قوجابەرگەن جىراۋ
(دەرەك)
قوجابەرگەن 1663 جىلى — قويان جىلى، قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا قاراستى جامبىل اۋدانىنىڭ «بلاگوۆەششەنسكيي» سوۆحوزىنىڭ گۇلتوبە دەگەن جەرىندە جوعارىدا ءوزىمىز ايتقان تولىباي سىنشىنىڭ سەمياسىندا دۇنيەگە كەلگەن، اناسى اقبىلەك — ورتا ءجۇز سۇيىندىك ارعىن ايدابول ءبيدىڭ قىزى. قوجابەرگەن بالا كەزىنەن باستاپ اكەسى تولىباي سىنشىنىڭ تۋعان ناعاشىسى — كىشى ءجۇز ءالىم ۇلىنىڭ ءتورتقارا رۋىنان شىققان اتاقتى ءجالاڭتوس ءباھادۇر سەيىتقۇل ۇلى ۇرپاقتارىنىڭ قولىندا بولىپ ۇرگەنىش، بۇقارا، سامارقاند مەدرەسەلەرىندە وقيدى. سەبەبى سەيىتقۇل ۇلىنىڭ اۋلەتى سول كەزدە وسى اتالمىش شاھارلاردا تۇرعان ەدى. قوجابەرگەن مەدرەسەنى ءبىتىرىپ، يمام اتاعىن السا دا قوجا، مولدا، يشان، سوفى بولمايدى. سەبەبى ون ءۇش جاسىنان ولەڭ شىعارىپ اقىندىق جولعا بەت بۇرادى، ال ون جەتى جاسىندا كەمەل اقىندار قاتارىنا قوسىلادى. اڭىز اڭگىمەلەردى حيسسا - داستانعا اينالدىرىپ جىر ەتەدى. سول ۋاقىتتان ول باتىر اعالارىنا ەرىپ جورىققا اتتانادى. مۇنى جىراۋ ءوز ولەڭىندە ايتقان.
ادام دەپ ءوز بويىنا ونەر جيعان،
ەل-جۇرتىم دەپ اتايدى مەنى يمام.
جورىققا ون جەتىمنەن ارالاسىپ،—
بولعام جوق، مولدا، سوفى، قوجا، يشان.
قوجابەرگەن سامارقاند مەدرەسەسىندە بىرگە وقىعان، جاسى وزىنەن ۇلكەن كىشى ءجۇز الشىن ىشىندە ون ەكى اتا بايۇلىنا جاتاتىن، ەسەنتەمىر رۋىنىڭ ايباسقالي قابىلان ۇلى دەگەن جىگىتىمەن دوس بولادى. مەدرەسەنى تامام ەتىپ ەلىنە قايتاردا ايباسقاليمەن بىرگە كەلىپ، قابىلان ءبيدىڭ ۇيىندە قوناق بولادى. ءبيدىڭ بوي جەتىپ وتىرعان ايشا ەسىمدى قىزىن ۇناتىپ، ۋادەلەسىپ، كوڭىل قوسادى دا، ءوز ەلىنە بارىپ اكە، اعالارىنا ايتىپ، قاراباس دەگەن اعاسىن ەرتىپ كەلىپ جۇزدەگەن جىلقى، تۇيە قالىڭمال بەرىپ، قۇدا ءتۇسىپ، قىزدى وتاۋلاتىپ الىپ قايتادى. 1681 جىلى ايشانىڭ كەلىن بوپ تۇسكەنىنە ءبىر جىل تولعاندا اكەسى تولىباي سىنشى دا، شەشەسى اقبىلەك تە دۇنيە سالىپ، قوجابەرگەن مەن ايشا اعاسى قاراباس باتىردىڭ قامقورىندا بولادى. قوجابەرگەن ون جەتى جاسىندا جورىققا شىعىپ جۇرگەن كەزىندە شىعارعان ۇزاق تولعاۋىندا بىلاي دەيدى:
قولباسشى باتىر بولماسام،
كەبەلى ساۋىت كيمەيىن.
تۋ ۇستايتىن بولماسام،
ارابى اقبوز مىنبەيىن.
تالاپتى جىگىت بولماسام،
ۇرانداپ جاۋعا تيمەيىن.
قارۋ-جاراق سوقپاسام،
زەرگەر بولىپ جۇرمەيىن.
مايداندا جاۋدى جەڭبەسەم،
قىزىق داۋرەن سۇرمەيىن.
دۋلىعامنىڭ توبەسى،
بۋىلماسا مارجانمەن،
باسىما ونى كيمەيىن.
(ولەڭ قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا قورىندا ساقتاۋلى).
قوجابەرگەننىڭ اراب، پارسى ءتىلىن جەتىك بىلگەندىگىنە بايلانىستى ول از-تاۋكەنىڭ سەنىمدى ەلشىلەرىنىڭ ءبىرى بولعانىن بىلەمىز. ءاز - تاۋكەنىڭ تولە، قازىبەك، ايتەكە سەكىلدى اقىلشى بيلەرى ونى كورشىلەس قوقان، حيۋا، بۇقارا حاندىقتارىنا، پارسى ەلىنە، تۇرىكپەنگە ەلشىلىككە جىبەرىپ ديپلوماتيالىق جۇمىسقا پايدالانعان. ءبىز بۇدان جىراۋدىڭ ەل ىشىندەگى سول كەزدەگى ساياسي، قوعامدىق جۇمىسقا بەلسەنە ارالاسقانىن كورەمىز. ونى جىراۋدىڭ مىنا ولەڭى دالەلدەيدى.
تىلىنە اراب - پارسى بولدىم جەتىك،
ونى دا قولدانبادىم ونەر ەتىپ.
كورشى ەلگە ەلشىلىككە ىلعي بارىپ،
مەن ءجۇردىم قازاعىما قىزمەت ەتىپ.
ول ۇلكەن شەجىرەشى، ءبىلىمدار ادام بولعان. جاس كەزىنىڭ وزىندە-اق قازاق حالقىنىڭ شىعۋ تاريحىن جىرعا قوسىپ «اتا تەك» دەگەن داستانىن شىعارادى.
تۇرىكتەن وربىگەن ەلدى توعىز دەيدى،
تارتاتىن كۇي اسپابى قوبىز دەيدى.
باشقۇرت پەن قازاق، نوعاي، قاراقالپاق
تورتەۋىن شەجىرەشىلەر وعىز دەيدى،—
دەپ باستالادى دا، ودان ءارى:
التاي تاۋ قازاق اتام تۋعان جەرى،
ءقىتاي-شۇرشىت، قالماقتى قۋعان جەرى.
الاتاۋ، التاي مەن سىر مەكەن بولىپ
وعىزدىڭ قوبىز تارتقان كوسەمدەرى.
قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى وعىز - تۇرىك،
قۇت قونعان ۇيىتقى بولىپ ورناپ بىرلىك.
مونعولدىڭ شىڭعىسحانى شاپقان كەزدە،
كەرەي تۇگىل وعىزعا سالعان بۇلىك.
اتانعان بابام عالي — اشامايلى،
وسىرگەن مىڭداپ تايلاق، قۇنان - تايدى.
سىبىرگە ۇرپاقتارى قونىستانىپ
ەل بولىپ ەرتە كەزدەن قانات جايدى.
شالقار كول، نۋ ورماندى ءسىبىر جەرى،
ءسىبىردى مەكەن ەتكەن كەرەي ەلى.
ەگىن ساپ، كۇن كورۋدىڭ قامىن ويلاپ،
باس قوسىپ كەڭەس قۇرعان بي مەن بەگى،—
دەپ كەرەيلەردىڭ قاي جەردى مەكەندەپ، قاي جەرگە قونىس اۋدارعانىن كەڭىنەن باياندايدى. ال تاۋكە حانعا ارناپ شىعارعان «جەتىجارعى» داستانىندا ءوزى مىناداي تۇسىندىرمە بەرىپ كەتەدى.
شىعايدان سوڭ ورنىندا تاۋكە قالدى،
كەزىندە از-تاۋكە دەپ اتاق الدى.
قازىبەك، تولە، ايتەكە اقىلشى بوپ،
دەيتۇعىن «جەتى جارعى» زاڭ شىعاردى.
قوجابەرگەن كوپ داستان جازعان اقىن. ءوزى قولىنا قارۋ الىپ جورىققا شىعىپ، ەل قورعاۋعا قاتىسىپ، ساياسي، قوعامدىق ىسكە ارالاسىپ جۇرگەندىكتەن داستان - جىرلارىندا ەرلىكتى، باتىرلىقتى بارىنشا دارىپتەيدى. ماسەلەن: «ەر كوكشە»، «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم»، «ەر قويلىباي»، «قاسقا جولدى ەر قاسىم»، «قابانباي باتىر»، «ەر قوساي»، «اسان اتا»، «ەر جانىبەك»، «قورقىت بابا»، «وراق باتىر»، «ەر ەدىگە» سەكىلدى تاعى باسقا حالىق اۋزىندا جۇرگەن داستاندارى وسىعان كۋا. مۇنىڭ بارىندە دە اقىن ەلدى سىرتقى جاۋعا قارسى ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسكە شاقىرىپ، قازاق حالقىنىڭ بىرىگىپ، ىرگەلى ەل بولۋىن ارمانداپ، سونى جىرعا قوسادى. بۇل جاعىنان العاندا قوجابەرگەننىڭ جىر ەتكەن تاقىرىبىنىڭ ساياسي جاعىنان وتە ماڭىزدى ەكەنىن كورەمىز. سونداي-اق، ەل ىشىنە كەڭ تاراعان «قارعىس اتقان قالماق - اي»، «شوڭعال، شوڭعال، شوڭعال تاس»، «سىلاڭ سىر»، «بالقان، بالقان، بالقان تاۋ»، «قازاق پەن نوعايدىڭ قوشتاسۋى» اتتى كوپتەگەن ولەڭدەرى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ قولجازبالار قورىندا ساقتاۋلى.
قوجابەرگەن جىراۋدىڭ جان-جاقتى تالانت يەسى ەكەنىن «دابىل»، «اڭىراقاي»، «بوزايعىر» جانە ءوز قولىنان جاساعان كۇلدىرماماي اتتى بىلتەلى مىلتىعىنا ارناپ «كۇلدىرماماي»، وعان قوسا «شۇبىرىندى»، «سۇلاما»، «ەلىم-اي» كۇيلەرىن جانە «ەلىم-اي» ءانىن شىعارۋى ونىڭ ايگىلى، ءانشى، كۇيشى، كومپوزيتور بولعانىن دالەلدەيدى. اتىنان - اق بەلگىلى بولىپ وتىرعانىنداي اندەرى مەن كۇيلەرىنىڭ تاقىرىبى دا كۇرەس، مايدان، ەل باسىنا تۋعان قيىن كەزەڭدەر. جىراۋ سول كەزدەگى حالىق زارىن ان-كۇي تىلىنە اينالدىرادى.
قوجابەرگەننىڭ اقىندىق تالانتىن تانىتقان، تاريحقا اتىن قالدىرعان اتاقتى شىعارماسى «ەلىم-اي» جىر-داستانى. بۇل قازاق حالقىنىڭ ومىرىندەگى اۋىر كەزەڭدى سۋرەتتەيتىن ولەڭمەن جازىلعان تاريحي شەجىرە، 1723 جىلعى ەل باسىنا تۋعان اپاتتى كۇندەردىڭ شەجىرەسى.
قىرقىنشى جىلداردىڭ اياعى، ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىندا قازمۋ - گە ءدارىس وقىعان بەلگىلى تاريحشى، مارقۇم ەرمۇقان بەكماحانوۆ ءوز لەكسياسىندا ستۋدەنتتەرگە «القاكول سۇلاما — اقتابان شۇبىرىندى» وقيعاسىن بايان ەتكەندە وسىعان بايلانىستى «ەلىم-اي» جىرىن شىعارعان ەرتەدە قوجابەرگەن دەگەن اتاقتى جىراۋ بولعانىن، ءبىر ايىبى وسى جىراۋدىڭ ءومىرى زەرتتەلمەي، بەلگىسىز بوپ قالعانىن وكىنىشپەن ايتقان-دى. سونىمەن بىرگە پروفەسسور ە. بەكماحانوۆ «قوجابەرگەن جىراۋ «ەلىم-اي» داستانىندا «القاكول سۇلاما» ەمەس «الاكول سۇلاما» دەيدى. شىندىعىندا سولاي. سول اپاتتى جىلدا قازاق حالقىنىڭ قىرىلۋىنىڭ ءبىر شەتى الاكولدەن (قازىرگى تالدىقورعان جەرىندەگى) باستالعانى راس. ال القاكولدى ەشكىم بىلمەيدى، وسى كولدىڭ اتى جاڭساق ايتىلىپ كەتكەن سياقتى» دەگەن ەدى. عالىمنىڭ سول كەزدە ايتقان بۇل تۇجىرىمىنا قوجابەرگەن جىراۋدىڭ «ەلىم - اي» جىرىنداعى مىنا جىر جولى ايقىن دالەل بولعانداي.
اتسىز قاپ جۇرت ءجۇرىسى شابان بولدى،
حالقىما اشتىڭ، سوعىس جامان بولدى.
باستالىپ ەل سۇلاۋى الاكولدەن،
اقتابان شۇبىرىندى زامان بولدى.
قوجابەرگەن جىراۋدىڭ ءومىربايانى مەن ولەڭ-جىرلارىن، قيسسا-داستاندارىن جيناپ، ساقتاعان — ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان سەگىز سەرى باھرام ۇلى شاقشاقوۆ. ول جيناپ قۇراستىرعان، قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ قولجازبالار قورىندا ساقتالعان قازاق حالقىنىڭ جىلناما - شەجىرەسىندە وسى قوجابەرگەن جايلى ەداۋىر دۇرىس دەرەكتەر بار. وندا بىلاي دەپ جازىلعان: «قوجابەرگەن تولىباي ۇلى ءارى باتىر، ءارى جىراۋ، اسا دارىندى بولىپ تۋعان. 1723 جىلى — قويان جىلى كۇزدە جولاۋشىلاپ ءجۇرىپ، باستان كەشكەن اۋىر وقيعاسىن بايان ەتكەن قيسساسى — «ەلىم-اي» جاۋگەرشىلىك - مايدان كەزىندە شىعارىلىپ، اۋىزدان-اۋىزعا تارالىپ، كەيىن بۇل قيسسا - داستاندى قوجابەرگەن بابا ءوزى حاتقا ءتۇسىرىپ كەيىنگى ۇرپاققا مۇرا ەتىپ قالدىرعان».
قوجابەرگەن جىراۋ وسى شىعارماسىندا ءوزىنىڭ باستان كەشكەن قيىنشىلىق جاعدايىن ەل باسىنا تۇسكەن اۋىر اپاتپەن بايلانىستىرا جىرلايدى. «ەلىم-اي» شىعارماسى جەتى بولىمنەن تۇراتىن 3683 شۋماق، ياعني 14732 جول ولەڭ. بۇل شىعارما ءبىزدىڭ بۇگىنگى كۇنىمىزگە تولىق كولەمىندە جەتپەگەن. بىزگە جەتكەنى ەكى مىڭ جولداي ولەڭ عانا، ياعني داستاننىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى. (بۇل تۇگەلدەي قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبالار بولىمىندە ساقتاۋلى تۇر دەپ جوعارىدا ايتتىق). «ەلىم-اي» شىعارماسىنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمىن تۇگەلدەي وسى كىتاپتا وقىرماندار نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
تولىباي سىنشى كەنجەسى ەم قوجابەرگەن،
باتا العام انەت پەنەن از-تاۋكەدەن.
كۇيزەلگەن ەل جاعدايىن كوزبەن كورىپ،
وزەگىم ورتەنگەن سوڭ ايتتىم ولەڭ.
دۇشپاننان كەك الۋعا ەتتىك شەشىم،
قالايشا ايتپاي قويام مۇنىڭ نەسىن.
حالقىمنىڭ حال-جاعدايىن ولەڭ ەتىپ،
جىرلادىم اپات كۇننىڭ شەجىرەسىن.—
دەپ ءوزى ايتادى قوجابەرگەن جىراۋ «ەلىم-اي» داستانىندا.
بۇدان بۇرىن باسپاسوزدە «ەلىم-اي» جايلى ءبىراز ماقالالار جاريالانعانىن ەسكە سالا كەتەلىك. («ەلىم-اي» جىر-داستانى، «قازاق ادەبيەتى» گازەتى. 1981 ج. 15 ماي). ول ماقالادا قوجابەرگەننىڭ ءومىربايانى، كىم بولعانى تولىق ايتىلماعان، جىراۋدىڭ تۋعان، قايتىس بولعان جىلى دا جاڭساق كورسەتىلگەن. كەيىنىرەك وسى جولداردىڭ اۆتورىنىڭ «قوجابەرگەن جىراۋ» اتتى وچەركى («جۇلدىز» جۋرنالى، № 3، 1984 ج.) جانە «ەلىم-ايدىڭ» اۆتورى كىم؟» دەگەن تاريحي دەرەگى («الماتى اقشامى»، 27 سەنتيابر، 1988 ج.) جارىق كوردى. سولاي بولا، تۇرسا دا قوجابەرگەن جىراۋدىڭ ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسى تولىق قامتىلدى دەي المايمىز. ونىڭ ۇستىنە 1723 جىلدىڭ قايعىلى اپاتىنىڭ بىردەن-بىر ايقىن كۋاسى بولعان «ەلىم-اي» جىر-داستانىنىڭ جەكە كىتاپ بوپ شىقپاي كەلۋى وكىنىشتى جايت.
ەندى «ەلىم-اي» جىرىنىڭ شىعۋ تاريحىنا توقتالا كەتەلىك.
قوجابەرگەن 1723 جىلى كوكەك ايىنىڭ باسىندا سىر بويىنداعى بەستام دەگەن جەردى مەكەندەيتىن (قازىرگى قىزىلوردا وبلىسى، شيەلى اۋدانى، «كوممۋنيزم» كولحوزىنىڭ جەرى) قايىناتاسى قابىلان ءبيدىڭ اۋلىنا جۇبايى ايشا، ناۋان، بەكەت ەسىمدى بالالارىمەن جانە ايبەك، ەرمەك دەيتىن ەكى اتقوسشىسىن ەرتىپ قوناققا كەلەدى. ءۇش جۇزگە داڭقى شىققان ايگىلى جىراۋ، ەلشى ءارى ءتىلماش قوجابەرگەندى كىشى ءجۇز ەلى بىرىنەن سوڭ ءبىرى قوناق ەتىپ، ءانىن، كۇيىن، جىرىن تىڭداپ جىبەرمەيدى. ءسويتىپ ول بۇكىل جازدى سىر بويىندا وتكىزەدى. قىركۇيەك ايىنىڭ باسىندا، ەلىنە اتتانار كەزدە شىعىستان جوڭعار شابۋىلى باستالىپ كەتەدى. سول كەزدە قازاققا باتىستان ەدىل بويى قالماقتارى دا جورىققا شىققان. وسى وقيعانى اقىن بىلايشا جىرلايدى:
ىزعارلى كۇن شىعىستان جەل كەلەدى،
شۇبىرعان التاي جاقتان ەل كەلەدى.
