InfoHub Logo

شىمكەنت اگرارلىق كوللەدجىنىڭ
تە9-131 توبىنىڭ ستۋدەنتى: ايتجانوۆا ايدانا
جەتەكشىسى: سەرىكبايەۆا جازيرا

 

جوسپار

I. كىرىسپە

II. نەگىزگى  ءبولىم

1. قوعام دەگەنىمىز نە؟
2. قۇقىقتىق تاربيە دەگەنىمىز نە؟
3. قۇقىقتىق تاربيە بەرۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى
4. جاستار اراسىنداعى قۇقىق بۇزۋشىلىقتى الدىن الۋدىڭ جولدارى
5. قۇقىقتىق تاربيە نەگىزى وتباسىنان باستالادى

III. قورىتىندى

IV. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

كىرىسپە

تۇلعانى جان-جاقتى ۇيلەسىمدى تاربيەلەۋ سالاسىنىڭ ءبىرى–قۇقىقتىق تاربيە. ول قوعامنىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ مەملەكەتتىك زاڭداردى اسا جاۋاپكەرشىلىكپەن ورىنداپ وتىرۋىمەن تىعىز بايلانىستى. اسىرەسە، ونىڭ ەلىمىزدە ءجۇرىپ جاتقان جاريالىق، قۇقىقتىق جانە زايىرلى قوعام ورناتۋ پروسەسىمەن بايلانىسىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە. ول ءۇشىن ادامزات سان عاسىر ۋاقىتتا جاساپ شىعارعان جالپى نەگىزدەگى مورالدىق نورمالارىن قوعامنىڭ ءاربىر وسكەلەڭ جاستارىنىڭ سانا – سەزىمىمەن، كۇندەلىكتى مىنەز – قۇلىقتارىنا قالىپتاستىرۋ قاجەت. بۇل تالاپتى ءىس – جۇزىنە اسىرۋ، اسىرەسە ەلدىڭ الەۋمەتتىك – ەكونوميكالىق جاعدايىن دامىتۋ كەزەڭىندە، ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە كۇكىقتىق سانانى تاربيەلەۋ مەن مەملەكەتتىك زاڭداردى جەتىلدىرۋ پروسەسىندە جانداندىرۋ ايرىقشا مىندەتتى ءىس.

بالالاردىڭ مىنەزى – قۇلقىنىڭ نومادان – شامادان اۋىتقۋىن ءتۇرلى جاعدايلار سەبەپ بولادى. ولاردىڭ ىشىندە ەڭ باستىسى وتباسى جاعدايى بولىپ ەسەپتەلەدى. ويتكەنى تۇلعانىڭ جەكە باسىنىڭ جامان – جاقسى قاسيەتتەرىنىڭ نەگىزى وتباسىنان قالىپتاسادى. سوندىقتان دا بالالاردىڭ ونەگە الىپ ۇلگى تۇتارى  – ەڭ الدىمەن وزدەرىنىڭ اتا – انالارى.

ا.س.ماكارەنكو سوزىمەن ايتقاندا: «ءتالىم – تاربيە، كەڭ تۇردە العاندا الەۋمەتتىك پروسەسس. ادامدار دا، زاتتار دا تاربيەلەنەدى. دەگەنمەن، ادامداردىڭ ۇلەس سالماعى باسىم. سولاردىڭ ىشىندە اتا – انالار مەن پەداگوگتار ءبىرىنشى ورىنعا شىعادى» دەگەن ەكەن. ولاي بولسا، قۇقىتىق تاربيەنى ناتيجەلى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن، وتباسى جاعدايىن جان – جاقتى تانىپ ءبىلۋ قاجەت. بۇگىنگى تاڭدا بۇل جۇمىس تابىستى جۇرگىزىلەدى دەۋ قيىن. سونىڭ ناتيجەسىندە بالالاردىڭ مىنەزىندەگى كەيبىر اۋىتقۋلارى مۇعالىمدەر تاراپىنان دەر كەزىندە بايقالماۋى، تۇبىندە ورنى تولماس ۇلكەن وكىنىشتەرگە اكەلىپ تىرەيتىن داۋسىز ماسەلە.

قوعام دەگەنىمىز نە؟ بۇل سۇراققا جاي عانا جاۋاپ بەرۋ قيىن. قوعام – وتە نازىك ءارى كۇردەلى ماتەريا. ونى قولمەن ۇستاۋعا نەمەسە ميكروسكوپپەن قاراپ كورۋگە بولمايدى. ولاي بولسا، قاعامدى انىقتايتىن ولشەمدى تابۋ قاجەت.

«قوعام» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى كەڭ: العاشقى قاۋىمدىق قوعام، فەودالدىق قوعام، كاپيتاليستىك قوعام، فرانسۋز قوعامى، دەموكراتيالىق قوعام ت.ب. بۇل ارادا الدىمەن بەلگىلى ءبىر قاۋىمنىڭ نەمەسە جەكە ءبىر ەلدىڭ تاريحي دامۋ كەزەڭدەرى ەسكە تۇسەدى. ال وسى ءسوزدى جالپى ماعىنادا الساق، وندا بۇكىل ادامزات تاريحي جانە ونىڭ بولاشاعى تۋرالى ويلايمىز. بۇل – الەمنىڭ بارلىق حالىقتارىنىڭ جيىنتىعى جونىندەگى ۇعىم. باسقا سوزبەن ايتساق، ادامداردىڭ ءوزارا قاتىناس ءتاسىلى جانە بىرىگۋ فورمالارىنان تۇراتىن، تابيعاتتان ەرەكشەلەنگەن دۇنيەنىڭ ءبىر بولىگى.

