جالعىزدىڭ شەشەسى
پالاتا ىشىندەگى سۋىقتان قورعانىپ، جىلى توسەكتەن تۇرا الماي جاتقان ءبىزدى:
— ال، قانە، جىبىرلايىق. ايتپەسە ەرتەڭگى استان قۇر قالىپ قويارمىز، — دەگەن ءادىلدىڭ ءسوزى امالسىز قوزعاپ ەدى. توسەكتىڭ تور تەمىرىن شىقىر ەتكىزىپ، كورپەسىن قوساياقتاي سىلكە، الدىمەن ۇشىپ تۇرعان دا سول. اياق-قولى بالعاداي سوم دەنەلى جىگىت. سويتە تۇرىپ قايداعى ءبىر سۋىققا بولا ءالجۋازدىق كورسەتۋ ۇيات تا، ارينە. سونىسىن سەزىنگەن ءادىل وزگەمىزدەن بۇرىن باتىلدىق تانىتىپ، نامىسقا تىرىسقان بولىپ جاتىر.
جارتىلاي جالاڭاش قالپىندا قولدارىن قاپتالىنا سەرمەي، كوكىرەگىن كورىكشە كۇمپيتىپ الدى دا، ادەمىلەپ تۇرىپ ءبىر ەسىنەپ تاستادى.
— يششاي! — دەدى سوسىن تاناۋى پىشىلداپ كيىنىپ جاتىپ. قالعان ەكەۋمىزدىڭ بۇل سەكىلدى ارزان ەرلىك جاساۋعا دا قاجىرىمىز جەتپەستەن، كورپە-توسەككە كومىلگەن بويى كيىمگە جارماستىق.
ماۋسىم باستالعاننان بەرى ءادىلدىڭ ءتىل قۋاتى جەتكەنشە جاماندايتىنى ساناتوريي-پروفيلاكتوريي. تالاي دەمالىس، ەمدەۋ ورنىندا بولىپ جۇرسە دە، ءدال وسىنداي ناشارىن كورمەگەنىن، مۇندا قالىپتاسقان بەرىك رەجيمنىڭ جوقتىعىن، ەمدەۋشىلەردىڭ ەشكىمنىڭ قاتاڭ باقىلامايتىنىن، تاعامنىڭ ءدامسىز، باسشىلىقتىڭ كەزەكتى ماۋسىم وتكىزۋگە قامسىز ەكەنىن قايتا-قايتا ايتىپ، دەمالىسىمىزدى تۇككە تۇرعىسىز ەتىپ ءبىتتى.
كورپۋستاعى باتارەيالاردىڭ ءبىر ىسىماي قويعانىنا كۇيىنگەن ول ەندى جىلۋ جۇيەسىندە ىستەيتىندەردى سىرتتاي تالاي جەرگە اپارىپ، سىباعاسىن بەرىپ-اق تاستادى. ءسويتىپ، كۇپىلدەگەن ۇنمەن كۇيزەلە سويلەپ تۇرعان جىگىتتىڭ كەنەتتەن:
— وي، انانى قاراڭدار، انانى، — دەپ قۋانا ساڭق ەتە تۇسكەنى.
سوڭعى مودامەن توقىلعان ادەمى سپورت كوستيۋمىنىڭ ىسىرماسىن جىلجىتا بەرىپ، تەرەزەگە ءۇڭىلىپ قالىپتى. شەگىر كوزدەرى شەڭبەرلەنە ءتۇسىپ، ۇلكەندەۋ اۋىزى اشىلىپ كەتكەن. بار-جوعىمىزدى يىققا ءىلىپ، قىمتانىپ-شىمقانىپ كيىنىپ العان ەكەۋمىز جالت بۇرىلدىق تا، جارىسا ۇمتىلدىق.