ەدىلدەن ۋباشى1 قالماق تاعى شاپتى،
زور بوگەت تاس ماڭدايعا كەز كەلەدى.
وسىلاي ەكى جاقتان ءتيدى قالماق،
عاسكەرىن كۇن-تۇن دەمەي جيدى قالماق.
قازاققا ەكى بەتتەن شابۋىلداپ
ءتۇسىردى بەيبىت ەلگە اۋىر سالماق.
باستارىن قاراتاۋدىڭ مۇنار جاپقان،
سىلدىراپ سىردىڭ سۋى سىلاڭ قاققان.
جۇرگەندە مومىن حانىم كوشىپ-قونىپ،
كەنەتتەن قالماق قۇردى قاندى قاقپان.
زامانا كۇننەن-كۇنگە قاعىنىپ تۇر،
قاتال جاۋ ءتۇس - ءتۇس جاقتان جابىلىپ تۇر.
ايايتىن ەشبىرى دە كورىنبەيدى،
تالايتىن جولبارىستاي شابىنىپ تۇر.
بۇل زامان قاي-قاي زامان، مىستان زامان،
قازاقتى قالجىراتقان دۇشپان زامان.
شۇبىرعاندا ىزىڭنەن شاڭ بورايدى،—
قار جاۋعان قاڭتارداعى قىستان جامان.
قوجابەرگەن جىراۋدىڭ ءوزىنىڭ دە باتىر بولعانىن، مايدانعا قاتىسىپ ەرلىك كورسەتكەنىن «ەلىم-اي» جىرىنداعى مىنا جولداردان ايقىن كورەمىز.
قازاقشا قيىن بولدى كەلگەن ىندەت،
ەجەلدەن جاۋعا شابۋ ەرگە مىندەت.
شىعاردا جاۋ قورشاۋىن كۇشپەن بۇزىپ،
ەكى ۇلىم مايداندا ءولدى ناۋان، بەكەت،
ەكى ۇلىم، ەكى اتقوسشىم وققا ۇشتى،
ءتورت بوزداق قارا جەردى بارىپ قۇشتى.
ءولىمىن ءتورت سابازدىڭ كورگەنىمدە،
ورتەنىپ ءىشى-باۋىرىم كۇيىپ-پىستى.
كورگەن سوڭ سۇمدىق ءىستى شىداي الماي،
ۇرانداپ «وشىبايلاپ!» 2سالدىم ايعاي.
سىلتەدىم وڭدى-سولدى كوك نايزانى،
جىعىلدى تالاي جەندەت سالىپ ويباي.
پەندەنىڭ بالا دەگەن جۇرەگى عوي،
از ۋاقىت تىرشىلىكتە تىرەگى عوي.
بوزداقتىڭ جاۋدان كەگىن الۋ ءۇشىن،
قالماقتىڭ جەندەتتەرىن تۇيرەدىم عوي.
قالماقتىڭ الاقانداپ ۇرتتاپ قانىن،
قۇشتىردىق تالايىنا اتتىڭ جالىن.
ايتەۋىر ءبىر ءولىم دەپ قىلىشتاستىق،
قازاقتىڭ قورعاۋ ءۇشىن مال مەن جانىن.
ۇيدە، تۇزدە بولساق تا ءبىر-اق ءولىم،
دۇشپاننان العان دۇرىس ەلدىڭ كەگىن.
كەلسەم دە الپىس بىرگە نايزالادىم،
قالماقتىڭ قانعا قۇمار تالاي بەگىن...
ايىرىلدى تۇلپار اتىم تاعاسىنان،
توزىپ تۇر اق كىرەۋكەم جاعاسىنان
قايرالعان قايقى بولات الداسپانىم،
بويالدى قىزىل قانعا ساعاسىنان.
«ەلىم-اي» داستانىندا اقىننىڭ از-تاۋكەگە، انەت بيگە، قازىبەككە، ايتەكەگە، مالايسارى بيگە، اقسۋات بيگە، دات پالۋانعا، بوگەنباي، جايناق، اقپانبەت، بايعازى باتىرلارعا، كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىرعا ارناپ ايتقان كوپ-كوپ قاناتتى شۋماقتارى كەزدەسەدى.
قامدانعان جاساق جيىپ، تىگىپ شاتىر،
قولباسشى ءابىلقايىر قايدا جاتىر؟
وسىلاي ەكى جاقتان ءتيدى قالماق،
عاسكەرىن كۇن-تۇن دەمەي جيدى قالماق.
قازاقشا ەكى بەتتەن شابۋىلداپ
ءتۇسىردى بەيبىت ەلگە اۋىر سالماق.
باستارىن قاراتاۋدىڭ مۇنار جاققان،
سىلدىراپ سىردىڭ سۋى سىلاڭ قاققان.
جۇرگەندە مومىن حالقىم كوشىپ-قونىپ،
كەنەتتەن قالماق تۇردى قاندى قاپان.
زامانا كۇننەن-كۇنگە قاعىنىپ تۇر،
قاتال جاۋ تۇس-تۇس جاقتان جابىلىپ تۇر.
ايايتىن ەشبىرى دە كورىنبەيدى،
تالايتىن جولبارىستاي شابىنىپ تۇر.
بۇل زامان قاي-قاي زامان، مىستان زامان،
قازاقتى قالجىراتقان دۇشپان زامان.
شۇبىرعاندا ىزىڭنەن شاڭ بورايدى،—
قار جاۋعان قاڭتارداعى قىستان جامان.
قوجابەرگەن جىراۋدىڭ ءوزىنىڭ دە باتىر بولعانىن، مايدانعا قاتىسىپ ەرلىك كورسەتكەنىن «ەلىم-اي» جىرىنداعى مىنا جولداردان ايقىن كورەمىز.
قازاققا قيىن بولدى كەلگەن ىندەت،
ەجەلدەن جاۋعا شابۋ ەرگە مىندەت.
شىعاردا جاۋ قورشاۋىن كۇشپەن بۇزىپ،
ەكى ۇلىم مايداندا ءولدى ناۋان، بەكەت،
ەكى ۇلىم، ەكى اتقوسشىم وققا ۇشتى،
ءتورت بوزداق قارا جەردى بارىپ قۇشتى.
ءولىمىن ءتورت سابازدىڭ كورگەنىمدە،
ورتەنىپ ءىشى-باۋىرىم كۇيىپ-پىستى.
كورگەن سوڭ سۇمدىق ءىستى شىداي الماي،
ۇرانداپ «وشىبايلاپ!» 3سالدىم ايعاي.
سىلتەدىم وڭدى-سولدى كوك نايزانى،
جىعىلدى تالاي جەندەت سالىپ ويباي.
پەندەنىڭ بالا دەگەن جۇرەگى عوي،
از ۋاقىت تىرشىلىكتە تىرەگى عوي.
بوزداقتىڭ جاۋدان كەگىن الۋ ءۇشىن،
قالماقتىڭ جەندەتتەرىن تۇيرەدىم عوي.
قالماقتىڭ الاقانداپ ۇرتتاپ قانىن،
قۇشتىردىق تالايىنا اتتىڭ جالىن.
ايتەۋىر ءبىر ءولىم دەپ قىلىشتاستىق،
قازاقتىڭ قورعاۋ ءۇشىن مال مەن جانىن.
ۇيدە، تۇزدە بولساڭ تا ءبىر-اق ءولىم،
دۇشپاننان العان دۇرىس ەلدىڭ كەگىن.
كەلسەم دە الپىس بىرگە نايزالادىم،
قالماقتىڭ قانعا قۇمار تالاي بەگىن...
ايىرىلدى تۇلپار اتىم تاعاسىنان،
توزىپ تۇر اق كىرەۋكەم جاعاسىنان
قايرالعان قايقى بولات الداسپانىم،
بويالدى قىزىل قانعا ساعاسىنان.
«ەلىم-اي» داستانىندا اقىننىڭ از-تاۋكەگە، انەت بيگە، قازىبەككە، ايتەكەگە، مالايسارى بيگە، اقسۋات بيگە، دات پالۋانعا، بوگەنباي، جايناق، اقپانبەت، بايعازى باتىرلارعا، كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىرعا ارناپ ايتقان كوپ-كوپ قاناتتى شۋماقتارى كەزدەسەدى.
قامدانعان جاساق جيىپ، تىگىپ جاتىر،
قولباسشى ءابىلقايىر قايدا جاتىر؟
سەمەكە، عايىپ، بولات، ابىلمامبەتتىڭ،
كومەگى ءۇش قازاققا4 تيمەدى اقىر.
كوپ توستىڭ ءابىلقايىر كەلەدى دەپ،
توسىننان جاۋعا سوققى بەرەدى دەپ.
الايدا نەگىزگى قول كورىنبەيدى،—
قورىقتىڭ حالىق تۇگەل ولەدى دەپ.
«ەلىم-اي» ۇزاق داستان، ونى ولەڭمەن جازىلعان تاريحي ەپوپەيا دەپ تە ايتۋىمىزعا بولادى. ەل اۋزىنداعى حالىققا كەڭ تاراعان.
قارا تاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى،
كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى.
قارىنداستان ايرىلعان جامان ەكەن
مولتىلدەپ ەكى كوزدەن جاس كەلەدى،—
دەگەن ولەڭ وسى «ەلىم-اي» داستانىنان الىنعان.
ەندى «ەلىم-اي» جىرىنىڭ بىزگە، وسى كۇنىمىزگە قالاي جەتكەنىن ءسوز ەتەلىك. 1723 جىلدىڭ اپاتىن، حالىقتىڭ كۇيزەلىسىن ءوز كوزىمەن كورگەن اقىننىڭ قاتتى تولعانىسىنان تۋعان بۇل ايتۋلى جىر اۋەلى اۋىزدان-اۋىزعا تاراپ، ەلگە كەڭىنەن ءمالىم بولعان. كەيىن ەل بەيبىت ومىرگە كوشكەن كەزدە قوجابەرگەننىڭ «ەلىم-اي» داستانىن حاتقا ءتۇسىرىپ، كەيىنگى ۇرپاققا مۇرا ەتىپ قالدىرعانىن جوعارىدا ايتتىق. ونىڭ جازبا - جىرىن العاش ساقتاۋشى ءوزىنىڭ ۇرپاعى شاقشاق باتىر كوشەك ۇلى. شاقشاقتان ونىڭ نەمەرەسى سەگىز سەرى جازىپ العان. سەگىز سەرىنىڭ قولجازباسىن ساقتاۋشى ءتاشتيت تابەي ۇلى بارلىبايەۆ دەيتىن ازامات. تاشتيتتەن سەگىز سەرىنىڭ ۇلكەن بالاسى مۇستافا كوشىرىپ العان. مۇستافادان ءۇش ءجۇزدى ايتىپ وتىر.
1879 جىلى ءدارىباي مالىباي ۇلى دەگەن جاس شەجىرەشى جىگىت جاتتاپ ۇيرەنەدى. ءدارىبايدان ونىڭ بالاسى قوجاحمەت جازىپ الىپ جاتتايدى. قوجاحمەت 1891 جىلى تۋىپ، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، پرەسنيەۆ اۋدانىنداعى «وكتيابردىڭ 60 جىلدىعى» سوۆحوزىنىڭ ورتالىعى پەتروۆكا سەلوسىندا 1978 جىلى 87 جاسىندا قايتىس بولادى. قوجاحمەت اقساقالدىڭ بالاسى ماحمەت ءقازىر سول جەردەگى ورتا مەكتەپتىڭ ديرەكتورى بولىپ ىستەيدى.
«ەلىم-اي» داستانىنا بايلانىستى تاعى ءبىر ەسكە سالا كەتەتىن جايت مىناۋ. ءوز ومىربايانىمەن ەل قاسىرەتىن، تاعدىرىن جىرلاعان قوجابەرگەننىڭ بۇل «ەلىم-اي» داستانى ونىڭ وزەگىن جارىپ شىققان، ءتول شىعارماسى ەكەنىن قازاق توپىراعىندا بۇرىن - سوڭعى وتكەن اقىن - جىراۋلار ءوز شىعارمالارىندا — ولەڭ-جىرلارىندا اشىق ايتىپ كەتكەنى بەلگىلى. مۇنى دالەلدەيتىن دەرەكتەر از ەمەس. مىسالى: ساراتوۆ وبلىسىنىڭ باسقۇنشاق كولىنىڭ ماڭىندا تۋىپ وسكەن، جاڭبىرشى بەرىشتىڭ ايگىلى اقىنى شىنياز جۇبات ۇلى (1816—1889 ج.) ءوزىنىڭ 1840 تىشقان جىلى شىعارعان «ماقپال - سەگىز» اتتى داستانىندا ەلىم - ايدى» قوجابەرگەن جىراۋ شىعارعاندىعىن بىلاي دەپ جىرعا قوسادى.
قىزداردىڭ سۇيگەن سەگىز كۇن مەن ايىن،
گۇل جاينار قوبىزبەن كۇي تارتقان رايىن.
قولىنا دومبىرا الىپ انمەن ايتقان،
باباسى قوجابەرگەن «ەلىم - ايىن».
ال سەگىز سەرى باھرام ۇلى شاقشاقوۆ 1837 جىلى «قولباسى جىراۋ» اتتى داستان شىعارعان. وندا «ەلىم-اي» ءانى، «ەلىم-اي» كۇيى، ەلىم-اي» جىرى قوجابەرگەن جىراۋدىكى ەكەنىن ول بىلايشا سۋرەتتەيدى.
قوجابەرگەن بابامىز،
ارىدە وتكەن دانامىز.
«ەلىم-ايداي» قيسساسىن
انمەن شىرقاپ سالامىز.
«ەلىم-اي» اتتى ءان، كۇيدى،
قوجابەرگەن شىعارعان.
ءوز تۇسىندا قوجەكەڭ،
تۇلپار ءمىنىپ تۋ العان،
قوجابەرگەن بابامنىڭ،
«ەلىم-اي» جىرىن جاتتاعام،
«اتا تەكتەي» داستانىن
جادىما مىقتى ساقتاعام،
«ەلىم-اي» ءانىن بابامنىڭ
بالا كەزدەن شىرقادىم،
«ەلىم-اي» كۇيىن قوبىزبەن
تالاي تارتقان سۇڭقارمىن.
قوجابەرگەن بابامنىڭ
«بوزايعىر» مەن «بوزىنگەن»
دەگەن كۇيىن تارتامىن.
تاراتۋدا جىرلارىن
موينىما مىندەت ارتامىن.
بۇل جىردى جەزقازعان وبلىسىنداعى نيكولسكىدە تۇراتىن قۇرمەتتى شاحتەر، شەجىرەشى، ءانشى پىشەنبايەۆ تولەپبەرگەننەن 1960 جىلى 16 يۋلدە جازىپ الدىق. وسى ولەڭنىڭ قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح، ەتنوگرافيا جانە ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ قولجازبالار قورىنداعى سەگىز سەرىنىڭ قازاق شەجىرەسىنىڭ ىشىندە تولىق كۇيىندە ساقتالعانىن ايتا كەتەلىك.
قازاق حالقىنىڭ XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن XX عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن فيلوسوف اقىنى ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆ ءوزىنىڭ 1881 جىلى شىعارعان «دانالارعا» اتتى ولەڭىندە بىلاي دەيدى:
ونەرگە قۇلاش ۇرىپ بالا جاستان،
تاريحىن بۇل ءۇش ءجۇزدىڭ ەتىپ داستان.
بالاسى تولىباي سىنشى قوجابەرگەن
بوي ۇرعان ەرلىك ىسكە اۋەل باستان.
ۇرپاعى ونىڭ باتىر سەگىز ءوتتى،
نيازداي اسىل ەردى قاسىنا ەرتتى.
قولىنا قوبىز الىپ ءور شابىتپەن
مۇرا عىپ شەجىرە - جىر تاستاپ كەتتى.
قولباسى، اقىن، جىراۋ ءھام ەلشى - بي،
شىعارعان «ەلىم-ايداي» تاماشا كۇي.
«ەلىم-اي» ءانى مەنەن جىرىن تاعى،
شىعارعان قوجابەرگەن باباڭدى ءسۇي.
بابادان قوجابەرگەن باتا العان،
بوگەنباي قانجىعالى ساردار بولعان.
ەل قورعاپ، قامال بۇزىپ، داڭقى شىعىپ،
وعان دا باقىت پەنەن ارۋاق قونعان.
قازىبەك، ايتەكەدەي كوسەم وتكەن،
الديبەك، ايتپاي، مايلى شەشەن وتكەن.
جولى ۇلكەن، جاسى كىشى تولە ءبيدىڭ
ايتەكە، قاز داۋىستى قازىبەكتەن.
ولاردى بەك سىيلاعان ءۇش ءجۇز جالپى،
دانا دەپ باعالاعان قازاق حالقى.
جاقسىنى قۇرمەتپەنەن قادىرلەگەن
ەجەلدەن ەل-جۇرتىمنىڭ اتا سالتى.
م. كوپەيەۆتىڭ وسى ولەڭى ەل ىشىنە كەڭ تاراعان. ءبىز بۇل ولەڭدى پاۆلودار قالاسىنىڭ تۇراتىنى الكونشەكوۆ تەمىرعالي انشىدەن 1958 جىلى 5 اۆگۋستا جازىپ الدىق. ءدال سونىڭ كەلەر جىلىندا ورال وبلىسىنداعى وردا اۋدانىنىڭ شەجىرەشى قارت ءمۇعالىمى زاريپوۆ عۇماردىڭ اۋزىنان دا وسى ولەڭدى ەستىدىك.
1987 جىلى پاۆلودار قالاسىنىڭ تۇرعىنى جاسى سەكسەنگە شىققان ەسكى شەجىرەنى كوپ جيناعان، تانىمال فولكلورشى ەلەۋكە قالدايوۆ بىزگە حات ارقىلى ءوز قولىنداعى ءبىر دەرەكتى جىبەردى. وندا سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ 1911 جىلى شىعارعان، ەش جەردە جاريالانباعان، ەل اۋزىندا ساقتالعان ءبىر ەلەڭىندە بىلاي دەپ جازعان ەكەن:
كەرەيدە قوجابەرگەن، سەگىز وتكەن،
قازاقتىڭ شەجىرەسىن جىر عىپ شەرتكەن.
ءۇش جۇزگە ولەڭمەنەن ۇندەۋ تاستاپ،
ولار دا بىرلىك ءۇشىن ەڭبەك ەتكەن.