قوعام تۋرالى تۇسىنىكتى ناقتىلاي تۇسسەك، قوعام دەپ – بىرىگىپ ەڭبەك ەتەتىن جەكە ادامداردىڭ جيىنتىعىن جانە ولاردىڭ اراسىنداعى ەكى جاقتى قاتىناستى ايتامىز. ءبىرىنششىسى، قوعام – ادامنىڭ ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ءتاسىلى. قوعامسىز ادام جوق، ادامسىز قوعام جوق. ەكىنشىدەن، قوعام جەكە ادامداردان عانا تۇرمايدى، ول سول جەكە ادامداردىڭ ءوزارا قاتىناسىن كورسەتەدى. جەكە ادام قوعامعا ۇجىم ارقىلى ەنەدى. ول سونىمەن قاتار بىرنەشە ۇجىمداردىڭ مۇشەسى بولادى (ەڭبەك، پراتيا، كاسىپوداق،، ت.ب.). دەمەك، قوعام – ۇجىمداردىڭ ۇجىمى، بىرلىگى بولىپ كورىنەدى.

الەۋمەتتىك توپتار، قاتىناستار

ادامدار قوعامدا بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك توپقا، تاپقا، ۇلتقا جاتادى. الەۋمەتتىك توپتاردىڭ، تاپتاردىڭ، ۇلتتاردىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، ساياسي، مادەني ومىردەگى كوپ سالالى بايلانىستارى مەن ىس-ارەكەتى قوعامدىق قاتىناس دەپ اتالادى.

سونىمەن، قوعامدى ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ءتاسىلى دەپ ءتۇسىنۋ ءۇشىن، ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتەتىن قوعامدىق قاتىناستاردى ءبىلۋ قاجەت. قوعامدىق قاتىناس مىناداي ەرەكشەلىكتەرمەن سيپاتتالادى؛

1. قوعامعا قاجەتتىقاتىناس تۇرلەرى بولادى؛
2. سۋبكتى (جەكە ادام، ادامدار) توپتىق سيپاتتا بولادى؛
3. قوعامنىڭ وبەكتيۆتى سيپتى بولادى، ياعني قوعام ادامدار سول قاتىناسقا ەنگىسى كەلەمە جوق پا، وعان قاراماستان ءومىر سۇرەدى.

قوعامنىڭ ماتەريالدىق ءوندىرىس سالاسىنداعى قاتىناسى مەن رۋحاني سالاسىنداعى قاتىناسىن اجىراتا ءبىلۋ كەرەك. ءبىرىنشىسى قوعامنىڭ ءومىر ءسۇرۋى مەن دامۋىنا ماتەريالدىق جاعداي جاسايدى، ال ەكىنشىسى (يدەولوگيالىق، ساياسي، قۇقىقتىق، يماندىلىق ت.ب.) – ادامداردىڭ رۋحاني – مادەني قۇندىلىقتى جاساۋداعى ءوزارا بايلانىستارىنىڭ ناتيجەسى. سونىمەن قاتار ماتەريالدىق جانە رۋحاني قاتىناستار...

قوعام جانە ساياسات

قوعام جانە ساياسات – ساياسي عىلىم مەن باسقا دا الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق پاندەردىڭ ءوزارا ديالەكتيكالىق بايلانىسىن بىلدىرەتىن ۇعىمدار. قوعام – قاتىناستاردىڭ جانە ادامدار اراسىنداعى ءوزارا بايلانىستاردىڭ تۇتاس جۇيەسى. ونىڭ قۇرامداس بولىكتەرى بولىپ كۇردەلى ۇيىمداسقان الەۋمەتتىك جۇيەلەر نەمەسە قوعامدىق ءومىردىڭ مىنا سالالارى بولىپ تابىلادى: ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، ساياسي، رۋحاني. ساياسات جالپى قوعام شەڭبەرىندە قوعام ءومىرىنىڭ ءارتۇرلى سالالارىندا ادامداردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋىن رەتتەۋدى جۇزەگە اسىرادى.

تۇرلەرى

بوس ۋاقىت قوعامى

بوس ۋاقىت قوعامى – ەڭبەك ءوزىنىڭ بۇرىنعى مانىنەن ايىرىلاتىن قوعام كونسەپسياسى. وسىنداي قوعامداردا جالدامالى ەڭبەكتىڭ ەڭ از كولەمى بۇرىن ەڭبەك يە بولعان مانگە جەتكەن بوس ۋاقىتقا مۇددەلىككە اكەلەدى دەگەن.

مولشىلىق قوعامى

مولشىلىق قوعامى – 50 جج. اياعىندا بازيستىك ەكونوميكالىق دەفيسيت جانە قامتاماسىزداندىرىلعاندىق نەگىزىنەن جەنىلگەن، ءبىراق جەكە بايلىق «جالپىعا ورتاق بوساندىقپەن» (مىسالى، اۆتوموبيلدەر شامادان كوپ ءوندىرىلدى، ءبىراق جولداردى جوندەۋ جانە قورشاعان ورتانى لاستاۋدى باقىلاۋعا كوڭىل ءبولىندى) قاتار جۇرگەن جانە كاپيتاليزمنىڭ اۋىتقۋلارىنان زارداپ شەككەن تۇلعالار جەتكىلىكتى قامتاماسىز ەتىلگەن كەزدەگى امەريكاندىق قوعامعا بەرىلگەن باعا.

تاۋەكەل قوعامى

تاۋەكەل قوعامى – قازىرگى قوعامنىڭ جايى تۋرالى تۇجىرىمداما؛ وعان سايكەس قوعامعا ءارقاشان ادامزات ءبىلىمىنىڭ ءوسۋى مەن قورشاعان ورتا اسەرىن كورسەتەتىن «سەنىمسىزدىكتەن جاساندى پايدا بولعان» دەپ سيپاتتاما بەرىلەدى (مىسالى، يادرولىق سوعىس، ەكولوگيالىق اپات سەبەپتەرى بويىنشا).