كورپۋستىڭ سىرت جاعى بىلتىر تىگىلگەن جاس شىبىقتاردان وزگە ەشتەڭە جوق جالتاڭ. كەڭدەۋ ەتىپ جاسالعان الفالت جول عانا تەمىر تورلى قورشاۋدى جاعالاپ بارىپ، ءۇيدى وراپ وتەدى. وسىنداي كوڭىلسىزدەۋ بولعاندىقتان، بۇل بەتكەيدە دەمالۋشىلار نەكەن-ساياق. ال تەرىسكەيدەن ىزعىرىق ەسكەن مۇنداي سۋىق كۇندەرى كورپۋستىڭ سىرتى ءتىپتى بوس.
جارتىلاي قاتقاق قار باسقان اسفالت جولدىڭ ۇستىندە قازاقي شاپان كيگەن، جالبا تىماقتى بىرەۋ ءجۇر. باستان-اياق مۇزداي قازاقشا كيىنۋ بۇل زاماندا سيرەك بولعاندىقتان دا، كوزگە وعاش. اسىرەسە ءدال وسىنداي ەمدەلۋ ورنىندا. ءبىراق ءبىزدىڭ ىشەگىمىزدى تارتقىزىپ، كوزىمىزدى جىپىلىقتاتقان ول ەمەس. جاڭاعى قازاقشا كيىنگەن كىسىنىڭ نەشە ءتۇرلى قيمىل-قوزعالىس جاساپ، ارلى-بەرلى جۇلقىنىپ، كادىمگىدەي دەنە شىنىقتىرۋ جاساپ ءجۇرۋى ەدى.
اۋزىمىز اشىلىپ، قادالىپ قالىپپىز. كيىمى وعاش بولسا دا، قيمىلى دەنە شىنىقتىرۋ جاساۋعا ابدەن توسەلگەن ادامدىكى. ءوزىمىز مەكتەپكە دە، اسكەردە دە سان رەت اينالىسقان كادىمگى بوي سەرگىتۋ جاتتىعۋلارى. قاقاعان سۋىقتا مۇنداي قايرات قىلعاندى قويىپ، جىلى توسەكتىڭ ءوزىن ارەڭ قيىپ تۇرەگەلگەن دەرەڭدەي-دەرەڭدەي ءۇش جىگىت اينەككە جابىسقان بويى تاڭىرقاي قاراپ تۇرمىز.
— قاراشى-ەي، مىنا كىسىنىڭ پاتريوتىن! — دەدى ءادىل باسىن شايقاپ. —ءتارتىپ بويىنشا مۇندا جاتقان ەمدەلۋشىلەردىڭ بارلىعى ەرتەڭگى فيزكۋلتۋراعا شىعۋى كەرەك. ءبىراق، سونى ىستەپ جاتقان كىم بار؟ اركىم جۇمىسىنا كەلىپ-كەتكەندى عانا بىلەدى. ساناتوريي رەجيمى دۇرىس ەمەس ەكەنىن ايتساق، رەنجيدى ءبارى.
— بارلىق رەجيمدى قايتىپ جونگە سالاسىڭ؟ — دەدىم مەن داۋلاسا كەتىپ.
— پالاتانىڭ ءىشى مىناۋ، تاستاي. ودان ەمدەلۋگە كەلگەن بايعۇستى فيزكۋلتۋرا جاسا دەپ ايازعا ايداپ شىقشى، ەرتەڭىنە مۇرتتاي ۇشىپ ءتۇسسىن.
ءبىز وسىلاي ءباتۋاعا كەلە الماي، ءسوز ءورشىتىپ جاتقاندا ەرتەڭگى تاماققا شاقىرعان قوڭىراۋ دا بەزىلدەپ قويا بەردى. جۋىنىپ-شايىنامىز دەپ ءجۇرىپ، ەپتەپ كەشىگىپ تە قالىپپىز. قارسى الدىمىزدان ەرتەڭگى استى قاربىتىپ الىپ، سۋاتتان شىققان كيىكتەي قايقاڭداي باسىپ كەلە جاتقاندار دا ۇشىراستى.