سول ەكى ەر اقىندىقتا جۇرتتان اسىپ،
ءجۇرىپتى ولەڭ-جىردا جەمىس شاشىپ.
حالقىنا ۇلاعاتتى ءىس كورسەتىپ،
ءوتىپتى عادىل جولمەن قادام باسىپ.
تاريحتا ەكەۋىنىڭ بولعانى انىق،
بويىنا كۇش پەن ونەر قونعانى انىق.
ارتىنا وشپەستەي عىپ ات قالدىرعان،
ۇرپاققا وتانشىلدىق جولىن سالىپ.
جىرلارى ەكەۋىنىڭ بولعان ارتىق،
كەتەتىن ەستىگەندە دەنە بالقىپ.
قانشالىق ءىلىم - ءبىلىم جىيساق - تاعى،—
سولاردان كەتكەن جوقپىز ءبىز دە ارتىپ.
ءبىزدىڭ كەيبىر عالىمدارىمىز بۇدان ىلگەرىرەكتە «ەلىم-اي» جىرى قوجابەرگەندىكى ەمەس، توپىش اقىن شىعارعان دەپ جازىپ ءجۇردى. بۇل دۇرىس ەمەس. الدىمەن توپىش اقىننىڭ دۇنيەدە بولعان بولماعانى بەلگىسىز. ەكىنشىدەن، بولعان كۇننىڭ وزىندە دە، «ەلىم-ايدى» جاتقا ايتىپ ناسيحاتتاۋشى، ورىنداۋشى بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى توپىش دەگەن اقىننىڭ شىعارعان ولەڭى مىناۋ ەدى دەيتىندەي باسقا ولەڭ جوق. توپىش ايتتى دەپ جۇرگەن ولەڭنىڭ ءبارى قوجابەرگەننىڭ «ەلىم-ايىنىڭ» ىشىنەن الىنعان شۋماقتار. ەگەر توبىقتىدا توپىش دەگەن اقىن بولسا، ونى اباي مەن شاكارىم ءوز شەجىرەسىندە ايتۋى كەرەك ەدى عوي. توپىش دەگەن اقىن بولعان دەپ اباي دا، شاكارىم دە ەش جەردە اۋزىنا الماعان. ۇلى جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆ تە توپىش تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتپايدى. ال بۇگىنگى بەلگىلى ادەبيەتشى-عالىم قايىم مۇحامەتحانوۆ توپىش دەگەن اقىن ويدان شىعارىلعان ەسىم دەيدى.
قوجابەرگەن جىراۋدىڭ بىرگە تۋعان توبىش دەگەن باتىر ءارى بي اعاسى بولعانى جانە ونىڭ توبىقتى انەت ءبيدىڭ اسەم اتتى قىزىنا ۇيلەنگەنى قازاق شەجىرەسىنەن بەلگىلى. انەت بي كىشىك ۇلى تولىباي سىنشىعا شاكىرت بولىپ ءورىپ ءجۇرىپ ودان كوپ ۇلگى-ونەگە العان ادام. ەل -جۇرتتىڭ ايتۋى بويىنشا، سول توبىشتى قايسى بىرەۋلەر توپىش دەپ شاتاستىرىپ ءجۇرۋىڭ مۇمكىن، ول توبىش ولەڭ شىعارماعان،تۋعان، وسكەن جەرىندەگى كەرەيلەر توبىشتى اقىن دەپ تانىمايدى، بي بولعانىن، باتىر بولعانىن عانا ايتادى. توبىشتىڭ بالاسى بەردىقوجا دا باتىر بولعان. ول تۋرالى جازىلعان «بەردىقوجا باتىر» دەگەن داستان اكادەميادا ساقتاۋلى.
زەرتتەۋشى كەيبىر عالىمدارىمىزدىڭ ەرتەدە وتكەن اقىننىڭ ەلەڭىن جاڭىلىس ءتۇسىنىپ، ءتىپتى تانىپ بىلمەي جاتىپ وزگە بىرەۋگە اپارىپ جاپسىرۋى ءبىر بۇل عانا ەمەس ەكەنى بەلگىلى. دۇرىس كوڭىل بولىنبەۋ سالدارىنان، قوجابەرگەن جىراۋدىڭ شىعارمالارى عىلىمي جۇيەلى تۇردە الىنعان جوق. 1936 جىلدىڭ جازىنان تۋعان جەرىنە ەشقانداي ادەبي، تاريحي ەكسپەديسيا بارماعانىن بىلەمىز. گۇلتوبە — ماماناي جەرى قازاقتىڭ نەبىر باتىرى، اقىندار اۋلەتى شىققان جەر ەكەنى تاريحتان بەلگىلى. ماسەلەن، قوجابەرگەنگە ىلەسە وسى ارادان ونىڭ ءىنىسى داستەمسال، بالاسى ءادي، شوبەرەسى جانكىسى، شاقشاق، بۇقپا ودان كەيىن سالعارا، سەكسەن، جانات، شاعىراي، سەگىز سەرى، سەيىتكەرەي، مەيرامسال، كورپەش، سەيىتجان سال، قۇشان سەرى، ءامىرحان، مۇستافا، جاناق، مۇسايىن، ساپارعالي سەكىلدى ەلگە بەلگىلى اقىندار شىققان.
سولتۇستىك قازاقستانعا، سونىڭ ىشىندە گۇلتوبە — ماماناي جەرىنە سوڭعى ەكسپەديسيا ب.مايلين، I جانسۇگىروۆ، ع. مۇسىرەپوۆ ۇشەۋىنىڭ باسقارۋىمەن 1936 جىلدىڭ جاز ايىندا بارعانىن دەرەكتەر دالەلدەيدى. سوندا ولار اتاقتى قوجابەرگەن جىراۋ مەن ونىڭ ۇرپاقتارى جايلى ماتەريال جيناپ ادەبي شىعارما جازۋدى ماقسات ەتكەن بولۋعا كەرەك. ءبىراق وسى كىسىلەر جيناعان مول ماتەريال - مۇرانىڭ ءبارى 1937 جىلى جوق بوپ كەتكەن.
قازاقتىڭ بەلگىلى اقىنى ساكەن سەيفۋللين قوجابەرگەن جىراۋ مەن سەگىز سەرى تۋرالى پوەما جازۋعا دايارلىق جاساپ، 1934 جىلى كوپ ماتەريال جيناتادى. 1927 جىلى ولاردىڭ ولەڭدەرىن، ءومىربايانىن قىزىلجار وڭىرىنە بارىپ ءوزى دە جيناعانىن دەرەكتەر دالەلدەيدى. اتتەڭ، سۇيىكتى ساكەن اقىنىمىز دا بۇل ارمانىنا جەتە المادى...
XIX عاسىردىڭ ءۇشىنشى شيرەگىندە قوجابەرگەن جىراۋ مەن سەگىز سەرىنىڭ مۇراسىن جيناۋعا قازاق حالقىنىڭ العاشقى اعارتۋشى - پەداگوگى ىبىراي التىنسارين دە ەداۋىر كوڭىل بولگەن. ولاردىڭ ەڭبەگىن جيناق قىپ شىعارۋدى ماقسات ەتكەنمەن ۇلگەرە الماي ول دا دۇنيەدەن وتەدى. دەگەنمەن، ىبىراي ءالتىنساريننىڭ «قازاق حرەستوماتياسى» جانە «ماحتۋبات» دەگەن ەڭبەگىندە 1879 جىلى كەرەي قوجابەرگەن جىراۋدىڭ اتىن اتاپ، ولەڭدەرىنەن ءۇزىندى بەرگەنى مەكتەپ وقۋلىقتارىنان بەلگىلى. مارقۇم ءىلياس وماروۆ ىلگەرىرەكتە سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا جۇمىس ىستەپ تۇرعان كەزىندە سەگىز سەرىنىڭ مۇسايىنىنان تۋعان نەمەرەسى نۇرمۇحانبەت جىراۋدىڭ اتىن اتاپ، ولەڭدەرىنەن ءۇزىندى بەرگەنى مەكتەپ وقۋلىقتارىنان بەلگىلى.
كوشەبەنىڭ بايبىشەسى بالۋمارجاننان تۋعان ۇلكەن ۇلى جاۋىنگەر، ودان تاراعان كوشەبە ۇرپاقتارىن ەل بايبىشە بالاسى نەمەسە بايبىشە ماماناي جەرى قازاقتىڭ نەبىر باتىرى، اقىندار اۋلەتى شىققان جەر ەكەنى تاريحتان بەلگىلى. ماسەلەن، قوجابەرگەنگە ىلەسە وسى ارادان ونىڭ ءىنىسى داستەمسال، بالاسى ءادي، شوبەرەسى جانكىسى، شاقشاق، بۇقپا ودان كەيىن سالعارا، سەكسەن، جانات، شاعىراي، سەگىز سەرى، سەيىتكەرەي، مەيرامسال، كورپەش، سەيىتجان سال، قۇشان سەرى، ءامىرحان، مۇستافا، جاناق، مۇسايىن، ساپارعالي سەكىلدى ەلگە بەلگىلى اقىندار شىققان.
سولتۇستىك قازاقستانعا، سونىڭ ىشىندە گۇلتوبە — ماماناي جەرىنە سوڭعى ەكسپەديسيا ب. مايلين، I جانسۇگىروۆ، ع. مۇسىرەپوۆ ۇشەۋىنىڭ باسقارۋىمەن 1936 جىلدىڭ جاز ايىندا بارعانىن دەرەكتەر دالەلدەيدى. سوندا ولار اتاقتى قوجابەرگەن جىراۋ مەن ونىڭ ۇرپاقتارى جايلى ماتەريال جيناپ ادەبي شىعارما جازۋدى ماقسات ەتكەن بولۋعا كەرەك. ءبىراق وسى كىسىلەر جيناعان مول ماتەريال - مۇرانىڭ ءبارى 1937 جىلى جوق بوپ كەتكەن.
قازاقتىڭ بەلگىلى اقىنى ساكەن سەيفۋللين قوجابەرگەن جىراۋ مەن سەگىز سەرى تۋرالى پوەما جازۋعا دايارلىق جاساپ، 1934 جىلى كوپ ماتەريال جيناتادى. 1927 جىلى ولاردىڭ ولەڭدەرىن، ءومىربايانىن قىزىلجار وڭىرىنە بارىپ ءوزى دە جيناعانىن دەرەكتەر دالەلدەيدى. اتتەڭ، سۇيىكتى ساكەن اقىنىمىز دا بۇل ارمانىنا جەتە المادى...
XIX عاسىردىڭ ءۇشىنشى شيرەگىندە قوجابەرگەن جىراۋ مەن سەگىز سەرىنىڭ مۇراسىن جيناۋعا قازاق حالقىنىڭ العاشقى اعارتۋشى - پەداگوگى ىبىراي التىنسارين دە ەداۋىر كوڭىل بولگەن. ولاردىڭ ەڭبەگىن جيناق قىپ شىعارۋدى ماقسات ەتكەنمەن ۇلگەرە الماي ول دا دۇنيەدەن وتەدى. دەگەنمەن، ىبىراي ءالتىنساريننىڭ «قازاق حرەستوماتياسى» جانە «ماحتۋبات» دەگەن ەڭبەگىندە 1879 جىلى كەرەي قوجابەرگەن جىراۋدىڭ اتىن اتاپ، ولەڭدەرىنەن ءۇزىندى بەرگەنى مەكتەپ وقۋلىقتارىنان بەلگىلى. مارقۇم ءىلياس وماروۆ ىلگەرىرەكتە سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا جۇمىس ىستەگى تۇرعان كەزىندە سەگىز سەرىنىڭ مۇسايىننان تۋعان نەمەرەسى نۇرمۇحانبەت اقساقالمەن كەزدەسىپ، قوجابەرگەن مەن سەگىز سەرى جايىنان ماتەريال جيناۋعا تاپسىرما بەرگەن. ءبىراق ول كىسى ماتەريال جيناپ ۇلگىرە المادى. سەبەبى نۇرمۇحانبەت اقساقال 1961 جىلى 4 ساۋىردە وسى وبلىستىڭ پرەسنوۆ اۋدانىنىڭ «وكتيابردىڭ 60 جىلدىعى» سوۆحوزىندا قايتىس بولدى.
وسى ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان قوجابەرگەن تولىباي ۇلىنىڭ دا، سەگىز سەرى شاقشاقوۆتىڭ دا قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىنىڭ 12 تومدىعىنا ەنبەي قالعانى وكىنىشتى. بۇل تاريحىمىزدى زەرتتەپ جاڭا ەسىمدەردى تاۋىپ جارىققا شىعارۋداعى وسالدىعىمىزدى كورسەتسە كەرەك. وسى ارادا قوجابەرگەننىڭ اتا-تەگىنە بايلانىستى جانە بىرەر ءسوز ايتا كەتۋدى ءجون كوردىك. سەبەبى، ءقايسىبىر ادەبيەتشىلەرىمىز قوجابەرگەننىڭ اكەسى تولىباي سىنشىنى مامانايدان تۋعان دەپ جاڭساق پايىمداۋلار جاساپ جۇرگەنى بەلگىلى. جوعارىدا ءوزىمىز ايتقان، ءبىر كەزدە سەگىز سەرى قۇراستىرعان قازاق حالقىنىڭ جىلناما - شەجىرەسىنە تاعى دا جۇگىنۋىمىزگە تۋرا كەلەدى. مامانايدىڭ XVIII عاسىردىڭ - ەكىنشى شيرەگىندە گۇلتوبەدە ءومىر سۇرگەن كەرەي رۋىنىڭ بەدەلدى بيلەرىنىڭ ءبىرى ەكەنى ەشقانداي داۋ تۋعىزبايدى. ال الگى شەجىرەدە اشامايلى كەرەي جاناي باتىردان — باعلان بي، ودان فارحاد باتىر، فارحادتان بەلگىلى تاناش بي تۋادى. تاناشتىڭ كوپ بالاسىنىڭ ءبىرى — كوشەبە بي. كوشەبەنىڭ بايبىشەسى بالۋمارجاننان تۋعان ۇلكەن ۇلى جاۋىنگەر، ودان تاراعان كوشەبە ۇرپاقتارىن ەل بايبىشە بالاسى نەمەسە بايبىشە كوشەبە كەرەي دەيدى. جاۋىنگەردەن — اسىلبولات، ودان بايبول، بايبولدان الداسپان، ودان شىلىكشى بي تۋادى. وسى شىلىكشى ءبيدىڭ جاڭبىرشى، بورانشى، قۇلانشى، اققاس، قاراقاس، جاستابان، جولجاقسى ەسىمدى جەتى بىردەي باتىر ۇلى بولعان. شىلىكشىنىڭ تۇڭعىش ۇلى جاڭبىرشىدان قاراوراز، ءشامىل، ءمامىل دەگەن ءۇش ۇل تۋادى. ال قاراورازدان — سويىرعىش، تاۋزار، باۋزار، ەلامان، جولامان تۋادى. تاۋزاردىڭ داۋلەن، ماۋلەن، داۋرەن، اقسارى، بەكسارى، جانسارى، بازار، نازار، كۇجىگۇر اتتى توعىز ۇلى بولعان. وسى توعىز ۇلدان وربىگەن ۇرپاقتى ەل-جۇرت تاۋزار كەرەي دەپ اتايدى. تاۋزاردىڭ ۇلكەن بالاسى داۋلەن باتىردان مالىباي، جاقسىباي، تۇرسىنباي، ناۋرىزباي، ەرتىسباي، تولىباي، قارقىنباي، جارقىنباي، اۋلاباي، ساداقباي، بارقىن، ارىستان ەسىمدى ون ەكى ۇل تۋعان. داۋلەننىڭ ۇلكەن ۇلى مالىباي باتىردان مايانباي، جايانباي اتتى ەكى بالا بولادى. جايانبايدىڭ — كوشكىنباي اتتى ۇلىنىڭ بەكسۇلتان، قاسقاباس دەگەن بالالارى بولعان. مايانبايدان — بوگەنباي (ءبىرىنشى بوگەنباي باتىر)، ەگىنباي، ەمشىباي، ءجامشىباي، قامشىباي تۋادى. ال ەگىنبايدان ساتىبالدى بي، سارىباي باتىر، ساتىباي مەرگەن دۇنيەگە كەلگەن. ساتىبالدىنىڭ ءاز - تاۋكە حاننىڭ ەلشىسى بولعان ءتاشىم اتتى باتىر بالاسىنان قاجىبەك، اكىمبەك، اتتى ەكى ۇل تۋادى. قاجىبەكتەن — سارداربەك، ودان ءوزىمىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ماماناي بي تۋادى. ەندى مامانايدىڭ ۇرپاقتارىن تاراتاتىن بولساق، ول بيدەن — شوڭكە، موڭكە، ءداندىباي، ءتانىباي، مانەنباي، تاناباس، سازانباي اتتى جەتى ۇل تۋعان. مامانايدىڭ ءتورتىنشى ۇلى ءتانىبايدان — جاقا، ودان ءابىل (1873— 1969 ج) دۇنيەگە كەلەدى. ابىلدەن كارىم تۋادى. ءقازىر 64 جاستاعى سول كارىم ءابىل ۇلى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، جامبىل اۋدانىنىڭ سۆياتودۋحوۆكا سەلوسىندا تۇرادى. 1956 جىلدىڭ 16 شىلدەسىندە كارىمنىڭ اكەسى ءابىل قاريامەن پرەسنوۆ اۋدانىنداعى قارااعاش اۋىلىندا جۇزدەسىپ سويلەسكەنبىز. ءابىل قاريا سوندا كوشەبە كەرەي شەجىرەسىن جوعارىدا ءبىز ايتقانداي ەتىپ تاراتىپ بەرگەن بولاتىن...
1723 جىلى سوعىس بۇلىنشىلىگى باستالعان سوڭ، سىر بويىنداعى قابىلان بيگە قاراستى ەسەنتەمىر، جاپپاس، كەردەرى، جاعالبايلى ەلدەرى قونىسىنان قوزعالىپ ەدىل-جايىققا قاراي كوشەدى. قوجابەرگەن سولارمەن بىرگە اتتانادى. سول كەزدە بۇلار جاۋ قورشاۋىندا قالادى. قوجابەرگەن ەل-جۇرتتى جاۋعا قارسى سوعىسىپ، قورشاۋدى بۇزىپ شىعۋعا شاقىرىپ بىلاي دەپ ناسيحات ايتقان.
اسىنعان قۇتتى بولسىن جاراقتارىڭ،
سوزىمە قۇلاعىڭ سال قاراقتارىم!
شابۋىلى يت قالماقتىڭ كۇشتى ەكەن دەپ،
كەتپەڭدەر جاۋدان قورقىپ تاراپ ءبارىڭ.
جىرىما كوڭىل اۋدار ازاماتىم،
بولىڭدار جاۋدان كەكتى قايتاراتىن.