قۇقىقتىق تاربيە دەگەنىمىز نە؟

قۇقىقتىق تاربيە دەگەنىمىز  - بۇل

قۇقىقتىق ءبىلىم بەرۋ – ادامنىڭ قۇقىتىق ساناسىن قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا ورۆندالاتىن قۇقىتىق تاربيەنىڭ نەگىزگى ىقپالى ەتۋشى ءادىسى. ناقتى ايتساق، قۇقىتىق ءبىلىم بەرۋ ارقىلى ءجاسوسپىرىم قۇقىتى ۇعىنادى جانە ونىڭ ساناسى قالىپتاسادى، داميدى.قۇقىقى ۇعىنۋ مەن قوسا، تۇلعانى زاڭدى قۇرمەتتەۋگە، قورعاۋعا ورىنداۋعا داعدىلاندىرۋ مەن زاڭنىڭ ادىلدىگىنە سەندىرۋ – قۇقىتىق سانانىڭ نەگىزگى بەلگىلەرى. اتالىنعان بەلگىلەر وقۋشىلاردى قۇقىقتىق تاربيەلەۋ نەگىزىندە وتباسىنان جانە مەكتەپ تابالدىرىعىنان باستاپ جۇزەگە اسادى. ەسەيگەن ادامعا قاراعاندا ساناسى مەن مىنەز-قۇلقى جاڭادان قالىپتاسا باستاعان جاسوسپىرىم-تاربيەنىڭ قولايلى وبەكتىسى بولىپ تابىلادى. قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ نەگىزگى بەلگىلەرى: زاڭ نورمالارىن ءبىلۋ، زاڭ نورمالارىن ورىنداۋ: قوعامدىق ءتارتىپتى؛ زاڭ نورمالارىن بۇزباۋ؛ زاڭ كۇشىنە سەنۋ جانە ت.ب.. قۇقىتىق مادەنيەتى دامىعان تۇلعا-قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ ۇلگىلى ازاماتى بولادى.

قۇقىتىق تاربيە بەرۋ ارقىلى جاستاردى ءوز قۇقىتارىن پايدالانىپ، ازاماتتىق مىندەتتەرىن ورىنداي وتىرىپ قوعامدا ءومىر سۇرۋگە، زاڭدار مەن ەرەجەلەردى تاجىريبەدە بەلسەندى قولدانا بىلۋگە ۇيرەتۋگە بولادى.

ا.س.ماكارەنكونىڭ: «اناعۇرلىم قيىن تيەتىن قايتا تاربيەلەۋ جۇمىسىنا ورالماۋ ءۇشىن، اۋەلدەن دۇرىس تاربيە بەرۋگە تىرىسۋ كەرەك» دەگەن پىكىرىن ۇمىتپاعان ءجون.

قۇقىقتىق تاربيە بەرۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى – وقۋشىلاردى قۇقىقتىق مادەنيەت پەن قۇقىقتىق ارەكەت-قىلىق قالىپتاستىرىپ، ولاردى قۇقىتىق زاڭدىلىق تالاپتارىن تۇسىنۋگە ءارى مويىنداۋعا باۋلۋ. قۇقىق پەن تاربيەنىڭ ءوزارا بايلانىستى ارەكەتى نەگىزىنەن جاناما تۇردە تاربيەگە ارالاسقان اتا-انالار مەن ۇستازدار ارقىلى ىسكە اسىرىلادى.

قۇقىتىق تاربيەنى جۇزەگە اسىرۋدا قويىلاتىن تالاپتار قانداي؟

- ارينە بۇل زاڭداردى ءبىلۋ

بالا مەن اتا-انانىڭ قۇقىتارى مەن مىندەتتەرى بەلگىلەنگەن زاڭدار – بۇل

1. بالا قۇقىعىنىڭ دەكلاراسياسى
2. ق ر بالا قۇقىتارى تۋرالى زاڭى
3. ق ر كونستيتۋسياسى
4. ءبىلىم تۋرالى زاڭ
5. نەكە جانە وتباسى تۋرالى زاڭ
6. بالالار قۇقىعىنىڭ كونۆەنسياسى
7. اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكسى

ادامنىڭ قۇقىتىق مادەنيەتى كۇردەلى. اڭگىمە ادام، ونىڭ ساناسى، مىنەز – قۇلىق، ءجۇرىس – تۇرىسى تۋرالى بولعاندا، كوپتەگەن سۇراقتار تۋىندايدى. دەگەنەمەن قوعام بولاشاعىن قۇقىتىق مەملەكەت تاعدىرىمەن بايلانىستىرا قاراپ وتىرعان شاعىمىزدا اعا ۇرپاق تاجىريبەسى مەن قارىم – قاتىناسىنان نەگىزگە الا وتىرىپ، جاس ۇرپاقتىڭ قۇقىقتىق تاربيەسى  ماسەلەسىن پەداگوگيكالىق عىلىمى مازمۇندا قاراستىرعانىمىز ءجون. جاستارعا قۇقىقتىق تاربيە بەرۋ جونىندەگى بيلەر ونەگەسىنىڭ ماڭىزى زور. اسىرەسە بۇگىنگى تاڭدا جاستار اراسىندا ءورىس العان قىلمىس پەن بۇزاۇىلىققا تۇساۋ بولار قۇقىقتىق تاربيەنى كۇشەيتۋ ءۇشىن، سان عاسىرلىق تاريحى بار بيلەر ءتالىم تاربيەسىن وقۋ – تاربيە ىسىنە قولدانۋدىڭ ناتيجەسى زور بولارى ءسوزسىز.