ءادىل — داۋدىرلاعان كوڭىلدى جىگىت. اسحاناعا كىرىسىمەن، جاڭاعى جالبا تىماقتىنى ىزدەپ، جان-جاعىنا قارانىپ، قاراداي اۋرەگە تۇسكەنى. داستارقان باسىنداعى تاباقتاس كىسىلەرگە الگى وقشاۋ كورىنىستى جىرداي عىپ جىپكە ءتىزىپ بەردى دە، سونىڭ كىم ەكەنىن بىلە الماي، دىمىمىز ابدەن قۇرىپ وتىرعانىن قوسا جەتكىزدى.
— مەن وسى جۇمباقتى شەشسەم، اقىسىنا نە بەرەسىز؟ — دەدى التىن ءتىستى ايەل سىزىلا كۇلىمسىرەپ. سىرتى سىپايى، نازىك كورىنگەن بۇل كەلىنشەكتىڭ ءبىر ادامدى قاعىتارلىق قالجىڭى دا بار ەكەنىن وسى جەردە اڭعاردىق.
— نە سۇرادىڭىز، سونى، — دەدى وڭتايلى ءساتتى ولجالاپ قالعىسى كەلگەن ءادىل دە جالما-جان. ىلە ەكى جۇپ كوز ءوزارا اسىعىس شارپىسىپ وتكەندەي بولدى.
ماۋسىمنىڭ باستالعانىنا ءبىر اپتاداي وتسە دە ەمدەلۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى ءوزارا ءجۇزتانىس بولىپ قالعان ۋاقىت. شەتكى ستولدا وتىرعان باكەنە بويلى مىنا كىسى دە بەتپە-بەت كەلگەندە جازباي شىرامىتاتىن سونداي ءجۇزتانىستىڭ بىرەۋى. ءبىر ۋىس جۇدەۋ ءپىشىنىن ۇساق ءاجىم ايعىزداعان الپىستار شاماسىنداعى بۇل ادام ەپتەپ كەمىستەۋ دە. اياعىن ءسال سىلتىپ باسادى. وڭ جاق كوزىنە تارىداي نوعالا تۇسكەن. بۇرىن-سوڭدى زەيىن اۋدارىپ، نازار جىقپاعاندىكى مە، باسقا جاعىنان، مىنەز-قۇلىعىنان مۇلدە حابار جوق. ماڭايىمىزدا وتىرعانداردىڭ ەشقايسىسى دا بۇل ادامنىڭ ءاتى-جونىن بىلمەيتىن بولىپ شىقتى.
ءادىل مەن كەلىنشەك بۇدان ارى ول تۋرالى ءسوز ءورشىتىپ، باس اۋىرتپاي، اڭگىمەنى ەكۋى عانا ۇعىساتىن باسقا ارناعا بۇرىپ اكەتىپ بارادى.
ءوزارا ءتۇسىنىسىپ ۇلگەرگەن جاستاردا شارۋا قانشا، كوز قيىعىممەن باققانىم — جاڭاعى كىسى. وندا دا مەنى الاڭداتىپ وتىرعان — «قازاقشا كيىنىپ، دەنە شىنىقتىرۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن بۇل ءوزى نە قىلعان جان؟» دەگەن ۇشقالاقتاۋ، جەڭسىك وي. ادامنىڭ نازارىن الىپ قاشاتىن ايرىقشا ەشتەڭەسى جوق، جۇقالتاڭ عانا موسقال كىسى. اۋزىنداعىسىن اسىقپاس شايناپ، باپپەن تاماقتانىپ وتىر. سارى ماي جاعىلعان قارا ناندى قازىدان ارمەن كەرتىپ جەپ، بۋى بەتكە شاپقان قارا شايدى تەرلەپ-تەپشىپ ۇرتتايدى. تاماق ىشۋگە كىرىسكەندە توڭىرەگىنە ءتىپتى نازار اۋدارار ەمەس.