كەۋدەڭدە شىبىن جانىڭ بولسا ەگەر،
جوعالتپا جەر بەتىنەن قازاق اتىن.
سوزىمە قۇلاعىڭ سال، ازاماتىم،
ۇناسا مەنىڭ ايتقان ناسيحاتىم.
قوجا، مولدا، يشاندار ارتىن قىسىپ،
قورجىنعا سالىپ قويسىن شاريعاتىن.
ناماز وقىپ جاتقاندا جاۋلار قىرار،
اتىلعان ءداۋ مىلتىقتان دوپ كەپ ۇرار.
ءمىناجات قىپ جاينامازدا وتىرعاندا،
يت قالماق ۇستاپ الىپ تۇتقىن قىلار.
قوجابەرگەن جىراۋ سىر بويىنان اتتانار كەزدە جوعارىدا ايتىلعان بەستام دەگەن جەردەگى ءۇي قابىرعاسىنداي ۇلكەن جاقپار تاسقا قاشاپ ويىپ، ەسەنتەمىر ەلىنىڭ اتىنان قالماقتارعا قارعىس ايتىپ، ولەڭ جازىپ كەتكەن. ول ولەڭ:
ەسەنتەمىر دەگەن ەل ەدىك،
ءعارىپتارعا سەپ ەدىك.
مەيماندى كەلگەن،
حوش العان
ەسەبى جوق كوپ ەدىك،
— دەپ باستالادى. سول تاستاعى بۇدان 268 جىل بۇرىنعى جازىلعان ارابشا جازۋ، ەل باسىنا تۋعان قيىن كۇننىڭ ەسكەرتكىشىندەي بوپ سول قالپىندا وسى كۇنگە دەيىن تۇر.
قورشاۋدى بۇزىپ شىعىپ، كوپ بەينەت شەگىپ قوجابەرگەن جىراۋ ايەلى ايشا ەكەۋى ەلىنە بەت الادى.
بۇل زامان قاي-قاي زامان، قايعى زامان،
بوس كەتكەن ەر ەڭبەگى زايعى5 زامان.
ەسىل، ەرتىس، توبىلداعى تۋعان ەلگە،
جەتەتىن كۇن بولار ما ەسەن-امان.
وتەجان، قاراباس بي، توبىش اعام،
ءۇش اعام امان با ەكەن، جاۋ وعىنان.
كورەم بە، تۋعان ەلدى كورمەيمىن بە،
بىلمەيمىن، جاۋدىڭ بەتى وتە جامان.
تارىعىپ ۇزاق جولدا تارتتىم بەينەت،
تۋاتىن كۇن بولار ما بىزگە زەينەت.
قولىندا اعالاردىڭ ءتىرى مە ەكەن،—
ەڭ كەنجەم، جالعىز قىزىم، قۇلىنىم زەينەپ.
ايشا ەكەۋى جولدا اڭ اۋلاپ كۇنەلتىپ، جاياۋ-جالپىلاپ قورعالجىن كولىنە جەتكەندە جوڭعار شاۋىپ، سىبىردەن تابان اۋدارىپ كوشىپ كەلگەن ءوز ەلىنىڭ كەرەيلەرىنە تاپ بولادى. جورىقتا جۇرگەن بالالارىمەن دە، اعالارىمەن دە كەزدەسە المايدى. سەبەبى، ءۇش اعاسى، ءتورت ۇلى وققا ۇشىپ وپات بولادى. ءىنىسى اسقاپ باتىردىڭ قولىندا قالعان قىزى زەينەپپەن تابىسادى.
قوجابەرگەننىڭ ەلدىڭ ازاتتىعى جولىندا كۇرەسىپ، ءومىرى سونىمەن وتكەن اقىن ەكەنىن جوعارىدا ايتتىق. ول ەلىنىڭ جىگىتتەرىن باستاپ شىعىپ قالماقپەن جيىرما جىل بويى سوعىسادى. بالالارىنىڭ كوبى، نەمەرەلەرى دە وسى شاپقىنشىلىقتا قازا بولادى. 1745 جىلى 82 جاستاعى قوجابەرگەن جىراۋدىڭ باستاۋىمەن كەرەيلەر جاۋدان ءوز جەرىن بوساتىپ قىزىلجار، گۇلتوبەدەگى جەر-سۋىنا، اتا مەكەنىنە قايتادان قونىستانادى.
قوجابەرگەن جىراۋدىڭ تەلە، قاز داۋىستى قازىبەك، ايتەكەلەرمەن تۇستاس ءومىر ءسۇرىپ، بىرگە ءجۇرىپ، انەت بي مەن ءاز تاۋكەدەن باتا العانىن ءبىز جوعارىدا ايتتىق. ال قوجابەرگەننەن ابىلايحان، بوگەنباي، اسقاپ، ەرسارى، كوشەك، قابانباي، جانىبەك، بوكەنباي، بايان، سىرىم، ەسەت باتىرلار مەن بەكبولات، ايتباي، مالايسارى، قارامەندە، الدابەك، الديبەك سەكىلدى بيلەر ۇلگى-ونەگە العان. ماسەلەن، ەدىگە بي تولەباي ۇلى اقداۋلەت ەسىمدى جەتى جاسار ۇلىن ەرتىپ توقسان التى جاستاعى قارتايىپ وتىرعان قوجابەرگەن جىراۋدان باتا الۋ ءۇشىن سالەم بەرە گۇلتوبەگە كەلەدى. ەدىگە ءحالىڭ قالاي دەگەندە قوجابەرگەن «كارىلىك» دەگەن ولەڭىمەن جاۋاپ بەرگەن ەكەن. باتاسىنىڭ ىشىندە ەدىگە ءبيدىڭ بالاسى اقداۋلەتكە شوڭ دەگەن ەسىم بەرەدى. ول بالا كەيىن ءوسىپ ەرجەتىپ شوڭ دەگەن اتاقتى بي بولعان. وسى ارادا شوڭنىڭ اقىنباي اتتى بالاسى سسسر حالىق ءارتيسى، مارقۇم شاكەن ايمانوۆتىڭ ءتورتىنشى اتاسى ەكەنىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. قوجابەرگەن جىراۋ سول شوڭمەن اتالاس ايگىلى بۇقار جىراۋعا دا ۇستاز بولعان.
شاكىرتىم سۇيىندىكتە بۇحار جىرشى،
ول بۇحار ءوزى اقىن، ءوزى سىنشى.
ول - داعى قاراپ جاتپاس اتتان سالار،—
سوزىنە ونىڭ حالقىم قۇلاق ءتۇرشى!
بۇحارجان بيىلعى جىل وتىز جاستا،
اتاعى اقىن بولىپ شىقتى الاشقا.
قاراعىم قاتتى نالىپ جۇرگەن شىعار،
تۇسكەن سوڭ اۋىر بەينەت قايتسىن باسقا، — دەيدى.
ايەلى ايشا مەن بالالارى (ون جەتى ۇلى، ءبىر قىزى بولعان) وزىنەن بۇرىن قايتىس بولادى دا، توقسان توعىز جاستاعى قوجابەرگەن بالقان دەگەن نەمەرەسى ەكەۋى اعاسى قاراباستىڭ شوبەرەسى شاقشاق باتىردىڭ (سەگىز سەرىنىڭ اتاسى) قولىندا بولادى. 1762 جىلى قازان ايىندا توقسان توعىزدان جۇزگە قاراعان شاعىندا قوجابەرگەن جىراۋ تۋعان جەرى گۇلتوبەدە قايتىس بولادى. اكەسىنىڭ اتىمەن اتالاتىن سول جەردەگى «تولىباي سىنشى قورىمىنا» جەرلەنەدى. جىراۋدىڭ اعاسى قاراباستىڭ جوعارىدا ايتىلعان اسقاپ دەگەن ۇلىنان تۋعان بەلگىلى كوشەك باتىر 1763 جىلى قوجابەرگەن باباسىنىڭ جىلىنا ارناپ اس بەرەدى. ول اسقا ابىلايحان، بۇحار جىراۋ، بوگەنباي، قابانباي باتىرلار، اقتامبەردى، ۇمبەتەي، ءتاتىقارا، كوتەش جىراۋلار قاتىسادى. كوتەش جىراۋ قوجابەرگەننىڭ اسىنا ارناپ، ولەڭ شىعارعان. ول ءوز ولەڭىندە استا بايگەگە ۇشكە ءبولىنىپ 1500 ات شاپقانىن ايتادى. ءوز ۇرپاعى اقىن جانكىسى كوشەك ۇلىنىڭ (1738 — 1817 ج. ج.) وسى استا قوجابەرگەن جىراۋعا ارناپ ۇلكەن جوقتاۋ ولەڭ شىعارعانى دا بەلگىلى.
ءجۇز جاساعان جىراۋدىڭ ارتىندا قالعان مۇراسى دا مول. سول مۇرانى — ەل اۋزىنداعى ولەڭدەرى مەن جىر-داستاندارىن جيناپ، جارىققا شىعارۋ، بۇگىنگى ۇرپاق — ءبىزدىڭ پارىزىمىز. ەندى جىراۋدىڭ جوعارىدا ءوزىمىز ءسوز ەتكەن، «كارىلىك» دەگەن ولەڭىن تۇگەل كەلتىرەلىك.
ۋاعالەيكۋماسسالام، ناعاشى بي،
كەتىپ تۇر قارت جيەننەن بۇل كۇندە كۇي.
قارتايعان مەن بايعۇستى سوگە كورمە،
لايىقتى كورە الماساڭ قۇرمەت پەن سىي.
امان با ەلى-جۇرتىڭ جاس ناعاشى،
ەسەن بولار سۇيىندىك كارى-جاسى.
جاس جەتىپ، اق وردادا مەن جاتىرمىن،
ءومىردىڭ ءوتىپ قىزىق تاماشاسى.
ايرىلىپ ون جەتى ۇل مەن جالعىز قىزدان،
جاتىرمىن اجال جەتپەي شاراسىزدان.
تەڭ تۇسكەن ءولى ارۋاقپەن جاعدايىم بار،
ءجۇرمىز عوي جەر بەتىندە امالسىزدان.
جاسىمدا توپتى جاردىم ەلدەن بۇرىن،
مايدانعا باستاپ شىقتىم قازاق ۇلىن.
سىپىرعان توماعاسىن قىران قۇستاي،
سامعاۋشى ەم ءار قياعا كەشكى تۇرىم.
ەسىمنەن ۇمىتىلدى ونەر-بىلىم،
قارلىقتى كارىلىك جەڭىپ اسقاق ءۇنىم.
كوزىمنەن وسى كۇندە ءبىر-بىر ۇشتى،
تۋ ۇستاپ، تۇلپار مىنگەن قايران كۇنىم.
جاسىمدا جىگىت بولدىم بويداق سىعان،
بوتاداي وت باساتىن ويناقشىعان.
بۇل كەزدە جاسىم جەتىپ، ءتانىم توزدى،
ءدال مىنە نە بار دەيسىڭ وي بىقسىعان.
ءبىر كەزدە بوزبالا ەدىم بۇلعاقتاعان،
ۇكىلەپ بايگە ات ءمىنىپ ىرعاقتاعان.
جىلقىشىڭ سۋعا ايداعان توزاڭىنداي
ول داۋرەن تابىلماي تۇر ءبىزدىڭ ماڭنان
قورقامىن ەرتتەۋلى اتقا مىنۋگە دە
سەسكەنەم شاپپاق تۇگىل جەلۋگە دە.
سايلانعان ساۋىت كيىپ قوجابەرگەن،
جاراماس ەندى اياڭداپ جۇرۋگە دە.
توساننىڭ التاۋىنا جاس جەتكەن سوڭ،
كەلمەيدى جاستار سالەم بەرۋگە دە،
ءوزىمنىڭ قاتار-قۇربى تاۋسىلعان سوڭ،
زار بولدىم قارت كىسىنى كورۋگە دە.
بولسام دا جۇرت اعاسى دەر كۇنىمدە،
باتپايمىن اۋىل ۇيگە كىرۋگە دە.
حال كەتىپ، جانىم جۇدەپ وسى كۇندە،
اينالدى جاستار مەنەن جەرۋگە دە.
كارىلىك جانىما مەنىڭ جامان باتتى،
اۋەلدەن ءسوزىم شىرىن، ءتىلىم ءتاتتى.
كەشەگى جاستىق داۋرەن قايتا ورالماي،
قينالتتى وي ءتۇسىرىپ بىزدەي قارتتى.
قازاقتىڭ كوردىم تالاي جارلى، بايىن،
كومەيدەن اعىلتۋعا جىرىم دايىن.
كارىلىك يىعىمنان مىقتاپ باسىپ،
مەڭدەتىپ ءالىم كەتتى كۇن - كۇن سايىن.
توقسان بەس بىلتىر كەلدى جىلجي باسىپ،
مەن قالدىم سونان كەيىن جەزدەي جاسىپ.
سايراعان گۇلباقشادا بۇلبۇل ەدىم،
جولامايدى جىگىت-جەلەڭ مەنەن قاشىپ.
توقساننىڭ التاۋىنا كەلىپ جاسىم،
قور بولدىم جاس جەتكەن سوڭ عازيز باسىم.
جانىمدا ءتىرى بولسا وتىرماس پا ەدى،
ايشاداي تاڭداپ العان جان جولداسىم.
جاسىمنان جىراۋ بولدىم سوزگە ۇستا،
ۇرپاققا قالدىرۋعا ولەڭ - نۇسقا.
ادام اتادان بەرى قاراي ءولىم ميراس،
سۇم اجال تەگىس جەتەر كارى، جاسقا.
اتادان ءجۇز تۋساڭ دا ءبىر جالعىزدىق،
كوڭىلى ءار پەندەنىڭ باسقا - باسقا.
بۇل كۇندە تۇلپار اتتان توپىرلاپ وزىپ،
تەڭەلگەن جەر قىرتىسى گاۋھار تاسقا.
جىگىت دەپ ارتىق تۋعان سونى ايتامىز،
تار جەردە قايىرىلىسا جان جولداسقا.
جىگىتتەر الدى-ارتىڭدى ەرتە ويلا،
تىرلىكتە كۇن تۇسپەسىن نادان - ناسقا.
دۇنيە ءبىر سوقپاق جول بۇراڭداعان،
ب ا ق تايسا، ەرگە داۋلەت قۇرالماعان.
تۇبىنە سول دۇنيەنىڭ جەتەمىن دەپ،
باي مەن بي سودان موينىن بۇرا الماعان.
جاسىڭنان قوجابەرگەن بولدىڭ اقىن،
دۇنيە وتپەيدى دەپ قالدىڭ عاپىل.
شونجار مەن وسى كەزدە كۇن بەكتىكى،
جارلى مەن جالقى ءسوزىن كەرمەس ماقۇل.
دۇنيەدەن قازاڭ جەتىپ ءوتىپ كەتسەڭ،
يەسىز قالا بەرەر تۇلپار اتىڭ.
تىرلىكپەن ءالى-اق ءبىر كۇن قوشتاسارسىڭ،
ۇرپاققا ۇلگى ەتىپ كەت اتا سالتىن.
ناعاشى حال سۇرايسىڭ سوزبەن تارتىپ،
ءبىر ءسوزىڭ، ءبىر سوزىڭنەن تۇسەدى ارتىپ.
ۇلكەندى سىيلاي بىلگەن اتا ۇلىسىڭ،
مەن ساعان جەتكىزە المان جايىمدى ايتىپ.
ءارقاشان قۇرمەتتەي ءبىل قازاق ۇلىن،
ب ا ق قونىپ، كوبەيە بەرسىن مال مەن پۇلىڭ.
حان، سۇلتان، تورەلەرگە بيلىك بەرمە،
داۋلى ىستە جولىڭ بولسىن، بۋىرشىنىم.
ورلەي ءتۇس قىران قۇستاي كوكتە قالقىپ،
ءۇش ءجۇزدى سوڭىڭا ەرت تۇگەل قامتىپ.
دۇشپانعا تىرشىلىكتە باسىڭدى يمە،
جايناي بەر جانىپ تۇرعان وتشا شالقىپ.
ءبىر اۋىز سوزبەنەن شەش ەردىڭ قۇنىن،
نەگىزگە ال، تورەلىك بەرسەڭ، ءىستىڭ شىنىن.
سىيلاي ءبىل، ەل-جۇرتىڭمەن ءتىل تابا ءبىل،
اقىل عوي زيان ەمەس مەنىڭ مۇنىم.
بولعاندا سويلەۋ ارزان، ۇتۋ قىمبات،
ايتقاندى ەسكە ساقتا، دۇرىس تىڭداپ.
ۇلاعاتتى سىزدەر ءۇشىن كەڭەس بولسىن،
كورەيىن ولەڭ سوزبەن ازداپ جىرلاپ.
ءوزىڭ ايتساڭ از سويلە، كوپ ۇعىپ ال،
اسىل ءسوز قاسيەتىڭدى كەتپەس ۇرلاپ،
اتقارعان ءار ىسىڭە ۇقىپتى بول،
ساپاسى ارتىق بولسىن، مەڭگەر شىنداپ.
سويلەمە كوسەم بولساڭ ءسوزدى بۇلداپ،
سويلەي ءبىل قاسيەتتى ءسوز اركەز سىرلاپ.
سىرتى سىر، ءىش ماعىناسى تەرەڭ بولسا،
تىڭدايدى ونداي ءسوزدى حالقىڭ قۇنداپ.
قىدىر دارىپ ب ا ق قونسىن ەدىگە ساعان،
مەرەيىڭ ۇستەم بولىپ، ارتسىن باعاڭ.
ءوزىنىڭ قاتارىنىڭ الدى بولسىن،
قاسىڭا ەرىپ كەلگەن وسى بالاڭ.
ءتىرى بولسا بيلەردىڭ زورى بولسىن،
حان، سۇلتان، تورەلەردىڭ سورى بولسىن.
بىتىمىنە ىستەرى ىلعي ساي بوپ،
اقداۋلەت بولماي اتى، ەر شوڭ بولسىن.
ءتىل - اۋزىم تاڭدانبايمىن دەيمىن تاسقا،
تۇلعاسى بۇل ۇلىڭنىڭ ەلدەن باسقا.
ەلىنە قورعان بولىپ، بيلىك ايتىپ،
كەلگەي دە عۇمىرلى بوپ ۇزاق جاسقا.
تىرلىكتە قاناعاتى مول، بولسىن قوندى،
سابىرلى مىنەزىمەن بولسىن وڭدى،
ەدىگە شىراق، زامانا ازىپ بارادى.
بۇل بالاڭ ءادىل ءبيدىڭ بولار سوڭى.
كوزىمە بۇلدىرايدى وي مەنەن قىر،
مەنەن نە ونەر دەيسىڭ ايتقانمەن جىر.