قوعامدا ءومىر سۇرگەن ءاربىر جاستار سول قوعامنىڭ ءىس – ارەكەتى، مەجەلەرى، مادەني داستۇرلەرىنىڭ قۇرساۋىندا بولادى. زاڭداردى بىلمەۋ – قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ ەلەۋلى كەمشىلىگى. ارينە، قوعام ومىرىندە قابىلداناعان زاڭداردان حاباردار بولۋ قۇقىقتىق ۇعىنۋدىڭ جوعارى دەڭگەيى. ادامنىڭ قۇقىتىق مادەنيەتى مەكتەپ جاسىنان باستاپ قالىپتاساتىنىنا كوز جەتكىزۋ قيىن ەمەس. وسىعان قاراماي وقۋشىلاردىڭ ءبىراز بولىگى قىلمىسقا تارتىلۋدىڭ شەكتەلۋى جاس كەزدەرى بار ەكەنىن بىلە بەرمەيدى. ادام مۇنداي جاعدايدا ءوزىنىڭ ار – ۇياتىنا جۇگىنەدى. وقۋشى ءوزىنىنڭ اينالاسىنداعى ادامداردى، الەۋمەتتىك يگىلىكتەردى قاتە باعالاۋى مۇمكىن. مۇنىڭ ءوزى ونىڭ كوبىنە كوپ قۇقىتىق تاربيەنىڭ بۇزىلۋىنا اكەپ سوعادى.

بالالاردىڭ اتا – انالارى قوناقتا بولادى نەمەسە وزدەرى قوناق شاقىرادى. وسىنىڭ ءبارى ىشىمدىكسىز وتپەيدى، داستارحانعا ىشىمدىكتى سامساتىپ قويادى. ال، جاستاردىڭ قايسىسى بولماسىن ەرەسەكتەرگە ەلىكتەيدى. وزدەرىن  ەرەسەكتەرشە ۇستايدى، ەرەسەكتەرشە ارەكەت جاساۋدى قالايدى. ەڭ ءقاۋىپتىسى سول – بالا كورگەنىن ىستەپ، ىشىمدىككە بوي بۇرادى.

اتا – انالار جانە تاعى باسقا دا ىشىمدىككە سالىنعان  ادامداردىڭ وتباسىندا كۇندە جان-جال، توبەلەس بولعاندىقتان بالالاردى دۇرىس تاربيەلەۋ مەن وقىتۋعا ەشقانداي جاعداي بولمايدى. كەرىسىنشە، مۇنداي بۇلىنگەن وتباسىندا بالالاردىڭ وزدەرى ىشىمدىكپەن اۋەس بولا باستايدى. ەكىنشىدەن، وتباسىنىڭ ىنتىماعىنىڭ بۇزىلۋى دا سول وتباسىنداعى ءجاسوسپىرىمنىڭ مەكتەپتەن قول ءۇزىپ، ناشار وقۋىنا، تۋرا جولدان اۋىتقۋىنا اسەرىن تيگىزەدى.

وسىنداي بالالار قوعامدىق جۇمىستارعا دا قاتىسپايدى. ەشبىر ونەرگەدە قىزىقپايدى. بوس ۋاقىتتارىن قىزىقتى وتكىۋدى بىلمەيدى. شىندىعىنا كەلگەندە، بۇلار قوعامدىق ومىردەن تىسقارا قالعان ادامدار بولىپ سانالادى. دەمەك، مۇنداي اتا-انالار ءوز بالالارىن ونەر-بىلىمگە، ەڭبەككە باۋلۋدا مەكتەپكە كومەك بەرە المايدى.

وقۋشىلارعا قۇقىتىق تاربيە بەرۋدە ولاردىڭ قۇقىقتىق سانا سەزىمىن ءبىرىنشى كەزەكتە قالىپتساۋدىڭ ماڭىزى زور دەدىك. سەبەبى، قۇقىقتىق سانا – قوعامدىق سانانىڭ ەرەكشە ءتۇرى. سوندىقتان، قۇقىقتىق تاربيە بەرۋدە وقۋشىلاردىڭ ساناسىن تاربيەلەۋ، جاۋاپكەرشىلىككە سەزىمىن كوتەرۋ، ۇيىمشىلدىق پەن تارتىپتىلىكتى نىعايتۋ – مەكتەپتەگى وقۋ – تاربيە جۇمىستارىنىڭ  نەگىزگى ءبىر باعىتى.

مەكتەپ قۇقىقتىق تاربيە جۇمىسىن 1-سىنىپتان باستاپ، بەلگىلى ءبىر جۇيەلىكپەن ۇيىمداستىرىلعان تۇردە وقۋشىنىڭ وقۋدى بىتىرگەنگە دەيىنگى ارالىعىندا جۇرگىزۋى قاجەت. ول ءۇشىن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اتا زاڭىنىڭ «ادام جانە ازامات» دەپ اتالاتىن ءىى بولىمىنە ەنگىزىلگەن  تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىنىڭ قۇقىتارى مەن مىندەتتەرى جايىندا باياندالعان ءى – باپتا «مەنىڭ وتانىم قازاقستان رەسپۋبليكاسى. ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى – ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى، قۇقىتارى مەن بوستاندىعى» دەگەن جولداردان باستاپ، 1995 جىلى 30 تامىزدا بۇكىل حالىقتىق رەفەرەندۋمدا قابىلدانىپ، 1995 جىلى 5 قىركۇيەكتن كۇشىنە ەنگەن اتا زاڭنىڭ – كونستيتۋسياسىنىڭ مازمۇنىمەنارى ونداعى قۇقىتىق ۇعىمداردى تانىستىرۋدان، تۇسىندىرۋدەن باستاعان ءجون. سەبەبى، قۇقىق ءاربىر ادامنىڭ تۋعاننان، ولگەنگە دەيىن قوعامداعى ءجۇرىس – تۇرىسىن، مىنەز – قۇلقىن، ادامدارمەن، جالپى تىرشىلىك ەتۋ ورتاسىمەن قارىم – قاتىناسىن رەتتەيدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىندا – قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىراتىنى اتالعان. بۇل ەلىمىز ءۇشىن مارتەبەلى ماقسات. سونداي-اق، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسىنىڭ ءى – بابىندا: «قازاقستان رەسپۋبلتكاسىنىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى – ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى»، - دەپ بايان ەتىلگەن.

