InfoHub Logo

ۇلتتىق كود – ەڭ الدىمەن، تىلدە، سوسىن ءداستۇرىمىز بەن سالتىمىزدى، مىنەزىمىزدى ايقىندايتىن دىلدە، ۇلتتىق مادەنيەتتە بولادى. قازاق بالاسىنىڭ تاعىلىمى مول تاريحىندا مادەني-رۋحاني بولمىسى ىزگىلىكپەن ادىپتەلىپ، قاراپايىمدىلىقپەن شىڭدالىپ، پاراساتپەن شىرايلانعان. ۇلتتىق كودىمىزدا ىزگىلىك، ادالدىق، پەرزەنتتىك يناباتتىلىق، ادامگەرشىلىك، پارىز، ەتيكەت، اقىل-پاراساتتىلىق كەڭىنەن ورىستەگەن، مولىنان قامتىلعان.

جەر بەتىندە جاڭا ەتنوستىق توپتاردىڭ پايدا بولۋى ۇلتتىق شەكارالاردىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى. كەڭەس وداعى قۇرامىندا بولعان 15 ۇلت وزدەرىنىڭ ۇلتتىق كودىن مەنتاليتەتىن ۇستانسا، اۋىر جازاعا ۇشىراعان. رەسەي الەۋمەتتىك جاعىنان ءالسىز ەلدەرگە وتارلاۋ  ساياساتىن جۇرگىزگەننەن باستاپ، ۇلتتىق مەنتاليتەتىن، سالت – ساناسىن جويدى. وسىلايشا كەڭەس وداعى ءار ەلدىڭ وزىندىك الەۋمەتتىك كوزقاراستارىنا شەكتەۋ قويىپ، تەك «ورىسقۇل» ەتكىسى كەلدى. وزىمىزگە بەلگىلى كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن رەسەيدىڭ قاراماعاندا بولعان بىرنەشە ەل ەگەمەندىگىن الىپ، ۇمىت قالعان تاريحي جادىلارىن وياتتى. اسىرەسە لاتۆيا جانە ليتۆا ەلدەرى وزىندىك دۇنيەتانىمىمەن ەرەكشەلەنىپ، ءوز مەنتاليەتەتىن دۇنيەجۇزىنە پاش ەتتى.

قازاقستان كوپ ۇلتتى مەملەكەت. ق ر – نىڭ زاڭناماسىنا  سايكەس قازاق جەرىندەگى ءاربىر ۇلت – وكىلدەرى وزدەرىنىڭ ءداستۇرى، ءدىنىن ۇستانۋعا قۇقىلى ەكەنى ايتىلعان. سالىستىرمالى تۇردە قارايتىن بولساق كەيبىر ەلدەردە ءبىز سەكىلدى بارلىق ەتنوس وكىلىنە تەڭ دارەجەدە قارامايدى. الپاۋىت ەلدەردە  ادامداردىڭ ناسىلىنە، دىنىنە  ءتۇرلى ەتنوستىق قۇرىلىمعا جانە الەۋمەتتىك كەمسىتۋشىلىك بولاتىنىن بولىنەتىن بىلدىك.

قاي ەلدىڭ بولسىن وزىندىك مادەنيەتى، ساياساتى، الەۋمەتتىك قوعامى بولادى. ءبىراق «وتارلاۋ» ارقىلى باسىپ الادى. بۇگىنگى تاقىرىپقا ارقاۋ ەتىپ،  افريكا مەملەكەتى جانە ونداعى تەڭسىزدىكتەر تۋرالى ايتامىن. عىلىمدا ادامنىڭ  ءوزىن – ءوزى قابىلداي الماۋى «كولەنيالدىق پسيحولوگيا» دەپ اتالادى.  ياعني، ءدىنىن، ءداستۇرىن، مەنتاليتەتىن ت.ب ۇلتتىق دۇنيەتامنىمىن قابىلداي الماعان ادامنىڭ ساناسىن ايتامىز. ولار وزدەرىنىڭ ناسىلىنەن باستاپ قابىلداي المايدى. سونىڭ اسەرىنەن، ءار ەل ءوز مەنتاليتەتىن ناسيحاتتاۋىنىڭ اسەرىنەن، سوعىسسىز وتارعا ەلگە اينالعان مەملەكەتتەر بار . سونىڭ ءبىرى – افريكالىقتار.