ۋاقىتىڭ بىتەتۇعىن جاپ-جاقىن دەپ،
ەنتەلەپ عازىرەيىل6 جۋىقتا ءجۇر.
جاستارعا جاقپايدى اقىل ايتقان تۋرا،
سول سەبەپ قۇلاق قويمان ايقاي-شۋعا.
كارىلىك اياق، قول مەن كوزدەن الدى،
مەن بولدىم زورعا جۇرەر اق باس بۇرا.
قارتايدىم اقىل-ايلا تابا المايمىن،
ارىعان تۇلپار اتتاي شاباندايمىن.
ايرىلعان قاتارىنان مەن ءبىر عارىپ،
كورشى ۇيگە شاقىرماسا بارا المايمىن.
توقساننىڭ التاۋىنا جاسىم كەلدى،
ايتەۋىر ءتىرى ارۋاق بوپ قاراڭدايمىن.
ساقال، مۇرت، شاش اعارعان بىرەۋ كورسەم،
وكشەلەس ءىنىم عوي دەپ شامالايمىن.
جاس جەتىپ، ءتانىم توزىپ، كارىلىك جەڭدى،
ءالسىزبىن، ءتىرى جانعا سانالمايمىن.
دالاعا ۋاقىتىمەن شىققان شاقتا،
ەسىكتى قايتا اينالىپ تابا المايمىن.
وردا دا بولماسا ادام الاڭدايمىن.
تاياقسىز ورىنىمنان تۇرا المايمىن.
ارناپ سالەم بەرگەنىڭە كوپ راقمەت،
راسىندا، اتاڭ تۇگىل باباڭدايمىن.
كارىلىك قالجىراتتى كۇشىمدى الىپ،
ساقال، مۇرت، شاش اعاردى قىراۋ شالىپ.
قارتايعان ارىستانداي مەن جاتىرمىن،
نەمەرە، شوبەرەگە كۇنىم قالىپ.
ءجۇز جاستىڭ قاجەتى جوق ايتسام انىق،
جاقسى ەمەس الجىپ جاتقان ەستەن تانىپ.
داۋا جوق كارىلىككە امال نەشىك.
سوندىقتان اۋرە بولمان بوسقا نالىپ.
قارتايعان قوجابەرگەن ايتتى دەرسىڭ
بارعاندا سالەم بەرە بازىنا قىپ،
تورىندە كارى تارلان جاتتى دەرسىڭ،
وتكەندى ەرتەگى - جىر قازىنا عىپ.
ەلىم-اي
(داستاننان ءۇزىندى)
ءبىرىنشى ءبولىم
بالاسى حالدان-بوشاقتىڭ سىبان رابتان،
كورشى ەلدى جاۋلاماق بوپ كوز الارتقان.
بۋرياتتى حالقيمەنەن 7قوسىپ الىپ،
بارابى تاتارلارىن كەلىپ شاپقان.
بارابى تاتارلارىن قالماق شاپتى،
تاتاردىڭ ءبىرتالايى قىرعىن تاپتى.
قالعانى ۇباپ-شۇباپ، باس ساۋعالاپ،
جالما-جان قازاق جاققا كوشە قاشتى.
بۇلار كەپ كەرەيلەرگە پانالادى،
ەل كەرىپ ورتا ءجۇزدى ساعالادى.
ورتا ءجۇز قامقورىنا العاننان سوڭ،
جارىمى بارابى ەلى امان قالدى.
بۇل قىرعىن كوپ ۇزاماي قازاققا اۋدى،
نايماندار تاستاپ كوشتى التاي تاۋدى،
جالايىر، نايمان، قوڭىرات، قاراقالپاق،
قينالدى توقتاتا الماي كەلگەن جاۋدى.
بۇلاردى قۋىپ قالماق قوبدانى الدى،
قاڭىراپ تارباعاتاي، جايساڭ8 قالدى.
ەل بوسىپ، جەر ەسىز قالعاننان سوڭ،
ول جەرگە قالماقتار كەپ قونىستاندى.
تەرىسكەي الاتاۋدى قالماق الدى،
نايمان مەن قوڭىراتتى قۋىپ سالدى.
قايران جەر جاۋ يەلىگىنە كوشكەننەن سوڭ،
جوڭعاردىڭ الاتاۋى دەپ اتالدى.
تورعاۋىت، جوڭعار، ويرات — ءبارى قالماق،
ورىستار مەن قىتايدى جۇرگەن الداپ.
سول ەكى ەلدەن العان سوڭ ءداۋ مىلتىقتى،
كەلەدى جولداعى ەلدىڭ ءبارىن جالماپ.
شىدارىن الاتاۋدىڭ بۇلت باستى،
كەز بولىپ، قىساڭشىلىق قازاق ساستى.
جاۋ قالماق شەگىرتكەشە قاپتاپ كەتىپ،
قايران ەل ەسى شىعىپ، كوشە قاشتى.
قىرىلۋ الاكولدەن باستالىپ تۇر،
قازاقتار جاۋ قالماقتان جاسقانىپ تۇر.
ورىستار مەن قىتايعا ارقا سۇيەپ،
يت قالماق سول ەكى ەلدەن كۇش الىپ تۇر.
قازاقتى قالماق قولى باس سالىپ ءجۇر،
مەكەنى ءار اۋىلدىڭ بوس قالىپ ءجۇر.
جالايىر، نايمان، قوڭىرات، قاراقالپاق،
ايرىلىپ مەكەنىنەن زار جىلاپ ءجۇر.
التىن، كۇمىس، مال بەرىپ اياماي-اق،
ورىستار مەن قىتايدان بىلگىر جالداپ.
سىبان رابتان دەن قويىپ ونەرپازعا،
عاسكەرىن ۇيرەتتىردى بەس جىل قامداپ.
بولماسا قالماققا ونەر قايدان كەلسىن،
تەتىگىن زور مىلتىقتىڭ قايدان ءبىلسىن،
وسىنداي مول جابدىقپەن كەلىپ شاپتى،
دەگەندەي قايراتىمدى قازاق كورسىن.
ىزعارلى كۇنشىعىستان جەل كەلەدى،
شۇبىرعان التاي جاقتان ەل كەلەدى.
ەدىلدەن ۋباشى قالماق تاعى شاپتى،
زور بوگەت تاس ماڭدايعا كەز كەلەدى.
وسىلاي ەكى جاقتان ءتيدى قالماق،
عاسكەرىن كۇن-تۇن دەمەي جيدى قالماق.
قازاققا ەكى بەتتەن شابۋىلداپ،
ءتۇسىردى بەيبىت ەلگە اۋىر سالماق.
قازاقتىڭ ساحاراسى جەر قۇلپىرعان،
جۇڭگو مەن ورىستاردى قىزىقتىرعان.
قوقان، حيۋا، بۇحار دا كوز الارتىپ،
قازاقتى باس سالۋعا دايىن تۇرعان.
قارۋىن ورىس، جۇڭگو قالماققا ساتتى،
ايداپ ساپ مالعۇنداردى قوقاڭداتتى.
قىرعىزىپ قازاقتاردى قالماقتارعا،
ورىستار قامالدارىن سالىپ جاتتى.
جاۋ بولدى اعايىن ەل ەستەك9 بىزگە،
جاسادى ول دا جورىق ەلىمىزگە.
قوقان دا كۇنگەي بەتتەن قوقاڭدادى،
سوقتىقپاق ويعىر، قىرعىز تاعى بىزگە.
مۇسىلمان كومەكتەسپەي مۇسىلمانعا،
بەرمەدى قارۋ - جاردەم قىسىلعاندا.
تۇرىكپەن، قوقان، حيۋا، بۇحار جاۋ بوپ
جات بولدى وزبەك، تاجىك ءدىن يسلامعا.
بەكتەرى ويعىر، ءشۇرشىت بولىپ نايساپ،
تونادى كوشكەن ەلدى سان اتوي ساپ.
كۇنشىلدىك مۇسىلمانعا كەسىر بولدى،
ءبيمالىم زامانانىڭ سىرىن ايتساق.
ويعىردىڭ اناسى — جۇڭگو، اتاسى — تۇرىك،
قىتايمەن كورشى تۇردى جيەنسىنىپ،
سوقتىعىپ ۇلى جۇزگە ءالسىن-السىن،
شەتىنەن ەلىمىزدىڭ سالدى بۇلىك.
ءشۇرشىتتىڭ اناسى — جۇڭگو، اتاسى — اراب،
جاتپادى ولارداعى تەككە قاراپ..
ءتيىسىپ نايمان، قوڭىرات، جالايىرعا،
مازاسىن كەتىردى ەلدىڭ شابۋىلداپ.
قوقان، بۇحار ساتپادى مىلتىق - قارۋ،
ولاردىڭ بولدى ويى ءبىزدى شابۋ.
قازاققا كۇنگەي بەتتەن تۇرە ءتيىپ،
جولدارىن ويلاستىردى ولجا تابۋ.
حيۋانىڭ تيگىش ەدى مىلتىقتارى،
سول مىلتىق قازاقتارعا ساتىلمادى.
از ەدى ەل ىشىندە كۇلدىرماماي، 10
ءوزىنىڭ يەسىنەن ارتىلمادى.
قامدانعان قالىڭ ەلدە كۇش بولادى،
قامسىز ەلگە جاۋ - دۇشپان تۇس بولادى.
وڭتۇستىكتەن سوقتىقتى تۇرىكپەندەر،
سور ماڭدايعا قاسقىر دا ءوش بولادى.
ەدىل مەن جايىق جاقتان كوش كەلەدى،
كوش باس سايىن ءبىر توپ نار بوس كەلەدى.
جەر مەن سۋدان ايرىلعان قيىن ەكەن،
مولتىلدەپ كوزگە ىستىق جاس كەلەدى.
ەدىل مەن سارىارقاعا كومەككە كەتكەن،
ساربازدار تەز ورالماي ەلى كۇتكەن.
كيىندى قىز-كەلىنشەك ەركەكتەرشە،
بۇل كۇندە ات ۇستىندە ادام بىتكەن.
قازاقتار بۇحار جاققا ەلشى سالدى،
دۇشپاننان ساقتاۋ ءۇشىن مال مەن جاندى.
ەلشى اپارعان تارتۋدى العاننان سوڭ،
ازىراق حيۋا، بۇحار تىنىشتالدى.
شاعاتىن قالماق بولىپ ۋلى جىلان،
قونىستان اۋدى قازاق بولىپ قۇلان.
مال باعىپ، تىنىش جاتقان ەلىمىزگە،
يت قالماق وق بوراتىپ، سالدى ىلاڭ.
ەل ەدىك، ەگىن ەگىپ، بەيبىت جاتقان،
كۇتپەپ ەك جاۋ بولار دەپ پالە باققان.
قىسقا قام جاساۋعا دا ۇلگىرمەستەن،
كەز بولدىق قالىڭ جاۋعا دابىل قاققان.
باستارىن قاراتاۋدىڭ مۇنار جاپقان،
سىلدىراپ سىردىڭ سۋى سىلاڭ قاققان.
جۇرگەندە مومىن حالقىم كوشىپ-قونىپ،
كەنەتتەن قالماق قۇردى قاندى قاقپان.
ەل كوشتى بۇحار جاققا ايداپ مالدى،
ايرىلىپ اسقار تاۋ مەن شالقار كولدەن.
تاراقتى، ارعىن، قىپشاق جىلجىمادى،
ارقادا قۇيقالى جەر سارى بەلدەن.
سىر بويى، قاراتاۋدا قونىس بولماس،
كەلسە دە ءۇيسىن - نايمان الاكولدەن.
مىلتىقتى جاۋدى كورىپ، شىداپ بولماس،
قازاقتار قامدانباق بوپ حابار بەرگەن.
باسىنان الاتاۋدىڭ كوش كەلەدى،
قوش باس سايىن جورعالار بوس كەلەدى.
اتى جوققا اتتىلار جاردەمدەسسە،
قۇدايىم ونداي ءىستى حوش كورەدى.
قارۋىن ورىس پەن جۇڭگو ساتپاعان سوڭ،
قاتىناس اراداعى توقتاعان سوڭ،
سەندەلدى حاندار، بيلەر اقىل تاپپاي،
كەنەتتەن قالماق ەلدى تاپتاعان سوڭ.
وتكەن جىل ايتەكە بي دۇنيەدەن ءوتتى،
كەلگەندە ەلۋ التى جاسقا اجال جەتتى.
«باعىنۋ ءبىر كوسەمگە دۇرىس قوي!»— دەپ،
بولارىن وسى اپاتتىڭ بولجاپ كەتتى.
تورەدەن ايتەكە بي بەزىن دەدى،
كەلدى عوي كوسەم سايلار كەزىڭ دەدى.
قازاقتى باتىر كەسەم باسقارماسا،
بىت-شىت قىلار جاۋ قالماق، سەزىن دەدى.
حان، سۇلتان، تورە كۇنى وتكەن دەدى،
ولاردان اقىل-ايلا كەتكەن دەدى.
قازاعىم ءوزىڭدى-وزىڭ تۇتاس ەل قىپ،
باسقارار ەندى ۋاقىت جەتكەن دەدى.
اقىلدى بولسىن باتىر كوسەم دەدى،
باسقارسا قازاق بولار ەسەن دەدى.
كورشى ەلمەن تاتۋلاسىپ، ءتىل تابىسار،
تاعى دا بولسىن ءوزى شەشەن دەدى.
وسىنداي كوپتەن كوسەم ىزدە دەدى،
حانداردى شەتتەتۋدى كوزدە دەدى.
قازاقتى تورە باستاپ كوتەرتەر دەپ،
مالتاڭدى بي مەن بەكتەر ەزبە دەدى.
ءۇش جۇزدەن ءۇش اقىلشى بولسىن دەدى،
قازاققا ب ا ق پەن داۋلەت قونسىن دەدى.
سايلاعان كوسەمدەرىڭ كەمەڭگەر بوپ،
حالىقتىڭ بولاشاعىن شولسىن دەدى.
بۇل ءسوزدى بي مەن بەكتەر ۇعا المادى،
باس قوسىپ، دۇرىس كەڭەس قۇرا المادى.
ءۇش ءجۇزدىڭ شونجارلارى تورە جاق بوپ،
ورتادان باتىر كوسەم شىعا المادى.
وتكەن كۇن ويلاعانمەن، قايتا ورالماس،
باقىت قۇس ۇشىپ كەتسە قايتىپ قونباس.
وسيەتىن ايتەكەنىڭ ەستەرىنە اپ،
قازىبەك، تولە، اقسۋات شايقادى باس!
قازىبەك، تولە، اقسۋات شەشەن جورعا،
قينالدى اقىل تاپپاي وسى جولدا.
سايلاندى ءابىلحايىر عاسكەر باسى،
وزىنشە ەل بيلىگىن الىپ قولعا.
جاس ءبيى كىشى ءجۇزدىڭ مالايسارى،
ول داعى اقىل-ايلا تابا المادى.
باس قوسىپ كۇلتوبەدە كەڭەس قۇرىپ،
ءجون كوردى قورشاۋ بۇزىپ قۇتىلعاندى.
كىم جاقسى كورەر دەيسىڭ ۇتىلعاندى،
سوندا دا ەل اپاتتان قۇتىلمادى.
اراسى حان، سۇلتاننىڭ الا بولىپ،
ساقتاۋعا ەل بىرلىگىن ۇمتىلمادى.
تورەلەر ءاز تاۋكەدەي بولا المادى،
ولارعا قازاق كوڭىلى تولا المادى.
سامەكە، عايىپ، بولات ساتقىن بولىپ،
كەزدەيسوق ەل جاعدايى وڭا المادى.
ەدىلدىڭ ارعى بەتىن قىستاپ ۇداي،
قولدايتىن ودان باسقا حالىق بولماي.
بىرىگىپ كىشى جۇزبەن تىزە قوسىپ،
قالماققا قارسى اتتاندى قارا نوعاي11!
بولىسار ودان باسقا حالىق بولماي،
قازاعىم سەركەسى جوق بولدى قويداي.
جەلىكتى كۇننەن-كۇنگە قانىشەر جاۋ،
ىشسە دە كۇندىز-تۇنى قانعا تويماي.
بار بولساڭ، ءىسىمىزدى وڭدا قۇداي،
قازاقتى قان مايداندا قولدا قۇداي.
ءاز تاۋكە ولگەننەن سوڭ، بىت-شىت بولدىق،
قازاقتىڭ باسىن قوسار كوسەم بولماي.
ايرىلدى باي، مىرزالار ساۋداسىنان،
بەكتەردىڭ ۇشتى باقىت ساۋ باسىنان.
اڭ اۋلاپ جۇرگەن كەزى تۇسكە اينالىپ،
جاڭىلدى حان، سۇلتاندار ءتاۋباسىنان.
اجىرادى ەر ءىنىسى مەن اعاسىنان،
تومەندەپ بۇرىنعى ەرلىك باعاسىنان.
وسىرگەن الپەشتەپ-اق ۇل مەنەن قىز،
اداسىپ قالدى اتا-اناسىنان.
باس قوسپاي، قايران ەلىم بىتىرادى،
حال-جاعداي كۇننەن-كۇنگە قۇلدىرادى.
جاۋ اتقان ءداۋ مىلتىققا توتەپ بەرەر،
قازاقتىڭ قولىندا جوق ەش قۇرالى.
قولدا بار قىلىش، قانجار، ساداق، نايزا،
ايبالتا، سويىل، شوقپار، كەتپەن، قايلا.
وسىنىڭ ءبارىن قارۋ ەتسەك تاعى،
تاپپادىق قارسىلاسىپ ەشبىر ايلا.
ياپىرىم-اۋ، مىناۋ قۇتسىز جىل عوي قويان،
قازاققا دەگەنى مە قانعا بويان!
جارالى جانە ىشەتىن تاماعى جوق.
ءار جەردە اشتان ءولدى تالاي نويان.
قۇلدىرار بولدى ەندى قوعامىمىز،
بولدى عوي اياق استى وتانىمىز.
كەتىرگەن بارشا جۇرتتىڭ بەرەكەسىن،
بيلەر مەن حانعا بولسىن وبالىمىز.
قورعانار جوق بەكىنىس، قامالىمىز،
تايدى عوي ەرىكسىزدەن تابانىمىز.
جاۋ اتقان ءداۋ مىلتىققا توقتاۋ بولماي،
تاۋسىلدى اقىل-ايلا، امالىمىز.
قيرادى اق وردانىڭ سۇيەكتەرى،
كىلەمنىڭ قىرقىلدى عوي جيەكتەرى.
سوعىس، اشتىق، سۋىققا ۇرىنعان سوڭ،
قارتتاردىڭ سەلكىلدەدى يەكتەرى.
تالدى عوي ساربازداردىڭ بىلەكتەرى،
شايىلدى ساردارلاردىڭ جۇرەكتەرى.
حان، پاتشا قازىناسىنداي بولعان قازاق
شوشىندى قۇلاعانداي تىرەكتەرى.