ازاماتتىق قوعام مەن قۇقىتىق مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋىنىڭ باستى العىشارتتارىنىڭ ءبىرى – ازاماتتاردىڭ قۇقىتىق ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ، قۇقىتىق مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ، اسىرەسە ونىڭ قۇرامدى بولىگى – ادام قۇقىعىنىڭ مادەنيەتى. ادام قۇقىقتارى تۋرالى اقپاراتپەن جۇيەلى قامتاماسىز ەتۋدىڭ قاجەتتىلىگى ماڭىزدى ەكەنىن ەسكەرسەك، وندا بۇل سالادا ادام قۇقىعى مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋدا ماڭىزدى قۇرالدىڭ ءبىرى – ءبىلىم بەرۋ ۇجىمدارى دەسەك قاتەلەسپەيمىز.

«ادام قۇقىعى تۋرالى ايتقان كەزدە بۇگىن ءبىز ادام مەن مەملەكەتتىڭ اراسىنداعى ءوزارا قاتىناسىن ايتامىز»، - دەيدى م.نوۆيسكيي. زاڭگەر عالىمدارىمىز: «ادام قۇقىعى – ادام مۇددەلەرىن قاناعاتتاندىرۋعا باعىتتالعان، ءوزى زاڭ ارقىلى قورعالاتىن بولۋى مۇمكىن ىس-ارەكەتتىڭ (مىنەز-قۇلىقتىڭ) ولشەمى (شاماسى)» - دەپ انىقتاما بەرگەن. ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى تابيعي جانە وعان تۋمىسىنان بەرىلگەن، اجىرامايتىن، تابيعي رەتىندە تانىلادى جانە ەڭ جوعارى الەۋمىتتىك قۇندىلىق بولىپ تابىلادى. ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن ساقتاۋ جانە قورعاۋ مەملەكەت فۋنكسيالارىنىڭ ءبىرى.

تۇلعا مەن مەملەكەتتىڭ قارىم – قاتىناسى قۇقىقتىق مەملەكەت پەن ازاماتتىق قوعام كونسەپسياسىنا سايكەس دامۋدا. مەملەكەت پەن ادام قۇقىعىنىڭ اراسىنداعى ءوزارا بايلانىستىلىعى جانە ءوزارا نەگىزدىلىگى قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ باستى ماقساتتا ادام جانە ازاماتتىڭ قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتۋ بولىپ تابىلاتىندىعىن كورۋگە بولادى.

قوعام تارتىپكە نەگىزدەلىپ، قالىپتاسىپ، ءومىر سۇرەدى. قوعامداعى ءتارتىپ ءتۇرلى الەۋمەتتىك نورمالاردىڭ، ادامداردىڭ مىنەز – قۇلقىن رەتتەيتىن قاعيدالاردىڭ اسەرىمەن، ياعني كۇشىمەن ورناتىلادى. قۇقىتىق نورمالاردى قولدانۋ ناتيجەسىندە قۇقىقتىق ءتارتىپ ورنىعاتىنى، ال قۇقىتىق نورمالار نەگىزىنەن زاڭنان ءنار الىپ بەلگىلى قۇقىقتار مەن مىندەتتەر جۇكتەيتىنى بەلگىلى. ەلىمىزدىڭ زاڭدارىن ساقتاۋ، وعان مويىنسىنۋ-جاۋاپكەرشىلىكتى، تۇسىنىكتى، زاڭداردى ءبىلۋدى جانە سوعان سايكەس مىنەز-قۇلىق پەن ىس-ارەكەتتەردى ۇيلەستىرۋدى تالاپ ەتەدى.

قوعامنىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى – قىلمىستىڭ، قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ الدىن الۋ. بۇنى بۇگىنگى تاڭدا بارلىق دەيگەيدەگى شەنەۋنىكتەردەن باستاپ، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلەرى، ۇستازدار مەن اتا-انالار، ازاماتتار دا تۇسىنۋدە. قۇقىق بۇزۋشىلىق جونىندە «قۇقىق بۇزۋشىلىق دەگەنىمىز – ادامنىڭ قوعامعا، مەملەكەتكە نەمەسە جەكە تۇلعاعا زيان كەلتىرەتىن، سوڭى زاڭ الدىنداعى جاۋاپتىلىققا اپاراتىن قۇقىققا قايشى  ارەكەتى نەمەسە ارەكەتسىزددىگى»، - دەپ كورسەتىلگەن. قوعامدا ءتارتىپ ورناماسا، ول قۇلدىرايدى، ياعني  كەلەشەگى بولمايدى. بۇل بارىمىزگە بەلگىلى جانە ونى جاقسى تۇسىنەمىز. دەگەنمەن، قوعامدا قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزۋعا بەيىم ازاماتتار دا كەزدەسەدى جانە بۇل – قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ ورنى الۋىن اكەپ سوقتىرادى، سونداقتان قۇقىق بۇزۋشىلىق – قوعام ومىرىنە ءتان ءقاۋىپتى دەرت. قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ سەبەپتەرىنە قاتىستى ىقىلىم زاماننان وسى كۇنگە دەيىن ءار ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ كەلەدى. سولاردىڭ ىشىندە قۇقىتىق نورمالاردى بۇزۋىنا ەڭ الدىمەن الەۋمەتتىك جانە بيولوگيالىق جاعدايلار اسەر ەتەتىنىن بايقاۋعا بولادى.

