكتىلەرگە جالپىلاما توقتالىپ وتكەن. ءبىراق وسى فەرمەنتتەر تۋرالى ءالى دە بولسا تولىعىراق ماعلۇمات بەرىلۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.

بەكتۇرسىنوۆا ارۋجان بۇل جۇمىسىن كوبىنەسە كورشىلەس رەسەي فەدەراسياسىنىڭ اقپارات كوزدەرىنە،شەتەلدىك عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرى تۋرالى مالىمەتتەرگە سۇيەنىپ جازعانى كورىنىپ تۇر. ونىڭ سەبەبى ءبىزدىڭ ەلدە وسى ماسەلەگە ءالى دە بولسا جەتكىلىكتى نازار اۋدارىلماۋىندا،دەرەكتەردىڭ ازدىعىندا دەپ ويلايمىن.

بەكتۇرسىنوۆا ارۋجان گەندىك موديفيكاسيالانعان تاعامدىق ونىمدەردىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزەتىن كەرى اسەرىنە قوسا ولاردىڭ مەديسينا مەن عىلىمداعى الاتىن وزىندىك ورنىنا دا توقتالعان.

جالپى، جۇمىستىڭ يەگەرى ادەبيەتپەن تىڭعىلىقتى جۇمىس ىستەپ،قاجەتتى مالىمەتتەردى جيناعان.وسى ورايدا بەكتۇرسىنوۆا ارۋجان بولاشاقتا وسى جۇمىسىن ءارى قاراي جالعاستىرىپ،جەتىستىكتەرگە جەتەدى دەپ سەنەمىن.

 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

 

 

1. ۆەلكوۆ ۆ.ۆ. وسەنكا ريسكا پري ينترودۋكسيي گەنەتيچەسكي موديفيسيروۆاننىح ميكروورگانيزموۆ ۆ وكرۋجايۋششۋيۋ سرەدۋ. اگروحيميا، 2000، N8، س. 76-86.
2. ۆلاسوۆا ز.ا. سپراۆوچنيك پو بيولوگيي. – م.، 1998.
3. زەلەنين ا.ۆ.، گەننايا تەراپيا: ەتيچەسكيە اسپەكتى ي پروبلەمى گەنەتيچەسكوي بەزوپاسنوستي. گەنەتيكا، 1999، ت.35، N 12، س.1605-1612.
4. كراسوۆسكيي و.ا. گەنەتيچەسكي موديفيسيروۆاننايا پيششا: ۆوزموجنوستي ي ريسكي // چەلوۆەك، 2002، № 5، س. 158–164.

5. ۋچەبنيك “وسنوۆى بەزوپاسنوستي جيزنەدەياتەلنوستي” 9 كلاسس؛ م.پ. فرولوۆ، ە.ن. ليتۆينوۆ، ا.ت. سميرنوۆ ي در.م.: ووو ”يزداتەلستۆو است”، 2002.

6. بولشوي ەنسيكلوپەديچەسكيي سلوۆار شكولنيكا؛ سوستاۆيتەل ا.پ. گوركين؛ م.: ناۋچنوە يزداتەلستۆو “بولشايا روسسييسكايا ەنسيكلوپەديا”، 1999.

7. پوپۋليارنايا مەديسينسكايا ەنسيكلوپەديا؛ گل. رەد. ب.ۆ. پەتروۆسكيي؛ م.: “سوۆەتسكايا ەنسيكلوپەديا”، 1987.

8. بيولوگيچەسكيي ەنسيكلوپەديچەسكيي سلوۆار، -م.، 1989 گ.

 

 

 

اننوتاسيا

سەل يسسلەدوۆانيا: وپرەدەليت ۆليانيە گەننوموديفيسيروۆاننىح پرودۋكتوۆ نا زدوروۆە چەلوۆەكا ي نا وكرۋجايۋششۋيۋ سرەدۋ.

ەتاپى رابوتى:

ۆۆەدەنيە: وبششيي وبزور گەننوموديفيسيروۆاننىح پرودۋكتوۆ،وپرەدەلەنيە پريچينى پوياۆلەنيا ەتيح پرودۋكتوۆ.

وسنوۆنايا چاست:

ا) ينفورماسيا و رازۆيتيي گەننوي ينجەنەريي

ب) راسسماتريۆات سپوسوبى پولۋچەنيا گەننوموديفيسيروۆاننىح پرودۋكتوۆ ۆ لابوراتورنىح ۋسلوۆياح

ۆ) وزناكوميت سو سپوسوبامي ۋزناۆانيا گەننوموديفيسيروۆاننىح پرودۋكتوۆ

گ)وپرەدەليت ۆليانيە گەننوموديفيسيروۆاننىح پرودۋكتوۆ نا زدوروۆە چەلوۆەكا

د) راسسماتريۆانيە پولزى گەننوموديفيسيروۆاننىح پرودۋكتوۆ دليا چەلوۆەچەستۆا

مەتودى يسسلەدوۆانيا: اناليز،وتبور،وبوبششەنيە

رەزۋلتاتى يسسلەدوۆانيا:

1.ۆ ەتوي رابوتە بىلي راسسموترەنى پۋتي پولۋچەنيا گەننوموديفيسيروۆاننىح پرودۋكتوۆ

2.وپيراياس نا وپىتى زارۋبەجنىح يسسلەدوۆاتەلەي راسسماتريۆالوس ۆليانيە ترانسگەننىح پرودۋكتوۆ نا ورگانيزم چەلوۆەكا

3.بىلا پوستاۆلەنا زاداچا وپرەدەليت راسپروسترانەنيە گەننوموديفيسيروۆاننىح پرودۋكتوۆ ۆ ناشەي سترانە  

 

 

---