توزدى عوي ارۋلاردىڭ جەلەكتەرى،
ورتەندى تاۋدىڭ قايىڭ، تەرەكتەرى.
سۋىقتا بالا-شاعا دىردەكتەدى،
تالاي جان ەسى شىعىپ دەدەكتەدى.
كەزىنەن قازاقتاردىڭ بال-بۇل ۇشتى،
كۇندەرى توي-دۋماندى، مەرەكەلى.
بىتىراپ ءشىل بوعىنداي توزىپ كەتتى،
بولسا دا ءبىزدىڭ قازاق بەرەكەلى.
داريعا - اي، ەل تابانى اۋعان با ەدى،
قالماقتا بۇرىن مىلتىق بولعان با ەدى.
قاشاننان قازاق - قالماق شابىسسا دا،
ءدال مۇنداي قىرعىن اپات بولماپ ەدى.
باسىنان قاراتاۋدىڭ كوش كەلەدى،
كوش باس سايىن تايلاقتار بوس كەلەدى.
تۋىسقاننان ايرىلعان قيىن ەكەن،
مولدىرەپ ەكى كوزگە جاس كەلەدى.
ەلدەردىڭ بۇحار جاقتا بولماي جايى،
تىشقاقتاپ كوپ قىرىلدى قۇلىن-تايى،
قالماقتار زور مىلتىقتان دوپ اتقان سوڭ،
قازاقتىڭ وڭ جاعىنان تۋمادى ايى.
قىسقا قام جاساۋعا ەل ۇلگەرمەدى،
شابىندىق قيىن بولدى ورتەنگەنى.
دوپ اتىپ ءداۋ مىلتىقتان نادان قالماق،
قازاقتى سوعىسۋعا كەلتىرمەدى.
قازاقتا جوق بەكىنىس، قامال، قورعان،
ساقتانۋ قيىن بولدى جاۋ وعىنان.
شۇبىردى بەت الدىنا جوسىپ حالىق،
اجىراپ قاندى ۇرىستا ءوز توبىنان.
سايعاقتاي سايا تاپپاي تۋعان جەردەن،
باق-بەرەكە قاشتى عوي تالاي ەردەن.
قولىنا ۇستاعانى تاياق بولىپ،
ءار جەردە قالدى ءولىپ ەسىل مەرگەن.
قانداندى قازاق اتام كەڭ دالاسى،
ولىك پەن اشقا تولدى ساي-سالاسى.
قۇتقارماق ەلدى اپاتتان بولسا - داعى،
انەتتەي جولدا قالدى ەر داناسى.
سوعىس، اشتىق، جۇت ەلگە كەلىپ قابات،
قازاقپەن حوش ايتىستى ءسان-سالتانات.
قىرىلىپ بالا-شاعا، كەمپىر مەن شال،
ءتىرى ءجۇر قارۋ ۇستاپ ەر-ازامات.
جاۋ الدى ۇلى ءجۇزدى بۇلتارتپاستان،
ۇستىرتكە قاراقالپاق كوشە قاشقان.
ورتا ءجۇز، كىشى جۇزدەر قورشاۋدا بوپ،
سوعىسىپ قالىڭ جاۋمەن ارپالىسقان.
بەكتەرى قاراقالپاق بولىپ جالتاق،
ولاردا وي بولمادى تىزە قوسپاق.
بىرىگىپ تىم بولماسا، تۋىس بولىپ،
ۇرىسقا شىعا المادى ءبىزدى قوستاپ.
باسىندا كۇلتوبەنىڭ بولىپ جيىن،
ءتۇسىندى ەل زور اپاتتى بولار بيىل.
قۇرساۋلاپ جان-جاقتان جاۋ قورشاپ كەلەدى،
قورشاۋدان شىعۋعا امال تابۋ قيىن.
تاراز بەن تۇركىستاندى قالماق الدى،
تاشكەنتكە جەتىپ ءنوپىر لاڭ سالدى.
تىگىلگەن اق وردالار، قايران قونىس،
قاڭىراپ تىرشىلىكسىز بوسقا قالدى.
كەردەرى تەڭىزى 12، سىر، قاراتاۋدان،
ىققان ەل سوققى كوردى قالماق جاۋدان.
ساحارادان تابا الماي جانعا سايا،
ەستى الىپ، السىرەتتى قونىس اۋعان.
شابۋىل، اشتىق پەن جۇت قىسقان زامان،
قازاقتان باقىت قۇسى ۇشقان زامان،
قولدانار مىلتىقتارى بولماعان سوڭ،
قالماقتان قازاق قاشىپ-پىسقان زامان.
بۇگىنگى كۇن — مۇنار كۇن،
جەر بەتىن تۇمان باسقان كۇن.
ءجالاڭتوس اسپاس اسۋدان،
كاپىر قالماق اسقان كۇن.
بەيبىت جاتقان حالقىمدى،
جانىڭا قالماق باسقان كۇن،
اقىل تاپپاي قينالىپ،
بيلەرىم قاتتى ساسقان كۇن.
پانالار جەر تابا الماي،
ەر ەتەگىن باسقان كۇن.
اتۋعا بولماي مىلتىعى،
قالماقتان قازاق قاشقان كۇن.
سامەكە، عايىپ، بولات سۇم،
سوڭىنا ەلدى ەرتە الماي.
حونتايشىعا ساتىلىپ،
ەلدىڭ سىرىن اشقان كۇن.
شاعىرماق كۇنىم ءتۇن بولدى،
حان مەن سۇلتان جىن بولدى.
سامەكە، عايىپ، بولاتتىڭ،
ساتقىندىعى شىن بولدى.
ابىلمامبەت سولقىلداق،
اق بالشىقشا بورپىلداق.
كەلىسپەيدى ەرلەرمەن،
قاباندارشا قورسىلداپ.
ۇرىسۋعا بولماي حال،
تالاي ساباز بولدى دال.
ءار جەردە قالدى كومىلمەي،
بالا-شاعا، كەمپىر-شال.
ادامدار كوپ سۇلاعان،
بالالار كوپ جىلاعان.
تالاي سۇلۋ سىمباتتى،
كوزىنىڭ جاسىن بۇلاعان.
قازاقتىڭ جاسىل دالاسىن،
ءتۇتىن مەن شاڭعا ورانتتى.
اتاڭا نالەت يت قالماق،
قورعاسىن وقتى بوراتتى.
قۇمالاقتاي قورعاسىن،
تالاي جاندى سۇلاتتى.
ءداۋ مىلتىقتان تۇسكەن دوپ،
ەردى اتىمەن قۇلاتتى.
بوزداعىنان ايىرىپ،
اتا-انانى جىلاتتى.
سۇيگەنىنەن ايىرىپ،
سۇلۋلاردى شۋلاتتى.
جەكپە-جەك. شىعۋ از بولدى،
مىلتىعىنا كاپىر ءماز بولدى.
قازاقتار ءتۇسىپ قىسپاققا،
قالماقتىڭ كوڭىلى جاز بولدى.
كىشى ءجۇز الشىن باي ۇلى،
بايباقتى دات پالۋاننىڭ.
كوتەرگەنىنە قاراساڭ،
جاسىل الا تۋ بولدى.
نە بولسا دا كورەم دەپ،
سوعىسىپ جاۋمەن ولەم دەپ.
قورشاۋدى بۇزىپ وتەم دەپ،
كۇلتوبە باسى شۋ بولدى.
ەر ەمەس جاۋدىڭ تۋىن قۇلاتپاعان،
قالماقتىڭ ادامى جوق جىلاتپاعان،
قولىندا مىلتىعى كوپ ءنوپىر قالماق،
شىعۋدى جەكپە-جەككە ۇناتپاعان.
تۇسپەن دەپ كاپىر قالماق الداۋىنا،
ايانباي قارسى شىعىپ قاس جاۋىنا.
ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز دە كۇشىن قوسىپ،
قالماقتىڭ بىت-شىت قىلدى قورشاۋىن دا.
مىلتىقسىز قازاقتاردىڭ قانى قىزدى،
تاستاماي جەتەكتەدى ۇل مەن قىزدى.
باتىرلار نايزا ۇستاعان العا ءتۇسىپ،
ورتا ءجۇز، كىشى جۇزدەر قورشاۋ بۇزدى.
اعا بالاسى — ۇلى ءجۇز بولىپ قولدى،
جاۋ باسىپ، قايران باۋىر بىت-شىت بولدى،
قازاق پەن تاتارلارعا بوسقا وشىگىپ،
سىبان رابتان يت شىقتى قاندى جولدى.
بالاسى سىبان رابتان شونا دابا،
سوقتىقتى ەلىمىزگە كوپ لاڭ سالا.
جالايىر مەن نايماندى قۋىپ تاستاپ،
قۇرىعىن تاعى سالدى دۋلاتتارعا.
بالاسى سىبان رابتان حالدان سەرەن،
تاتار مەن قازاقتاردى قىرا بەرگەن.
دوپ اتىپ زور مىلتىقتان ۇستى-ۇستىنە،
كۇن سايىن جۇرتتىڭ قانىن توگە بەرگەن.
يت قالماق قازاق قانىن سۋداي شاشتى،
مىلتىعى كوپ بولعان سوڭ، كۇشى استى.
جاۋ ءتيىپ، ەسى شىققان ەسىل دۋلات،
ارعىن مەن قىپشاق جاققا كوشە قاشتى.
مەيمان بوپ قايىن جۇرتقا كەلىپ ەدىم،
سىي-قۇرمەت كىشى جۇزدەن كورىپ ەدىم.
ەلىمە قايتار كەزدە جاۋ قامادى.
جاراتقان وسىنشاما نە قىپ ەدىم.
جورىقتا قىرىق بەس جىل عۇمىرىم ءوتتى،
ورتا جاس ول دا مەنى تاستاپ كەتتى.
يت قالماق سوعىسۋعا دۋشار قىلدى،
بولماسا اقساقالدىق كەزەڭ جەتتى.
قازاققا قيىن بولدى كەلگەن ىندەت،
ەجەلدەن جاۋعا شابۋ ەرگە مىندەت.
شىعاردا جاۋ قورشاۋىن كۇشپەن بۇزىپ،
ەكى ۇلىم مايداندا ءولدى ناۋان، بەكەت.
ەكى ۇلىم، ەكى اتقوسشىم وققا ۇشتى،
ءتورت بوزداق قارا جەردى بارىپ قۇشتى.
ءولىمىن ءتورت سابازدىڭ كورگەن شاقتا،
ورتەنىپ ءىشى-باۋىرىم كۇيىپ ءپىستى.
سول كەزدە ءوزىمدى-وزىم توقتاتا الماي،
ۇرانداپ «وشىبايلاپ» سالدىم ايعاي.
سىلتەدىم وڭدى-سولدى كوك نايزانى،
جىعىلدى تالاي دۇشپان سالىپ ويباي.
پەندەنىڭ بالا دەگەن جۇرەگى عوي،
از كۇندىك تىرشىلىكتە تىرەگى عوي.
بوزداقتىڭ جاۋدان كەگىن الۋ ءۇشىن،
قالماقتىڭ جەندەتتەرىن تۇيرەدىم عوي.
ەكى ۇلىم بىزگە ەرىپ كەلىپ ەدى،
قىزىقتى سىر بويىنان كورىپ ەدى.
اقىرى قان مايداندا شاھيد بولدى،
قوس قۇلىنىم جاۋ قالماققا نە قىپ ەدى.
قالماقتىڭ الاقانداپ ۇرتتاپ قانىن،
قۇشتىردىق تالايىنا اتتىڭ جالىن.
ايتەۋىر ءبىر ءولىم دەپ، قىلىشتاستىق،
قازاقتىڭ قورعاۋ ءۇشىن مال مەن جانىن.
ۇيدە، تۇزدە بولساڭ دا، ءبىر-اق ءولىم،
دۇشپاننان العان دۇرىس ەلدىڭ كەگىن.
كەلسەم دە الپىس بىرگە نايزالادىم،
قالماقتىڭ قانعا قۇمار تالاي بەگىن.
كەزىندە قىننان قىلىش سۋىرىلعان،
اپشىسى يت قالماقتىڭ قۋىرىلعان.
ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز بوپ قورشاۋ بۇزدى،
ەرىكسىز دۇشپان جاقتان تۋ جىعىلعان.
بولسام دا قول باستاعان باتىر نويان،
قايعىنى ىشىمدەگى قالاي جويام.
ەلىمنەن عاسكەر ەرتىپ شىقپاسام دا
شايقاستىم الپىس بىردە بولماي قويان.
ايرىلدى تۇلپار اتىم تاعاسىنان،
توزىپ تۇر اق ساۋىتىم جاعاسىنان،
قايرالعان قايقى بولات الداسپانىم،
بويالدى قىزىل قانعا ساعاسىنان.
قويان جىل ءدال الپىس ءبىر مۇشەلىم عوي،
جاسىمنان ساردار بولعان كىسى ەدىم عوي.
كورشى ەلگە ەلشىلىككە ىلعي بارىپ، -
حالقىما ادال قىزمەت ىستەدىم عوي.
تىلىنە اراب، پارسى ەدىم جەتىك،
ونى دا قولدانبادىم ونەر ەتىپ.
شامامشا ەل قورعانى — باتىر بولىپ،
مەن ءجۇردىم ەز حالقىما قىزمەت ەتىپ.
ادام دەپ ءوز بويىنا ونەر جيعان،
ەل ءىشى دەپ اتايدى مەنى يمام.
جورىققا جاس كەزىمنەن كوپ اتتانىپ،
بولعام جوق بالگەر، مولدا، قوجا، يشان.
جاسىمنان قول باستاعان بولدىم ساردار،
سوڭىما ەرىپ ءجۇردى وڭكەي دەگدار.
كەز بولدىم الپىس بىردە قاتال جاۋعا،
ىسىنە قۇدىرەتتىڭ نە امال بار؟
زامانا كۇننەن-كۇنگە قاعىنىپ تۇر،
قاتال جاۋ تۇس-تۇس جاقتان جابىلىپ تۇر.
ايايتىن ەشبىرى دە كورىنبەيدى،
تالايتىن جولبارىستاي شابىنىپ تۇر.
بولدى عوي قيىن زامان ياپىرىم-اۋ،
جارار ەدى قازاق قالسا اپاتتان ساۋ.
ۇلگىرتپەي ەلدەن سارباز جىيۋعا دا.
سوقتىقتى قاپيادا مەيىرىمسىز جاۋ.
تارىعىپ ۇزاق جولدا تارتتىم بەينەت،
تۋاتىن كۇن بولار ما بىزگە زەينەت.
قولىڭدا اعالاردىڭ ءتىرى مە ەكەن،
ەڭ كەنجەم—جالعىز قىزىم قۇلىنىم زەينەپ،
وتەجان، قاراباس بي، توبىش اعام،
ءۇش اعام امان با ەكەن جاۋ وعىنان،
كورەم بە، تۋعان ەلدى، كورمەيمىن بە،
بىلمەيمىن جاۋدىڭ بەتى ەتە جامان.
داريعا - اي تۋعان جەردەن الىس قالدىم،
بەلگىسىز نە بولارى ءبىزدىڭ حالدىڭ.
ءتىرى بوپ ەلمەن بىرگە كەزدەسەر مە،
ۇيدەگى ون ۇل، ءبىر قىز بالاپانىم.
بىلمەدىم جولدا مۇنداي سور بولارىن،
اپاتتىڭ قازاق ءۇشىن زور بولارىن.
ورتا ءجۇز كەرەي - داعى اۋدى ما ەكەن،
بىلمەيمىن ءىستىڭ الدا نە بولارىن.
قاي زامان، مىنا زامان، باعى زامان،
بولار ما باياعىداي تاعى زامان.
قارا ورمان، تۋعان جەرىم الىس قالىپ،
قول، داريا كوزدىڭ جاسىن اعىزامىن.
قىزىعىن جاۋلار كوردى جيعان مالىڭ،
ناقاقتان قانىن توگىپ تالاي جاننىڭ.
ءبىز كەتكەندە جورىقتا جۇرگەن ۇلىم،
شىركىن - اۋ، ءتىرىمىسىڭ قايدا باردىڭ؟
بۇل زامان بايقاپ تۇرسام، قايعى زامان.
بوس كەتكەن ەر ەڭبەگى زايعى زامان.
ەسىل، ەرتىس، توبىلداعى تۋعان ەلگە،
جەتەتىن كۇن بولار ما ەسەن-امان.
كەنجەسى ەم، تولىباي سىنشى قوجابەرگەن،
باتا العام انەت پەنەن ءاز تاۋكەدەن.
كۇيزەلگەن ەل جاعدايىن كوزبەن كورىپ،
وزەگىم ورتەنگەن سوڭ ايتام ولەڭ.
ەلىم-اي»— دەپ باستاي بەر ايشا جارىم،
ءبىز ايتپاساق، كىم ايتار ەلدىڭ زارىن،
جاۋعا شابار قاسىمدا جاساعىم جوق،
ولەڭ ايتۋ بولدى عوي بار امالىم،
ءبىز ايتپاي، ەلدىڭ زارىن كىم ايتادى،
باتىردى ۇزاق سوعىس قارتايتادى.
توسىننان ەلى - جۇرتىن جاۋ شاپقان سوڭ،
جىراۋدى شابىنشىلىق مۇڭايتادى.
قارت جىراۋ وسىندايدا ۇلگى ايتادى،
مۇنداي جاي ەر قايعىسىن ۇلعايتادى.
حالقىنا قىسىلعاندا ايتپاعاندا،
پايدالى ناسيحاتىن كىمگە ايتادى.
اسىنعان قۇتتى بولسىن جاراقتارىڭ،
جىرىما قۇلاعىڭ سال قاراقتارىم.
شابۋىلى جاۋ قالماقتىڭ كۇشتى ەكەن،—
كەتپەڭدەر جاۋدان قورقىپ تاراپ ءبارىڭ.
جورىقتا جولىڭ بولسىن ازاماتىم،
بولىڭدار جاۋدان كەكتى قايتاراتىن.
كەۋدەڭدە شىبىن جانىڭ بولسا ەگەر،
جوعالتپا جەر بەتىنەن قازاق اتىن.
جىرىما كوڭىل اۋدار ازاماتىم،
ۇناسا مەنىڭ ايتقان ناسيحاتىم.
قوجا، مولدا، يشاندار ارتىن قىسىپ،
قورجىنعا سالىپ قويسىن شاريعاتىن.
ناماز وقىپ جاتقاندا، جاۋلار قىرار،
اتىلعان ءداۋ مىلتىقتان دوپ كەپ ۇرار.
ءمىناجات قىپ جاينامازدا وتىرعاندا،
يت قالماق ۇستاپ الىپ تۇتقىن قىلار.
كوڭىلىڭ اللا مەن دىنگە بولسا تازا،
تارتقىزساڭ جاۋ قالماققا قاتاڭ جازا.