جاستار اراسىندا قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ الدىن الۋعا، قوعامدىق ءتارتىپتى ساقتاۋعا، زاڭدى جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنۋگە ءوز ۇلەسىن قواستىن، اتسالىساتىن سۋبەكتىلەردىڭ ءبىرى – وقۋ ورىندارى بولىپ تابىلادى. وقۋ ورىندا ءجاسوسپىرىمنىڭ ازاماتتىق، پاتريوتتىق، ادامگەرشىلىك، سالاۋاتتىق، قۇقىقتىق، مادەني، شىعارماشىلىق ت.ب. قاسيەتتەرىن دامىتۋ جانە قالىپتاستىرۋ پروسەسى جۇزەگە اسىرىلادى. بۇل ۇجىم مۇشەلەرىنە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك پەن مىندەت جۇكتەيدى.

قۇقىق بۇزۋشىلىق پەن كەلەڭسىز جاعدايلاردى بارىنشا بولدىرماۋ جانە الدىن الۋ، ونىڭ زياندىلىعى مەن قاۋىپتىلىگىن تۇسىندىرۋدە – وسكەلەڭ ۇرپاققا قۇقىقتىق تاربيە بەرۋ، ونىڭ ماقساتى – مىندەتتەرىن دۇرىس ءتۇسىندىرۋدىڭ ماڭىزى ەرەكشە. قۇقىقتىق تاربيە بەرۋ جان-جاقتى تاربيەلەۋدىڭ ماڭىزدى ءبىر سالاسى. «قۇقىقتىق تاربيە ماقساتى – وقۋشىلاردى قۇقىقتىق مادەنيەت پەن قۇقىقتىق ارەكەت – قىلىق قالىپتاستىرىپ، ولاردى قۇقىقتىق زاڭدىلىق تالاپتارىن تۇسىنۋگە ءارى مويىنداۋعا باۋلۋ»، - دەپ انىلقتالعان.

قازىرگى «ءبىلىم تۋرالى» زاڭنىڭ تالاپتارىن ورىنداۋ ءاالى دە كوپتەگەن ەكونوميكالىق – ماتەريالدىق، قۇقىقتىق – نورماتيۆتىك بازاسىن نىعايتۋدى، قۇقىقتىق تاربيەنى شىعارماشىلىقپەن ۇيىمداستىرۋدى، جاڭا تەحنولوگيالاردى تاربيە جۇمىسىندا كەڭىنەن قولدانۋدى، شەڭبەرلىكتى قاجەت ەتەدى. سوندىقتان ءمۇعالىم جاڭا زاڭدىلىقتارمەن تانىسىپ، ونى جۇمىس بارىسىندا باسشىلىققا الىپ پايدالانۋدى، وقۋ-تاربيە ۇردىسىندە ۇتىمدى، ءتيىمدى، ماقساتتى قولدانۋ جولدارىن، تاربيەنىڭ ادىستەرىن، ءتۇرلى فورمالارىن ءبىلىپ، جاڭا تەحنولوگيالاردى كەڭىنەن قولدانعانى ءجون. جاستاردى قۇقىقتىق ساۋاتتىلىققا تاربيەلەۋ – ولاردىڭ قىلمىسقا ۇرىنباۋىنا، وزدىگىنەن ومىردەگى ماسەلەلەردى شەشۋدە دۇرىس شەشىم قابىلداۋىنا، كەلەڭسىز، جاعىمىسز جاعدايلاردان تارتىنۋىنا، قوعامعا پايدالى ىسپەن شۇعىلدانۋلارىنا جاردەمدەسەدى.

وقۋ ورنى مەن وتباسىندا بالالار الەۋمەتتىك ىس-ارەكەتتىڭ العاشقى داعدىلارىن قالىپتاستىرىپ ادامگەرشىلىك، ادەپ، زاڭدى، مىنەز-قۇلىق، ورىندى ارەكەت-قىلىق، قۇقىقتىق نورمالاردى مەڭگەرە باستايدى. الەۋمەتتىك نورمالاردىڭ نەگىزگى ماڭىزدى ءتۇرى بولىپ تابىلاتىن ادەپتىك نورمالاردىڭ قۇقىقتىق سيپاتى بولماعانىمەن، ونىڭ ەرەجەلەرىنە سۋسىندار وسكەن بالا ارينە قوعامعا زيان كەلتىرمەيدى، كەرىسىنشە، ومىردەگى ءوزىنىڭ ورنىن تاۋىپ، ەلجاندى، سانالى ازامات بولىپ قالىپتاسادى. ادەپتىك نورمالار  قۇقىقتىق نورمالارعا نەگىز، ارقاۋ بولىپ، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ادامنىڭ ار-ۇياتىن، نامىسىن قالىپتاستىرۋعا، قوعامدىق ءتاپتىپتى ساقتاۋعا ۇيىتقى بولادى. «قۇقىقتىق نورمالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ادەپتىك نورمالاردان ءناپ الادى، سولارعا ارقا سۇيەيدى. نەعۇرلىم قۇقىقتىق نورمالارعا ادەپتىك نورمالار ارقاۋبولسا، سوعۇرلىم زاڭداردىڭ ادىلەتتىك، ادامگەرشىلىك ءمانى جوعارى بولادى».