ۋاقىتتىڭ كوپشىلىگى ەمدەلۋشىلەردىڭ ەسىن شىعارىپ ەلپەڭدەتپەي، بابىمەن جىلجيدى، ءار ءتۇرلى ەم-دومنان كەيىنگى تىرلىك — قىزىل بۇرىشتا كىتاپ-قاعاز قاراپ، شاحمات، بيليارد ويناۋ، تەليەۆيزور، كينو كورۋ. ودان قالسا، كورپۋستاردىڭ ماڭىندا سەيىل-سەرۋەن قۇرۋ، بۋلىعىپ جاتقان وسەك-اياڭعا ەرىك بەرۋ. قىسىڭقىراپ تۇرعان قىز كەزى بولعاندىقتان، جۇرت سىرتقا كوپ اسىعا بەرمەيدى. ۆەستيبيۋلبدە، پالاتادا وتىرىپ، بەيبەرەكەت اڭگىمەمەن ۋاقىت وتكىزۋ جاعى باسىمداۋ.
كارىسى، قىرقىلجىڭى ارالاس ۇلكەن كىسىلەردىڭ ءار ساققا جۇگىرگەن قيلى-قيلى اڭگىمەلەرىن قۇلاققا كوپ ىلە قويماي، بويكۇيەزدەۋ كۇيدە وتىرعامىن. مينەرال سۋلى ۆانناعا دەنەمدى توعىتىپ شىققانىم جاڭا، سالقىن بولمەدەن وسى ۆەستيبيۋلدى ءجون كورىپ، جايعاسا سالىپ ەدىم. جينالعان قاۋىمنىڭ الدەكىمدى قاعىتا سويلەپ، قايتا-قايتا قالجىڭدارىن قايراي بەرگەنى ەرىكسىز ەلەڭدەتكەن. «باتىلداۋ ايتىلىپ جاتقان وسىنشا سوزگە ءبىر قايىرىم جاۋاپ بەرمەي، ءۇنسىز وتىرعان بۇل نەعىلعان جان» دەگەن ويمەن بۇرىلا قاراسام — ماناعى جالبا تىماقتى شال.
كوپشىگى تۇسكەن ەسكىلەۋ كرەسلودا ەڭسەسىن كوتەرە الماي تۇقشىرايىپ وتىر. قاپتال شاپاننىڭ يىعىنان اپپاق سۇلگىنىڭ شاشاعى سالبىرايدى. وزىنە ءازىل ارناعان ادامنىڭ بەتىنە قاراپ قويىپ، سيرەگەن سارعىش تىستەرىن كورسەتە جىميعاننان باسقا بىتىرگەنى جوق. «ە، ە بۇل كىسى يا ساڭىراۋ، يا ساقاۋ ەكەن عوي» دەگەن بايلامدى جاساپ ۇلگەرگەن شاقتا:
— بىلجىراماي تىنىش وتىرىڭدار! — دەپ سالعانى ەمەس پە تىماقتىنىڭ.
— وي، ايتتىم عوي، بۇل ءوزى ۇندەمەي ءجۇرىپ پالە!
— انە، سەندەر باكەڭدى سويلەمەيدى دەيسىڭدەر. بالەم قالاي قاتىرادى ءا!
— مۇنداي كىسىلەر ايەلگە وتىمدىرەك بولادى تەگىندە، — دەسىپ وتىرعاندار ءبىر شاتتانىپ قالدى. شالدىڭ جانىنا باتار سوڭعى ءسوزدى ايتقان موسقال كىسى:
— انەكەي، باكەڭنىڭ ءتىلىن مەن شىعاردىم. بايقاماسا، بۇل ءوزى قاۋىپ تۇسەدى، — دەپ، ولقىسىنباي-اق ارزان بەدەلگە يە بولىپ قالۋ قامىندا. ءسوز اڭعارىنان بايقاعانىم قاتار-قۇربى زامانداستارى باكەڭە ءبىر ۋاقىتشا بايبىشە ىڭعايلاپ بەرۋ پروبلەماسىن شەشۋ ۇستىندە ەكەن. وسىندا دەم الىپ جاتقان ءۇش-تورت ايەلدى كەزەك-كەزەك تەلىپ، تاپ ءقازىر-اق قوسىپ جىبەرەردەي قىزىل كەڭىردەك بولىسادى.