جۇماقتىڭ تورىنەن ورىن الارسىڭدار،
كەشىرىلەر نامازىڭ بولعان قازا.
مەكەنىڭ بولسىن تاۋ مەن ورمان، توعاي،
ول جەردەن جاۋ الۋى بولماس وڭاي.
ۇرىستا قازاق قولىن ارۋاق قولداپ،
حالقىما نادىر اللا پانا بولعاي!
تۇرمىستىڭ كوردىڭ، مىنە، اۋىرلارىن،
امان بول قايدا جۇرسەڭ باۋىرلارىم.
تاستاما اتا-اناڭدى، ۇل-قىزىڭدى،
قاسىڭدا ءجۇرسىن بىرگە العان جارىڭ.
استىڭدا بولماسا دا تۇلپارلارىڭ،
ايانباي سوعىسىڭدار سۇڭقارلارىم.
مايداندا ەل، جاۋعا ءتىرى بەرىلمەڭدەر،
توكپەڭدەر جاۋ الدىندا بەتتىڭ ارىن.
بۇل زامان بولدى ەلگە قيىن زامان،
شىرىتكەن تامام ەلدىڭ ميىن زامان.
شۇبىرعاندا ىزىڭنەن شاڭ بورايدى،
قاعىندى قازاق ءۇشىن بيىل زامان.
قازىبەك، ەر جانىبەك، الدابەك بي،
كوردى ولار ءوز حالقىنان كەتكەنىن كۇي.
ۇشەۋى توزعان ەلدى بىرىكتىرەر،
قايعىرما، ازاماتتار، ەسىڭدى جي.
تىرىلىكتە جارامايدى كۇدەر ۇزگەن،
سايلا ورىن، جەر ءۇي سالىپ، جاپان تۇزدەن،
قازاقتىڭ قىزدارىنا جاراسپايدى،
قالماقتىڭ بەكتەرىنە كوزىن سۇزگەن.
قىزدارىم، كەلىندەرىم جاۋىنگەر بول!
دۇشپانعا باسىڭدى يمە، ۇسىنبا قول!
سەندەر دە قارۋ-جاراق اسىنىڭدار،
قالماقتان كەك الاتىن وجەت جان بول.
قىزدارىم، كەلىندەرىم توپ قۇرىڭدار،
ەرلەرشە-كيىنىڭدەر، ساي تۇرىڭدار.
ۇرىستا ءول، مازاق بولما، بەرىلمەڭدەر،
قالماقتى سەلەبەمەن شاپقا ۇرىڭدار.
قيىنشىلىق ىلعي بولماس، ءالى-اق وتەر،
ەرلەرىم جاۋدى ۇزاتپاي تەنتىرەتەر،
بوگەنباي، ەرسارىق اسقاپ، جاباي، كاشەك،
قالماقتى قويشا قىرار، زار ەڭىرەتەر.
شاكىرتىم قايدا ەكەن بۇحار جىرشى،
ول بۇحار ءارى اقىن، ءارى سىنشى.
ول - داعى قاراپ جاتپاس اتتان سالار،
سوزىنە ونىڭ، حالقىم، قۇلاق ءتۇرشى!
بۇحارجان بيىلعى جىل وتىز جاستا،
اتاعى اقىندىقپەن شىقتى الاشقا.
ول - داعى كوپ قايعىرىپ جۇرگەن شىعار
تۇسكەن سوڭ اۋىر بەينەت قايتسىن باسقا.
كەرەيدىڭ باتىرى بار اقپانبەتتەي،
وعان دا قويماۋشى ەدى قالماق بەتتەي.
ەستىسە، سارباز جيىپ، تۋىن ۇستاپ،
دۇشپانعا كەلىپ تيەر جانعان ورتتەي.
بار ەدى كىشى جۇزدە باتىر جايناق،
جاۋ دەسە اتتانۋشى ەدى ءجۇزى جايناپ.
ول - داعى حالقىن جيناپ، جاساق قۇرىپ،
قالماقتى «ءا» دەگەنشە شىعار جايپاپ.
سۇيەي ءجۇر ءالسىزىڭدى ءالى بارىڭ،
قولداعى جولداس بولسىن قارۋلارىڭ.
ۇرىسقا جاۋ قالماقپەن شىققان كەزدە،
اللا مەن ارۋاق بولسىن سىيىنارىڭ.
بۇل كەلگەن زامان بولدى باستارىڭا،
توقتارىڭ قايىرىلا ءجۇر اشتارىڭا.
قولداي ءجۇر ءبىر-بىرىڭدى تاستاماڭدار،
تىزە قوس، ەتەك جيىپ، ەس بارىندا.
ۇرىستا قيىندىققا شىداي بەرسەك،
قالماققا قىرىلاتىن كەلەر كەزەك،
تاباعىن جاۋدىڭ وزىنە قايتا تارتار،
بوگەنباي، ەرسارى، اسقاپ، جاباي، كوشەك.
جاۋمەنەن باستالعاندا ۇلكەن ۇرىس،
قارشىلداپ جارقىلداسىن الماس قىلىش.
باستاپ ءوت سارىارقاعا قالعان ەلدى،
جاراسپاس ەر جىگىتكە بوسقا تۇرىس.
ارشىڭدار ەل وتەتىن جاۋدان جولدى،
شانشىڭدار كوك نايزامەن وڭدى-سولدى.
مايداندا جولىڭ بولعىر ساردارلارىم،
جيناڭدار قۇراستىرىپ قالىڭ قولدى.
باستاسىن توزعان ەلدى كوسەمدەرىم،
اقىلشى بولسىن سوزگە شەشەندەرىم.
حان، سۇلتان، تورەلەردى ەل ساناماي،
تىزە قوس، كۇشتى جيىپ ەسەندەرىڭ.
تورەلەرگە سەنىم جوق، ەل ەرمەسىن،
قازاعىم حان تۇقىمىن دوس كورمەسىن.
حان، سۇلتان، تورە، قوجا، وڭكەي قۇزعىن،
ولارعا ەندى تىزگىن جۇرت بەرمەسىن.
سارىارقا قازاق جەرى كىندىگى دەپ،
اتانىڭ مۇلكى بولسىن جيعاندارىڭ.
جاۋ قالماق — اتا جاۋىم يت ەكەن دەپ،
قالماقتىڭ موينى بولسىن قيعاندارىڭ.
جاۋ كەرەگى مەرۋەرت، مارجان با ەدى،
قالماققا ەلدى قىرۋ ارزان با ەدى.
قازاق پەن قالماق تالاي سوعىسسا دا،
جاڭبىرداي.قورعاسىن وق جاۋعان با ەدى.
ءداۋ مىلتىقتان دوپ اتىپ،
قازاقتى قالماق كۇيرەتتى.
قالماققا مىلتىق اتۋدى،
ورىس پەن جۇڭگو ۇيرەتتى.
اتاڭا نالەت سۇم قالماق،
ءداۋ مىلتىعىن سۇيرەتتى.
جازىقسىز جۇرتتى بوستىرىپ
دالانى تەگىس كۇڭىرەنتتى.
مەيمان بوپ كەلەمىن دەپ قۋاڭ سىرعا،
قايتا الماي قينالدىم عوي مەن دە قىرعا.
حالقىمنىڭ مۇشكىل حالىن كوزبەن كورىپ،
قوبىز اپ قوسىپ تۇرمىن مۇڭدى جىرعا.
جاسىنان ەر جۇرەگى شەرگە تولعان،
حالقىنا قارتايعانشا قورعان بولعان
قينالىپ قىسىلعاندا، جىر شىعارعان،
كەرەيدە قوجابەرگەن باباڭ بولام.
سۇيگەن جارىم ايشانىڭ،
اسىل تەگىن سۇراساڭ.
كىشى ءجۇز الشىڭ ىشىندە،
ون ەكى اتا باي ۇلى،
ەسەنتەمىر ەلى ەدى،
سىلاڭ سىردىڭ بويىندا،
مەكەنى بەستام جەر ەدى.
الدىندا ورگەن مالىنىڭ،
ەسەبى جوق كوپ ەدى.
قايىن اتام قابىلان بي،
ءوز حالقىنا بەل ەدى.
قارتايسا دا بەدەلدى،
ايتۋلى ەردىڭ ءبىرى ەدى.
جاعالبايلى باسشىسى،—
سانسىزباي ۇلى توسپەنەن.
تىزە قوسىپ ەكەۋى،
سىيىنىپ اللا، ارۋاققا،
مۇعادجار تاۋعا بارماق بوپ،
كوشتى باستاپ جونەلدى.
جاۋدا قالىپ تۋعان جەر،
ەڭىرەدى ەل مەن ەر.
اۋدارىپ تابان كوشسە دە،
مۇعادجار تاۋى شالعاي جەر!
شىقسا دا تالاي قارسى دۇشپان جاۋعا،
شاباقتاي بولدى ورالعان قۇرعان اۋعا.
الشىننىڭ رۋلارى بەل بايلادى،
كوشپەك بوپ ەدىل-جايىق، ورال تاۋعا.
كۇن بار ما ەندى بىزگە جيىلاتىن،
ءدام-تۇزى تۋعان ەلدىڭ بۇيىراتىن.
ساۋىقشىل، بەيبىت جاتقان قازاق ەدىك،
جاۋ كورسەك، قارسى بىرگە جۇمىلاتىن.
وسكەنبىز، قازاق ۇلى ءبىر ۇيادا،
قىزىققان ەل ەمەسپىز ءدۇنياعا.
ۇلكەندى كىشى سىيلاپ ءارقاشاندا،
توپ بولسا، ءسوز باستاتقان قارياعا.
سالعانمەن قالماق قاتتى بۇلىنشىلىك
قۋسا دا ەلدى جەردەن بىت-شىت قىلىپ.
شىداڭدار توبىڭ بۇزباي، ازاماتىم،
ارىلار ءالى-اق باستان قيىنشىلىق.
قولداي ءجۇر عارىبىڭدى ءالى بارىڭ،
قونىستان جىلجىماڭدار كۇشى بارىڭ.
مەكەننەن مارال اۋسا، جايى بولماس،
ەسكە ۇستا، بۇل ءسوزىمدى ەسى بارىڭ.
بي مەن بەك ءبىر-بىرىڭدى سىناماڭدار،
داۋلاسىپ ەل اراسىن بىلعاماڭدار،
ساردارلار سارباز جيناپ، كۇش قۇراڭدار،
سوزدەرىن حان، سۇلتاننىڭ تىڭداماڭدار.
جىرىمدى ۇعىنىڭدار ميلىلارىڭ،
قوسقايسىڭ ەلدىڭ باسىن سىيلىلارىڭ.
ايانباي جاۋ قالماقپەن سوعىسقاندا،
اللا مەن ارۋاق بولسىن سىيىنارىڭ.
قاراتاۋ، سىر، سارىارقا، ەدىل-جايىق.
تۇراقتى قازاق ەلى قونىسى دەپ.
ساناڭدار ءتۇپ قازىققا سونى لايىق.
اۋەلدەن مال كىندىگى ءورىسى دەپ.
جاساقتى قويماعان سوڭ، ءاربىر شەپكە،
ناسيحات جۇرمەگەن سوڭ، ءار كەز كوپكە.
كوشۋمەن كۇنى وتكەن ءبىزدىڭ قازاق،
كەز بولدى بەيعامدىقتان زور ىندەتكە.
مۇنداي بوپ جاۋدان تابان تايعان با ەدى،
جاڭبىرشا قورعاسىن وق جاۋعان با ەدى.
وتپەس ءومىر، وتكەلسىز كەشۋ بولماس،
تۇزدە ولمەي، ۇيدە ولگەن ارمان با ەدى.
باستالدى ەلدە اشتىق كوپ ۇزاماي،
قالماقتىڭ شابۋىلى از بولعانداي.
ۇشىرادى شۇبىرىندىعا جاس پەن كارى،
سۇم زامان قازاقتارعا قاس بولعانداي.
جاۋ قالماق جاقىندادى شۋعا تامان،
سەسكەندى ەل ەسى شىعىپ، ونان جامان.
كۇن سايىن ءار اۋىلدى جاۋ كەپ شاۋىپ،
ورناپ تۇر ەل باسىنا اۋىر زامان.
تورعاۋىت، جوڭعار، ويرات ءبارى قالماق،
ورىستار مەن قىتايلار قويعان جالداپ.
سول ەكى ەل قارۋ-جاراق بەرگەننەن سوڭ،
قۇرتپاقشى مۇسىلماننىڭ ءبارىن جالماپ.
كۇنگەي جاقتى قاپتاعان قالماق الدى،
جەتىسۋدىڭ ءوڭىرى ەلسىز قالدى.
بوستىرىپ ءۇيسىن، نايمان، قوڭىراتتى،
جاي جاتقان قازاقتارعا لاڭ سالدى.
جاس كەلمەي ەكى كوزگە قايتسىن ەندى،
كوڭىلىم زور اپاتتان كوپ سەسكەندى.
مۇزدادى جىلى جۇرەك كۇن-تۇن سايىن،
جاۋ قالماق ەلگە قاپتاپ بەتتەگەلى.
ءدىن ورداسىن بىلعادى كاپىر قالماق،
وق اتىپ، جولداعى ەلدى ءوتتى جالماپ.
اينالا قازاق جەرىن جاۋلاپ الىپ،
ءتۇسىردى مۇسىلمانعا اۋىر سالماق.
قور بولدى بىرلىگى جوق ءبىزدىڭ قازاق،
باسىنىپ اتا جاۋىم ەتتى مازاق.
ورىستار مەن قىتايدان كومەك الىپ،
كورسەتتى جاۋىز قالماق ەلگە ازاپ.
قازاقتىڭ جاعدايىنا بولىپ قانىق،
بايلاۋلى قازاق قولىن پايدالانىپ.
يەسىز قالعان جەرگە شاتىر تىگىپ،
ورىستار جانتالاستى قورعان سالىپ.
زەرابشانعا ەل كەتتى،
ەستىلەردەن ەس كەتتى،
دۇنيە-مالدى تارتىپ اپ،
قازاقتى جاۋ ەڭىرەتتى.
سۇم قالماق شابۋىلداپ بىرنەشە ۇداي،
قورشاۋدى بۇزدىق قولداپ ارۋاق، قۇداي.
اشتارعا اتتىڭ ءبىرىن سويىپ بەرىپ،
كەلەمىز ايشا ەكەۋمىز ءجۇرىپ تىنباي.
ناعاشىم ايدابول بي، كۇلىك مىرزا،
ىسىنە حالقى ولاردىڭ بولعان ريزا.
ارۋاعى ەكەۋىنىڭ قولداي تۇسسە،
كورەرمىز تۋعان ەلدى ءدام بۇيىرسا.
تالايدىڭ وققا ۇشىرىپ، كەسىپ باسىن،
جاۋ الدى قازاقتىڭ كەڭ ساحاراسىن.
كۇناسىز جۇكتى ايەلدىڭ ءىشىن ءتىلىپ،
تۇيرەدى نايزامەنەن جاس بالاسىن.
تىرىلىكتە بۇل سۇمدىقتى كورمەيىن دەپ،
شامامشا جاۋعا سوققى بەرەيىن دەپ.
ساناڭدار ءتۇپ قازىققا سونى لايىق.
اۋەلدەن مال كىندىگى ءورىسى دەپ.
جاساقتى قويماعان سوڭ، ءاربىر شەپكە،
ناسيحات جۇرمەگەن سوڭ، ءار كەز كوپكە.
كوشۋمەن كۇنى وتكەن ءبىزدىڭ قازاق،
كەز بولدى بەيعامدىقتان زور ىندەتكە.
مۇنداي بوپ جاۋدان تابان تايعان با ەدى،
جاڭبىرشا قورعاسىن وق جاۋعان با ەدى.
وتپەس ءومىر، وتكەلسىز كەشۋ بولماس،
تۇزدە ولمەي، ۇيدە ولگەن ارمان با ەدى.
باستالدى ەلدە اشتىق كوپ ۇزاماي،
قالماقتىڭ شابۋىلى از بولعانداي.
ۇشىرادى شۇبىرىندىعا جاس پەن كارى،
سۇم زامان قازاقتارعا قاس بولعانداي.
جاۋ قالماق جاقىندادى شۋعا تامان،
سەسكەندى ەل ەسى شىعىپ، ونان جامان.
كۇن سايىن ءار اۋىلدى جاۋ كەپ شاۋىپ،
ورناپ تۇر ەل باسىنا اۋىر زامان.
تورعاۋىت، جوڭعار، ويرات ءبارى قالماق،
ورىستار مەن قىتايلار قويعان جالداپ.
سول ەكى ەل قارۋ-جاراق بەرگەننەن سوڭ،
قۇرتپاقشى مۇسىلماننىڭ ءبارىن جالماپ.
كۇنگەي جاقتى قاپتاعان قالماق الدى،
جەتىسۋدىڭ ءوڭىرى ەلسىز قالدى.
بوستىرىپ ءۇيسىن، نايمان، قوڭىراتتى،
جاي جاتقان قازاقتارعا لاڭ سالدى.
جاس كەلمەي ەكى كوزگە قايتسىن ەندى،
كوڭىلىم زور اپاتتان كوپ سەسكەندى.
مۇزدادى جىلى جۇرەك كۇن-تۇن سايىن،
جاۋ قالماق ەلگە قاپتاپ بەتتەگەلى.
ءدىن ورداسىن بىلعادى كاپىر قالماق،
وق اتىپ، جولداعى ەلدى ءوتتى جالماپ.
اينالا قازاق جەرىن جاۋلاپ الىپ،
ءتۇسىردى مۇسىلمانعا اۋىر سالماق.
قور بولدى بىرلىگى جوق ءبىزدىڭ قازاق،
باسىنىپ اتا جاۋىم ەتتى مازاق.
ورىستار مەن قىتايدان كومەك الىپ،
كورسەتتى جاۋىز قالماق ەلگە ازاپ.
قازاقتىڭ جاعدايىنا بولىپ قانىق،
بايلاۋلى قازاق قولىن پايدالانىپ.
يەسىز قالعان جەرگە شاتىر تىگىپ،
ورىستار جانتالاستى قورعان سالىپ.
زەرابشانعا ەل كەتتى،
ەستىلەردەن ەس كەتتى،
دۇنيە-مالدى تارتىپ اپ،
قازاقتى جاۋ ەڭىرەتتى.
سۇم قالماق شابۋىلداپ بىرنەشە ۇداي،
قورشاۋدى بۇزدىق قولداپ ارۋاق، قۇداي.
اشتارعا اتتىڭ ءبىرىن سويىپ بەرىپ،
كەلەمىز ايشا ەكەۋمىز ءجۇرىپ تىنباي.
ناعاشىم ايدابول بي، كۇلىك مىرزا،
ىسىنە حالقى ولاردىڭ بولعان ريزا.