قۇقىقتىڭ تاربيە بەرۋ بالانىڭ جەكە تۇلعاسىن قالىپتاستىرىپ، ولاردىڭ بويىنا جوعارى يدەيالىق پەن قوعامدىق مەنشىككە قاتىناستى كوزقاراستى دامىتۋدىڭ اسىل مىندەتتەرىن اتقارادى. مەملەكەتىمىز جاستارعا قۇقىقتىڭ تاربيە بەرۋ ىسىنە ۇنەمى ماڭىز بەرىپ كەلەدى. قازاقستان زاڭدارىنا تەرەڭ قۇرمەت سەزىمىن قالىپتاستىرۋ، ولاردى ءسوزسىز ساقتاۋ جانە ورىنداۋ  -ۇزاق ۋاقىت تاربيە جۇمىسىن جۇرگىزۋدىڭ جەمىسى. كوبىنە قۇقىقتىق سانانىڭ تومەندىگى، ماتەريالدىق جانە رۋحاني يگىلىكتەردىڭ نە ەكەنىن ءجوندى تۇسىنبەۋشىلىك قوعامعا جات قىلىقتاردى تۋعىزادى. سوندىقتان دا ءار وقۋشىنىڭ ساناسىنا قۇقىقتىق نورمالاردى جەتكىزۋ، جەتكىزىپ قانا قويماي ونىڭ كۇندەلىكتى مىنەز-قۇلىق نورماسىنا اينالدىرۋ ءۇشىن كۇرەسۋ قۇقىقتىق تاربيەنىڭ مىندەتى بولىپ تابىلادى.

قۇقىتىڭ تاربيە نەگىزى وتباسىنان باستالادى. وقۋشىلاردىڭ ءتارتىپ بۇزۋىنىڭ ءبىر جاعى وتباسىندا جاتىر. بىزدە وتباسى ءار قيلى: ماسكۇنەمدىكپەن كۇن وتكىزەتىن، ۇرىس كەرىستەن كوز اشپايتىن، باسقالاردىڭ، مەملەكەتتىڭ ەسەبىنەن ارام جولعا بارىپ قالعىسى كەلەتىن وتباسىلار بار. وسىنداي وتباسىندا وسكەن بالانىڭ وقۋعا، ەڭبەككە قالاي قارايتىنى وز-وزىنەن تۇسىنىكتى ەمەس پە؟ مۇنداي وتباسىندا تاربيەلەنگەن بالا ءوزىمشىل بولادى، قىلمىس جاساۋعا ءبىر تابان جاقىن تۇرادى.

اۋىل جاستارىنىڭ اراسىندا قۇقىقتىق تاربيە جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋدا ولقىلىقتار بار. جاستار اراسىنداعى ناسيحات پەن قۇقىقتىڭ تاربيە ماسەلەسى جونىندە جوعارى ۇيىمدارى تاراپىنان بەلگىلەنگەن شارالار جۇزەگە اسىرىلىپ، قىزمەتكەرلەردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ قاجەت. قۇقىقتىڭ تاربيە تۋرا جولمەن جۇرۋگە ۇيرەتەتىن ادىلەتتىك ادىستەرىنە سۇيەنەدى. ادام مۇنداي جاعدايدا ءوزىنىڭ ار-ۇياتىنا جۇگىنەدى. وقۋشىعا ءوزىنىڭ اينالاسىنداعى ادامداردى، الەۋمەتتىك يگىلىكتەردى قاتە باعالاۋى مۇمكىن. مۇنىڭ ءوزى ونىڭ كوبىنە كوپ قۇقىقتىڭ تاربيەنى بۇزۋىنا اكەلىپ سوقتىرادى.

وقۋشىلاردىڭ مەكتەپتەگى ءومىرى تۇلعانىڭ ازاماتتىق قالىپتاسۋىنىڭ شەشۋشى كەزەڭى بولىپ تابىلادى. وسى جىلدارى ادامگەرشىلىگى، دۇنيەتانىمى، سەنىمدەرى، ۇجىمشىلدىعى، تارتىپتىلىگى، وزىنە جانە باسقاعا تالاپ قويۋى، ادالدىعى مەن شىنشىلدىعى، قايىرىمدىلىعى مەن ۇستامدىلىعى، جىگەرلىلىگى مەن باتىلدىعى قالىپتاسادى.

قورىتىندى

وقۋشىنىڭ مەكتەپتەگى ءومىرى تۇلعانىڭ ازاماتتىق قالىپتاسۋىنىڭ شەشۋشى كەزەڭى بولىپ تابىلادى. وسى جىلدارى ادامگەرشىلىكتىڭ دۇنيەتانىمى، سەنىمدەرى، ۇجىمشىلىعى، تارتىپتىلىگى، وزىنە جانە باسقاعا تالاپ قويۋى، ادالدىعى مەن شىنشىلدىعى، قايىرىمدىلىعى مەن ۇستامدىلىعى، جىگەرلىلىگى مەن باتىلدىعى قالىپتاسادى.

بۇلاردىڭ مازمۇنىنا مەملەكەت زاڭدارى جانە قوعامدا ءومىر ءسۇرۋ ەرەكشەلىكتەرىن قۇرمەتتەۋ، قوعام زاڭدىلىقتارىن بۇزۋعا توزىمسىزدىك، قوعامدىق ءتارتىپتى ساقتاۋ دا ەنەدى. تۇلعانىڭ وسى ساپالى بولاشاق ەڭبەك قوعامى ازاماتىنىڭ قۇقىقتىق مادەنيەت بولماي قوعام الدىنداعى مىندەتتەردى ورىنداپ شەشۋ مۇمكىن ەمەس.