سونشاما داۋ-داماي، ءازىل-قالجىڭنىڭ وشاعى بولىپ وتىرىپ، ۇرتىنا قۇرت العانداي ءۇن شىعارماعانى-اۋ. سونداعى بار بىلدىرگەن لەبىزى — الگى. جەڭىن سەرپىپ جىبەرىپ، بىلەگىندەگى ساعاتىنا ءۇڭىلدى دە، تۇيدەكتەلىپ كەلىپ قالعان كەزەكتى قالجىڭعا قۇلاق ءتۇرىپ جاتپاستان، اياعىن سىلتي دەرەۋەسىككە ۇمتىلدى.
— ۆاننا قابىلدايتىن ۋاقىتى بولدى، — دەدى وتىرعانداردىڭ ءبىرى.
مۇنان سوڭ قىسىر اڭگىمەنىڭ قىزىعى ازايۋعا اينالدى دا، ىلە مەن دە پالاتاما قاراي كەتتىم. اۋىزدارى قىشىعان جۇرتتىڭ ءار تۇستان اندىزداپ، باس قۇرايتىن جەرى استىڭعى قاباتتاعى اۋماقتى ۆەستيبل. جىلىراق كيىنىپ الىپ ەرىنە باسىپ جەتسەم، ماناعى اڭگىمەشىلەر توبى ەداۋىر وزگەرىپ قالىپتى، كارى-قۇرتاڭ كىسىلەردىڭ كوبى جوق. ورتاق اڭگىمەنىڭ وزەگى دە وزگە. اڭگىمەشىلەر ءسال جاسامىستاۋ بولعانسىن با، ەندى سپورت جايىنداعى داۋ-داماي جۇرت زەيىنىن بيلەپ العان، ەلەۋسىزدەۋ كىرىپ، ەسىك جاقتا تۇرىپ قالعان جالبىر تىماقتىعا ەشكىمنىڭ پىسقىرىپ قاراماۋى دا سوندىقتار بولار. قاتار-قۇربى تۇرعىلاستارى باكەڭ اتاعان بۇل كىسى ءوز ادەتىمەن جۇرت اۋزىنا جالتاقتاعان كۇيى جاق اشپاستان ۇندەمەي تۇرا بەردى. ادامعا اشۋلانعانداي ءسال تىكىرەيە قارايتىن كىشىرەك كوزدەرىندە ءدال ءقازىر تاڭىرقاۋ نىشانى باسىم. ۇلكەندەردىڭ تۇسىنىكسىزدەۋ اڭگىمەسىن ەلىگە تىڭدايتىن اڭقاۋ بالانىڭ كۇيىندەي كەيىپ بار. ءسوز حوككەي ويىنىنا اۋىسقان ءبىر ساتتە:
— سولار نەگە تالاسادى وزدەرى؟ — دەپ قالدى باكەڭ. قۇر تۇرا بەرمەي، ايتەۋىر، بىردەڭە ايتقىسى كەلگەنى بولار. موينىن سوزا قاتتىراق داۋىستاعانىمەن، مىنا بىلگىشتەردىڭ ەشقايسىسى وعان اۋىز اۋىرتىپ جاۋاپ بەرە قويعان جوق. قازىرگى بوكس ونەرىنىڭ حال-جاعدايى تالدانا باستاعان كەزدە باكەڭنىڭ:
—سولار توبەلەسكەندە قاستارىندا تاعى بىرەۋ جۇگىرەدى عوي ءوزى. اناۋ ەكەۋىن اراشالاي ما، قايتەدى؟ — دەگەنىن ەستىپ، ءىشىمدى باسقان كۇيى ەرىكسىز قىستىعا كۇلدىم. «قالجىڭى شىعار» دەگەن ويمەن مويىن بۇرسام، بار ىقىلاسىمەن بەرىلە شىنىندا دا جۇرتتان جاۋاپ دامەتىپ وتىرعان ءتۇرى بار. شەت-پۇشاقتان مىرس-مىرس كۇلكى ەستىگەنىمەن، بۇل توسىن ساۋال دا دومالاعان تەسىك دوپتاي داۋ ورشىتكەن توپتىڭ دوداسىنا تۇسپەي قالا بەردى.