بىزگە افريكالىقتار ءبىزدىڭ كوزىمىزگە  تۇتاس، وزىندىك تاۋەلسىز، ۇلتتىق كودى بار ەل بولىپ كورىنەدى. ءبىراق تاريحتان بەلگىلى ءحىح – حح عاسىر ارالاعىندا ەۋروپا ەلدەرى افريكانى وتارلاپ باستادى. باستاپقىدا سوعىسسىز ۇگىت – ناسيحاتتان باستالعان. ءار ەل ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن، دۇنيەتانىمىن تانىستىرىپ، جاڭاشىلدىققا باستايمىز دەپ افريكا ەلىن بىرتىندەپ ءوز ۇلتتىق كودىنان ايىرا باستادى.  وسىلايشا، كولەنيالدى پسيحولوگيانىڭ اسەرىنەن، تالان – تاراجعا ءتۇستى. ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ  اۋزىندا  كەتتى. باعىنباعان ەلدى قۇلدىققا الىپ، ءار ەل ءوز مەنتاليتەتىنە ەرىكسىز ۇستاندىردى.

افريكا مەملەكەتتەرى تاۋەلدى، تاۋەلسىز ەكىگە بولىپ بولىنەدى.  اقش، ۇلىبريتانيا، يسپانيا جانە اراب ەلدەرىنە بىرنەشە افريكا ەلدەرى تاۋەلدى. اقش – داعى حالىقتىڭ ءوزى ءۇش توپقا بولىنەدى. ولار سول ەلدىڭ تىلىمەن ۆاليۋتاسىن الەۋمەتتىك تالاپتارىن قابىلداپ، ءومىر سۇرەدى.

تاۋەلدى افريكا حالىقتارىنا  وتارلاۋشى ەلدىڭ تاراپىنان ناسىلدىك كەمسىتۋشىلىك بولادى. سونىڭ سالدارىنان «قارا ءناسىلدى» ادام ساياساتقا جولامايدى. ال اقش – تا العاشقى قارا ءناسىلدى باراك وباما پرەزيدەنت بولدى.  بۇل، بارلىق بودان بولعان افريكا مەملەكەتىنە قاتىستى ەمەس.

تاۋەلدى افريكا حالقى سالىستىرمالى تۇردە، وتارلاۋشى ەلدىڭ ازاماتىنا قاراعاندا  الەۋمەتتىك تۇرمىس – جاعدايى تومەن. تابىسى از. الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتەر ورىن العاننان كەيىن،  كەي ەلدەردە «قارا ادامداردىڭ» كوتەرىلىسى بولىپ تۇرادى. 

توقسان  اۋىز ءسوزدىڭ تولىقتاي ءتۇيىنى، رۋحاني السىزدىكتەن افريكا ەلى تالان – تاراجعا ءتۇسىرىپ ىدىرادى. وزدەرىنىڭ بايىرعى بولمىسىن ۇمىتىپ، بوتەن دۇنيەتانىمعا ۇمتىلدى. وسىلايشا جەتىستىككە جەتەمىز دەپ ويلادى. الايدا ولار  «بالەن جەردە باقىر بار، بارساڭ باقىر تۇگىل تاقىر جوقتىڭ» كۇيىن كەشىپ، قازىرگى كەزدە سالىستىرمالى تۇردە الەۋمەتتىك جاعىنان ەڭ ناشار مەملەكەتكە اينالدى.

ءبىراق تاۋەلسىزدىك العان، دامىعان وزىندىك جاڭا دۇيەتانىمى مەن كوزقاراسى قالىپتاسقان افريكا مەملەكەتتەرى دە بار.ادامداردىڭ ۇجىمدىق مۇددە تۇرعىسىنان بىرىگۋىنە كەسەلدىك كەلتىرەتىن ەكى  فاكتور بار. ولار: ەتيكالىق انتوگونيزم جانە مۇددە دەپ بىلەمىن.

ارالباي كامشات

ءال – فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى 1 – كۋرس ستۋدەنتى

---