قۇقىقتىق مادەنيەت ەكى تۇرعىدان قارالادى. ءبىرىنشىسى كەڭ ماندە. بۇد قۇقىقتىق مەجەلەر، قۇقىقتىق قاتىناستار، قۇقىقتىق مەكەمەلەر ارەكەتىنىڭ اۋقىمىن قامتيدى. ەكىنشىسى، تۇلعالىق، پەداگوگيكالىق جانە پسيحولوگيالىق مانىنە قاراۋ.

قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ تۇلعالىق مانىندە – بۇل تۇلعانىڭ كۇردەلى، كەشەندى قاسيەتتەرى. نەگىزىنەن تۇلعانىڭ قۇقىتىڭ مازمۇنى بار ارەكەتتەر مەن قىلىقتارىنىڭ ورىندى باعىتىن انىقتايدى.

ادامنىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتى – كۇردەلى. اڭگىمە ادام، ونىڭ ساناسى، مىنەز-قۇلقى، ءجۇرىس-تۇرىسى تۋرالى بولعاندا كوپتەگەن سۇراقتار تۋىندايدى. شىندىعىنا كەلسەك، بۇل سۇراقتارعا پەداگوگيكا، پسيحولوگيا، سوسيولوگيا، مەديسينا، زاڭ ت.ب. عىلىمدار ءالى تولىق جاۋاپ بەرە الماي وتىر.

دەگەنمەن، قوعام بولاشاعىنىڭ قۇقىتىق مەملەكەت تاعدىرىمەن بايلانىستىرا قاراپ وتىرعان شاعىمىزدا اعا ۇرپاق ىس-تاجىريبەسى مەن قارىم-قاتىناستى تاجىريبەسىن نەگىزگە الا وتىرىپ، جاس ۇرپاقتىڭ قۇقىقتىق ماسەلەسىن پەداگوگيكا عىلىمى مازمۇنىندا قاراستىرعانىمىز ءجون.

قوعامدا ءومىرسۇرۋشى ءاربىر وقۋشى سول قوعامنىڭ ىس-ارەكەتى، مەجەلەر، مادەني داستۇرلەرىنىڭ قۇرساۋىندا بولادى. ول مۇنى سەزىنە مە، سەزىنبەي مە، بۇل ونىڭ ەركىنەن تىس جۇرەدى. قورشاعا ورتانىڭ ءومىر تالاپتارىنان قوعامنىڭ ەش جەرىندە جاسىرىنىپ قالۋعا بولمايدى.

وكىنىشكە وراي، كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىكتىڭ قۇرىعىنا ءتۇسىپ، ءوز ار-وجدانىن، ۇياتىن، نامىسىن ءبىر ساتتىك دۇنيەنىڭ جالعان قىزىعىنا ايىرباستاپ، ساتىپ جۇرگەندەر دە از ەمەس. وسىنىڭ ءوزى مەكتەپتىڭ الدىنا جاس ۇرپاقتىڭ شىنايى قۇقىقتىق تاربيەسىن زور مىندەت ەتىپ قويىپ وتىر.

قۇقىقتىق قوعام دەموكراتيالىق پرينسيپتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، ءار ادامنىڭ شىعارماشىلىق كۇشتەرىن، نيەتىن، ويىن، سەزىمىن، ۇمتىلىسىن تولىق جانە ەركىن جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىندىگىن قامتاماسىز ەتەدى.

دەموكراتيانى جەتىلدىرۋ مەملەكەتتىڭ جانە قوعامدىق ءومىردىڭ قۇقىقتىق نەگىزىن بەكىتۋگە تىكەلەي تاۋەلدى. مەملەكەت جانگە قوعام ءومىرىنىڭ قۇقىقتىق نەگىزىن بەكىتۋگە پروسەسى تومەندەگىدەي ماڭىزدى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋدى قاجەت ەتەدى

–    زاڭدىلىقتاردى ۇزدىكسىز جەتىلدىرۋ؛
–    زاڭنىڭ ورىندالۋىن بەكىتۋ؛
–    قوعامدىق ءتارتىپ ورناتۋعا ءاربىر ازامات، بۇكىل حالىق قاتىناسۋى قاجەت؛
–    جەكە ادامنىڭ، بۇكىل جۇرتشىلىقتىڭ مادەنيەتىن كوتەرۋ،
–    زاڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءسوز بەن ءىسىنىڭ بىرلىگى، تۇلعاسىنىڭ كىرشىكسىز تازا بولۋى.

بۇدان زاڭدىلىق پەن قۇقىقتىق ءتارتىپتىڭ بەكىتىلۋىنە قامقورلىق تىكەلەي مەملەكەت مويىندا بولۋ قاجەتتىگى شىعادى. قوعامنىڭ قانداي قوعام ەكەندىگىنە باعا بەرۋ كوپ جاعدايدا ادام تۇلعاسىنىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىنىڭ دەڭگەيىمەن ايقىندالادى.

 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسى، الماتى، 2008 جىل
2. گ.يسكاكوۆا، ن.گازيزوۆا، ا.سەمبايەۆا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ادام قۇقىعى، وقۋ قۇرالى، استانا، 2008ج، 9 بەت
3. ع.ساپارعاللييەۆ، ا.يبرايەۆا، «مەملەكەت جانە قۇقىق تەورياسى»، الماتى، 2007ج، 198 بەت
4. ع.ساپارعاللييەۆ، ا.يبرايەۆا، «مەملەكەت جانە قۇقىق تەورياسى»، الماتى، 2007ج، 181بەت
5. بابايەۆ س.، وڭالبەك ج. «جالپى پەداگوگيكا»، الماتى، 2005ج، 163-بەت
6. ع.ساپارعاللييەۆ، ا.يبرايەۆا، «مەملەكەت جانە قۇقىق تەورياسى»، الماتى، 2007ج، 197 بەت

---