جالپى، ءسوز لامىنەن بايقاعانىم — باكەڭ باستاۋىش كلاستىڭ بالاسى بىلەتىن كەيبىر قاراپايىم نارسەنىڭ وزىنەن مۇلدە بەيحابار ەكەن. قويعان سۇراقتارى باسقا ءبىر پلانەتادان كەلگەن تىرشىلىكيەسىنىڭ سوزىندەي قۇلاققا تىم توساڭ ەستىلەدى. باكەڭ ءوزى تۇسىنە الماعان جۇرتتىڭ اڭگىمەسىنە تاڭىرقاي قۇلاق تۇرسە، «الپىسقا كەلگەنشە ەشتەڭە كورمەي، قولبادا وسكەن بە، نەمەنە سونشا!» دەپ وعان مەن قايران قالۋلىمىن.
ەلەكتر لامپاسىنا بەلىمدى قىزدىرىپ، ەتپەتىمنەن جاتىرمىن. سەسترا كەلىنشەك قۇنداقتالعان بالاداي قىمتاپ، دەنەمدى ابدەن تۇمشالاپ تاستادى. بالبىراتىپ تۇرىپ مونشاق-مونشاق تەر شىققانشا قىزدىرىپ، جانىڭدى ءبىر كىرگىزەتىن بىلاۋ وسى.
مەنى جاس بالادان ءارمان قۇنداقتاپ وراپ تاستادى دا، ماسساج جاساۋشى ارىپتەسىمەن قىزۋ اڭگىمەگە كىرىستى. كولدەنەڭ سوزگە قۇلاق تىگىپ، وزىڭە ارنالماعان قۇپياعا ورتاقتاسۋ، ارينە، كورگەندى ادامنىڭ قىلىعى ەمەس. ءبىراق، وسىنداي كىرىپتار كۇيدە جوقتان وزگەگە امالسىز كۋا بولادى ەكەنسىڭ.
ۋاقىتىنان ەشقاشان جاڭىلىسپايدى ءتىپتى. تاپ ءبىر بۇراپ قويعان ساعات سياقتى، — دەپ كەلە جاتقان ماسساجيست ايەلدىڭ ءسوزىن مەنىڭ ەمشى سەسترام توتەدەن ءبولىپ كەتتى:
— سوسىن، سەن بايقادىڭ با؟ ءوزى ءتىپتى تۇرىنە قاراماي كەربەز-اق. ءۇستى-باسىنان ىلعي دا ءاتىر ءيىسى بۇرقىراپ جۇرەدى. كيىمى تاپ-تازا.
— ءقازىر، مىنە، ساعات قانشا بولدى؟ ە... ەندى ەكى مينۋتتا جەتىپ كەلىپ قاراپ تۇرماسا مۇرىندى كەسىپ بەرەيىن. ۇلكەن كىسىلەردىڭ كوبى ۇمىتشاق، ۋاقىتىنان جارتى ساعات، ءتىپتى ءبىر ساعات كەشىگىپ كەلىپ جاتادى. ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسىن:
— ۋقالاۋ... ۋقالاۋ كەرەك، — دەگەن شىڭىلتىر داۋىستىڭ ءبولىپ كەتكەنى.
— كەلدى، انە! — دەدى ەكپىنى كۇرت باسىلا قالعان ماسساج جاساۋشى ەرىن ۇشىمەن جىلدامداتا سويلەپ.
— ايتتىم عوي، بۇل ۇمىتۋشى ما ەدى. ەندى جاقسىلاپ جاساماساڭ، تاعى پالەگە قالاساڭ.
— كىرىڭىز، — دەدى سوسىن شاڭقىلداي داۋىستاپ.