ارۋاعى ەكەۋىنىڭ قولداي تۇسسە،
كورەرمىز تۋعان ەلدى ءدام بۇيىرسا.
تالايدىڭ وققا ۇشىرىپ، كەسىپ باسىن،
جاۋ الدى قازاقتىڭ كەڭ ساحاراسىن.
كۇناسىز جۇكتى ايەلدىڭ ءىشىن ءتىلىپ،
تۇيرەدى نايزامەنەن جاس بالاسىن.
تىرىلىكتە بۇل سۇمدىقتى كورمەيىن دەپ،
شامامشا جاۋعا سوققى بەرەيىن دەپ.
دۇشپانعا ىزا كەرنەپ، قارسى شاپتىم،
مايداندا شاھيد بولىپ ولەيىن دەپ.
دۇشپانمەن ۇرىس سالدىم ايانباي-اق،
ايالداپ الدى-ارتىما قاراماي-اق.
مەنى كورىپ جاستار دا اتتان سالدى،
قالماقتى نايزالادىق اياماي-اق.
اينالىپ زور شايقاسقا ۇرىس سوڭى،
جاڭبىرشا جاۋىپ كەتتى قالماق وعى.
دۇشپاندار وق بوراتا باستاعاندا،
شەگىندى شىعىن بولماي قازاق توبى.
قاي زامان، مىنا زامان، سورلى زامان،
پەندەنى بۇعاۋلايتىن تورلى زامان.
اتادان ۇل، انادان قىز ايرىلىپ،
حالقىمدى جايلادى ىندەت مۇلدە جامان.
قاعىنىپ تارىلدى عوي زامانىمىز،
توزدى عوي جاياۋ ءجۇرىپ تابانىمىز.
تولاسسىز زور مىلتىقتان دوپ اتىلىپ،
سارقىلدى اقىل-ايلا، امالىمىز.
مىنا زامان، قاي زامان، قۇيىن زامان،
جۇرت شۇبىرىپ بولدى عوي ءبارى اقتابان.
الاكولدەن باستالدى سۇلاعان جۇرت،
ماڭگۇرتتى ەستى الىپ، قونىس اۋعان.
باسىنان قاراتاۋدىڭ كوش كەلەدى،
تاي، تايلاق كوش باس سايىن بوس كەلەدى.
اۋىلدار جۇبىن جازباي بىرگە كوشسە،
ءبىر-بىرىن قيىن جولدا ەس كورەدى.
ارقاعا كەتكەن عاسكەر قايتتى ورالىپ،
شۋعا جەتتى اتىنىڭ موينى تالىپ.
ءبارى دە نۋ قامىسقا پانالادى،
قالماق بوپ شىبىن جانىن امان الىپ.
اڭعال قازاق الدانعان،
تورەنىڭ ءسوزىن مالدانعان.
جان-جاعىنان جاۋ قاماپ،
جول تابا الماي داعدارعان.
شاپقىنشى قالماق قۇتىرىپ،
جەرىمىزدى تاپتاعان.
ءداۋ مىلتىعىن سۇيرەتىپ،
قۇمىرىسقاشا قاپتاعان.
قىرسىعى ءتيىپ حانداردىڭ،
قالماقتان حالقىم ۇتىلعان.
وپاسىز سۇلتان، تورەدەن،
ءجون بولار، ەلىم، قۇتىلعان.
كوسەمى جوق قازاقتىڭ باسى قاتقان،
تورەلەر جاۋ قالماققا ەلدى ساتقان.
جاسانىپ جاراقتانعان قانقۇيلى جاۋ،
باس سالدى قازاقتاردى بەيبىت جاتقان.
قۇي ويلا، قۇي ويلاما، ءبىتتى جۇمىس،
باستاڭدار قورشاۋ بۇزىپ، ۇلكەن ۇرىس!
جورىقتا جولىڭ بولعىر بوزداقتارىم.
جاراسپاس ەر جىگىتكە بوسقا تۇرىس.
حان، پاتشا قازىناسىنداي بولعان قازاق،
ءتورت تۇلىك مالعا تولعان دالالارى.
قارۋلى يت قالماققا بولىپ مازاق،
ءۇش ءجۇزدىڭ كوپ قينالدى دانالارى.
قازاقتار پانالادى توعاي - نۋعا،
كەڭ دالا تولىپ كەتتى ايعاي-شۋعا.
سوعىسقان يت قالماقپەن قازاق قولى،
تۇسكەندەي بولىپ ەدى وت پەن سۋعا.
ولەڭگە قوستىم كوزبەن كورگەن كوپتى،
حالقىمدى سوعىس، اشتىق تەنتىرەتتى.
ءبىرازى نايمان، قوڭىرات، جالايىردىڭ،
سارىسۋ وزەنىنە كەلىپ جەتتى.
بۇل زامان، قاي-قاي زامان، مىستان زامان،
قازاقتى قالجىراتقان دۇشپان زامان.
شۇبىرعاندا ىزىڭنەن شاڭ بورايدى،
قار جاۋعان قاڭتارداعى قىستان جامان.
قيا الماي دالا، تاۋ-تاسىن،
سيعىزا الماي ەر باسىن.
جەر-سۋىنان ايرىلىپ،
حالايىق توكتى كوز جاسىن.
مىنگەستىك ايشا ەكەۋمىز جالعىز اتقا،
امالداپ قامشى باستىق اقبوز اتقا.
قۇتىلىپ جاۋدان الىس كەتە باردىق،
ايتەۋىر تۇتقىن بولماي يت قالماققا.
سىيىنىپ اللا مەنەن ارۋاققا،
بەت تۇزەپ ءبىز جونەلدىك ارقا جاققا.
«اۋىلعا جەتەم»— دەگەن زور ءۇمىت بار،
ەلىمدى جولىقتىرسىن ءبىزدىڭ باققا.
مەكەنىم ەسىل، ەرتىس، توبىل بويى،
ەلىمنىڭ جايىلۋشى ەدى ەشكى - قويى.
كۇن تۋىپ اتا جاۋدان كەك الاتىن،
قالماقتىڭ ىسكە اسپاسىن حارام ويى.
سۇم دۇنيە وپاسى جوق جالعان ەكەن،
بىزدەن بۇرىنعى ەرلەردى دە العان ەكەن.
باقۇلدىق ەل-جۇرتىمەن ايتىسا الماي،
ەلدە ولمەي، دالادا ولگەن ارمان ەكەن.
وتكەن كۇن كوز الدىما جاي ءبىر ەلەس،
كۇيىنىپ ولەڭ-جىرمەن ايتتىم كەڭەس.
ءجۇز جيىرما ءتورت مىڭ پايعامبار مەن،
وتىز ءۇش مىڭ ساحابا دا دۇنيەدەن وتكەن،
سولاردان قوجابەرگەن ارتىق ەمەس.
داۋلەت - ب ا ق پەن پەرزەنتكە اسىعىس جوق،
بىرەۋگە ەرتە، بىرەۋگە كەش بەرەدى.
جوقشىلىققا ەش جۇيرىك جەتكەن دە جوق،
پەندەگە شىدامدىلىق دەس بەرەدى.
سۇم سوعىس، اشتىق پەن جۇت نەنى قويسىن،
ايرىلدى ەل بار داۋلەت پەن جيعان مالدان.
يت قالماق وق بوراتىپ نەسىن قويسىن،
حال كەتتى نەلەر اسىل ساردارلاردان.
ساناما ءبىرىڭدى ارتىق، ءبىرىڭدى كەمگە،
ءبىرىڭدى-بىرىڭ سۇيە سۇرىنگەندە.
ءار ۋاقىت توبىڭ جازباي بىرگە جۇرسەڭ،
تاتيسىڭ از دا بولساڭ، ىرگەلى ەلگە.
تارقاتپا ساربازدارىم جيىنىڭدى،
جاۋدان كەك اپ، وڭايلات قيىنىڭدى،
قالماقتى جەڭىپ شىعىپ، قۇداي وڭداپ،
بوزداقتار قايتادان تاپ ءۇيىرىڭدى.
نۇر جاۋار تالاپتى ەرگە دەگەن ەرمىن،
ەسىركەپ قاشان اللا جەتكەرەدى.
قۇدايدان ەلگە اماندىق تىلەپ ءجۇرمىن،
قازاقتى قاشان قولداپ ەسكەرەدى.
قاجىدى حالى ازايىپ ءبىزدىڭ حالىق،
ماڭگۇرتىپ سوعىس، اشتىق جۇدەتكەلى،
كولىگىن قولدا بارلار پايدالانىپ،
جونەلدى ەل بەت-بەتىنە كۇنەلتكەلى.
اتقارىپ ءتاۋىر جۇمىس ەلشىلىكتە،
ۇنادىق ەر اتانىپ كوپشىلىككە.
ايرىلىپ قاسىما ەرگەن ءتورت بوزداقتان،
ءدال بۇگىن مەن تاپ بولدىم كەمشىلىككە.
باتىر دەپ ءتۇسىپ ەلدىڭ ىقىلاسى،
مەن بولدىم جاس شاعىمنان جورىق باسى.
كەشەگى وردا بۇزعان وتىز بەستە،
سىيلاپ ەدى مۇسىلماننىڭ كارى-جاسى.
بولعانمەن وعىز تۇرىك تەكتەرىمىز،
تۇرىكتىڭ كوپ ەلىنەن شەتتەدىك ءبىز.
مۇسىلمان قاسقىر بولىپ مۇسىلمانعا،
قانداستار جات بوپ كەتتى ءدال وسى كۇز.
ۋايىمداما ايشاجان!
قالدى دەپ بوز ات شابانداپ.
جەتەرمىز ەلگە ءبىز امان،
اڭ اتىپ جەپ امالداپ.
قايعىرا كورمە، وي ويلاپ،
قالارمىز دەپ جاياۋلاپ.
ەسەن بولساق، جان جارىم،
بارارمىز ەلگە باياۋلاپ.
بوگەلمەيىك ايالداپ،
جۇرەيىك اتپەن اياڭداپ.
ۇزاپ شىقتىق الىسقا،
جەتە قويماس يت قالماق.
بولسا دا ادام ءۇشىن جامان رەسىم،
قالايشا ايتپاي قويام مۇنىڭ نەسىن.
حالقىمنىڭ حال جاعدايىن ولەڭ ەتىپ،
جىرلادىم اپات كۇننىڭ شەجىرەسىن.
ارتىمدا ءوزىم ولسەم اتىم قالسىن،
جىرىما بارشا جۇرتىم قۇلاق سالسىن.
«بابامنىڭ قوجابەرگەن ولەڭى»،— دەپ،
ۇمىتپاي كەيىنگى ۇرپاق ەسىنە السىن.
سامارقاند، بۇحارادان ءبىلىم العام،
ونەرگە قۇشتار بولىپ جاس شاعىمنان.
اتانىپ زەرەك شاكىرت قاتارىندا،
ۇرگەنىش مەدرەسەسىن تامامداعام.
قورشاۋعا تۇسپەي كوشىپ تولە كەتتى،
سوڭىنا ءبىراز اۋىل ەرە كەتتى.
يت قالماق ءبىزدى بۇگىن جەڭگەنمەنەن
تۇبىندە جاۋدى قازاق جەڭەر دەپتى.
قۇرتتاتىپ ەت جەيتۇعىن قالماق كاپىر،
قازاقتىڭ ساحاراسىن جايلادى اقىر.
تەڭەمەك بولىپ بىزبەن تەرەزەسىن،
جاۋىعىپ ءجۇرۋشى ەدى تىگىپ شاتىر.
ءىس بولدى-اۋ، اسا قيىن تاڭداي تاتىر،
قورلاندى جاياۋ قالىپ سانسىز باتىر.
جايناعان گۇلدەي تۇرمىس عايىپ بولىپ،
داريعا - اي، ويدا-جوقتا بولدىق پاقىر.
بۇل اپات ءۇش ءجۇز ەلىن تەنتىرەتتى،
حالىقتىڭ دايىندىقسىز ەسى كەتتى.
جال-جايا، قازى-قارتا جەگەن قازاق،
امالسىز ءشوپ تامىرىن قورەك ەتتى.
باتىرلاردىڭ اعاسى،
قىرىقتا جاس شاماسى.
قامقور بولار حالىققا،
بوگەنبايداي داناسى.
قانجىعالى بوگەنباي
التىندى توننىڭ جاعاسى.
وسى كۇنگى سارداردىڭ
بارىنەن ارتىق باعاسى.
تازارتىلار كۇن تۋار،
قازاقتىڭ كەڭ دالاسى.
ەل قورعانى ۇل تۋار،
قالماقتىڭ قۇرىر شاراسى.
جازىعى جوق قازاقتىڭ،
باتىرلار بولار پاناسى.
ەلدى قىرعان قالماقتىڭ،
جىرتىلار ءالى-اق جاعاسى.
قازاقتار ءتۇيىپ قاباعىن،
قالماقتىڭ ورىپ تاماعىن.
قايتا تارتار دۇشپانعا،
وزدەرى تارتقان تاباعىن.
بىت-شىت قىپ شەبىن، قامالىم،
ابدەن قۇرتىپ امالىن.
قازاعىم جەرىن تازارتىپ،
تايدىرار قالماق تابانىن.
قاندى ۇرىس ەكى جاققا دا قيىن بولدى،
ايناكول جاعاسىندا قىرعىن بولدى.
ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز بوپ قارسىلاسىپ،
قالماقتان التى مىڭ جان شىعىن بولدى.
قازاقتار قاشا كوشىپ ۇرىس سالدى،
بەتپاقتا اداستىردى قالماقتاردى.
ەدىل-جايىق، ارقاعا قازاق اۋىپ،
شۋ، تالاس، سىر، قاراتاۋ جاۋدا قالدى.
بوستىرىپ جالايىر مەن نايمانداردى،
التاي مەن الاتاۋدى قالماق الدى.
جالايىر، نايمان، قوڭىرات ءبورىبايعا ەرىپ،
سارىسۋ بويىنا كەپ قونىستاندى.
تۇسىندا تاڭبالى تاس بولىپ شايقاس،
قازاقتار اتا جاۋمەن سالدى ايقاس.
قالماقتار ۇستى-ۇستىنە وق بوراتتى،
دەگەندەي ءۇش ءجۇز ۇلى كورىپ بايقاس.
سوعىسىپ بۇل ۇرىستا بايقاسقاندا،
قايمىقپاي جاۋ قالماقپەن شايقاسقاندا.
دۇشپاندار جەمە-جەمدە ۇتا المادى،
قولما-قول قازاقتارمەن ايقاسقاندا.
اشىنعان قازاق قورقىپ بۇعا المادى.
قالماقتار جەكپە-جەككە شىعا المادى.
مىلتىعى جەتكىلىكتى كاپىر قالماق،
شىعۋدى جەكپە-جەككە قالامادى.
بەس مىڭداي جاۋ قىرىلعان ۇزكەنت جاقتا،
ەكپىندەپ باسا كوكتەپ كەلگەن شاقتا.
بوگەدىك سارىسۋدا قالماق قولىن،
دۇشپاندار ەتە المادى باتىس جاققا.
جاۋلارعا قارسى تۇردى الشىن قولى،
كەسىلدى ەرىكسىزدەن قالماق جولى.
ايماقكول جاعاسىندا جەتسەك تاعى،
كەلمەدى ءابىلحايىر جيعان توبى.
كوپ توستىق ءابىلحايىر كەلەدى دەپ،
توسىننان جاۋعا سوققى بەرەدى دەپ؛
الايدا نەگىزگى قول كورىنبەدى.
قورىقتىق حالىق تۇگەل ولەدى دەپ.
قامدانىپ جاساق جيىپ، تىگىپ شاتىر،
قولباسشى ءابىلحايىر قايدا جاتىر،
سامەكە، ابىلمامبەت، عايىپ، بولاتتىڭ،
كومەگى قازاقتارعا بولمادى اقىر.
قايعىرىپ قازاق ەلى شەكتى ۋايىم،
زور سوعىس تومەندەتىپ حال-جاعدايىن.
جىرىمدى ءارى قاراي ۇلاستىرىپ،
ازىراق قايىن جۇرتتى باياندايىن.
باسىندا مامىر ايى شىقتىم جولعا،
دەدىم مەن اللا، ارۋاق ءوزىڭ قولدا.
اي ءجۇرىپ قايىن جۇرتقا كەلىپ جەتتىم،
كورمەستەن ەشبىر بەينەت ۇزاق جولدا.
قازاقتان باقىت شىركىن تايعان با ەدى،
قالماقتا بۇرىن مىلتىق بولعان با ەدى.
ەلىمنەن باقىت قۇسى ۇشىپ كەتىپ،
قالماقتىڭ شاتتارىنا قونعان با ەدى.
قازاقتىڭ قامسىزدىعىن جاۋلار سەزگەن،
تىڭشىسى قالماقتاردىڭ ەلدى كەزگەن.
شال-كەمپىر بەينەسىندە جەر شارلاعان،
ساناقشى تۇتقىندالدى جاننان بەزگەن.
قالماقتىڭ اياماسىن ابدەن سەزەم،
جاۋلاردىڭ قورلىعىنا قالاي توزەم.
دۇشپاندار ءداۋ مىلتىقتان دوپ اتقاندا،
كۇڭىرەندى تاۋ، ورمان، كول، اساۋ وزەن.
تاراقتى ەر بايعوزى 13قولدىڭ باسى،
بۇل كۇندە جيىرما التىعا كەلگەن جاسى.
ول داعى كىشى جۇزگە كۇيەۋ ەكەن،
سىيلاعان ونى دا ەلدىڭ كارى-جاسى.
قاتىستى كىشى جۇزدەن تايلاق مەرگەن،
قۇلاتتى كوزدەگەنىن اتقان جەردەن.
ءبىر مەرگەن ساڭىراق اتتى جارالاندى،
تايلاقتىڭ جولداس بولىپ قاسىنا ەرگەن.
ايگىلى تايلاق، ساڭىراق باتىر ەمەس،
شىعاتىن جەكپە-جەككە جاندار ەمەس.
وزگەشە مەرگەندىكپەن اتى شىققان،
بولماسا دارا ءجۇرىپ قىلماس ەگەس.
بايعوزى قولما - قولدا ەكەن كۇشتى،
ەر بولىپ، جەكە شىعىپ، كوزگە ءتۇستى.
اتىسقا عادەتتەنگەن قالماقتاردىڭ،
بەتپە-بەت كەزدەسكەندە، زارەسى ۇشتى.
مەكەندەپ توبىل، ەرتىس ەكى اراسىن،
قازاقتىڭ كۇيگە بولەپ ەڭ دالاسىن.
ساۋىقشىل ورتا ءجۇزدىڭ كەرەيى ەدىك،
ءۇش ءجۇزدىڭ جات كورمەگەن ەش بالاسىن...
You Might Also Like