ورتاداعى بولمەگە شىعا كەلگەنىمدە، تۇقشىڭداپ تىماعى مەن شاپانىن ءىلىپ جاتقان باكەڭدى كوردىم. مەن جاققا سالقىن جانارىن تىكتەپ كىدىلەۋ قاراعان ول ءلام-ميم دەمەستەن، استاۋعا اسىققان اتا ۇيرەكتەي شايقالا باسىپ، قارسى كابينەتكە ەنە بەردى...
ەمدەلۋشىلەردىڭ ىشىندە مەن جاقىن تارتىپ، اجەپتەۋىر جولداس بولىپ جۇرگەن جىگىت ءادىل ەدى. سول ءبىر كۇنى استىنان سۋ شىققانداي ءبىزدىڭ قاسىمىزدان اۋىسىپ كەتتى. بۇل كىسىنى ءبىر جەردە كورگەنىم انىق. ءبىراق قاي جەردە؟
— اجە، ءجۇرىڭىز، ءقازىر ۆاحتەردەن سۇرايىق، — دەدى ءادىل قاريانىڭ قولتىعىنان قايتادان دەمەپ.
قارت كىسىدە ءقايبىر قاۋقار بار. ايالدامادان بەرى جاياۋ ءجۇرىپ، اجەپتەۋىر قالجىراپ قالعان ەكەن، ديۆانعا وتىرعىزىپ، دەمىگىن باستىردىق.
— اقاشوك دەگەن جوق قوي مۇندا، — دەدى ەمدەلۋشىلەر تىزىمىنە كوز جۇگىرتىپ شىققان ۆاحتەر، قازاق ايەلى. — فاميلياسى كىم، قايدان كەلىپ ەدى؟
— ءپاميلاسى دەيمىسىڭ؟ توقتا، توقتا سول ءوزى قاي پاميلادە ەدى. اكەسىنىڭ اتىندا دا ەكەن، الدە جاقسى اتامنىڭ... ءاي، جوق، اكەسىنىڭ اتىندا بولار. قۇدايدىڭ قۋاتى، وندا تابىنبايەۆ قوي دەيمىن.
بۇل جولى ۆاحتەردىڭ جەلكە جاعىنان تونە ءتۇسىپ ءادىل ەكەۋمىز دە ءتىزىم تۇگەندەۋگە كىرىسىپ كەتتىك. ءدال ءقازىر ءبىز ءۇشىن دىلگىر بولىپ تۇرعان تابىنبايەۆ دەگەن فاميليانىڭ كەنەتتەن كوزىمە وتتاي باسىلعانى. جارىسا كۇلىسىپ، ءشۇيىنشى سۇراعانداي اجەيگە جالت-جالت قاراستىق.
— ءبىراق مۇندا ينيسيالدى «ا» ەمەس، «ب» عوي، — دەدى كوزى ءجىتى ۆاحتەر ءبىز اڭعارماعان جايتتى كولدەنەڭ تارتىپ.
— ە،ە — دەدى اقىرى ساڭىلاۋىنا بىردەڭە جەتكەندەي بولعان كەيۋانا. — سول بالانى «اقاشەك» دەپ جۇرە بەرىپپىز عوي ءبارىمىز. الگى پاشپىرتىنا جازىلعاندا باياحمەت بولاتىن.
ەندى ەمدەلۋشىلەر تىركەلەتىن ارناۋلى جۋرنالدى اقتارمالاي باستاعان ۆاحتەردىڭ:
— توقتا، — دەگەن داۋسى شىعىپ كەتتى كەنەت. — تابىنبايەۆ باياحمەت 1924 جىلى تۋعان، ءپولياتريتتىڭ سوزىلمالى تۇرىمەن اۋىرادى. بۇل بالا ەمەس قوي، اجە-اۋ. ءتىپتى، جىگىت تە ەمەس. ەندى شال دەپ ايتپاي-اق قويايىن، ءبىراق باياعىدا-اق موسقال تارتقان كىسى عوي مىناۋىڭىز؟ قاي پالاتا... ون جەتىنشى ەكەن. ون جەتىنشىدە كىم بار ەدى؟
— وسى ساتتە ويدا جوق ءبىر وقىس قيمىلدىڭ ءبارىمىزدى سەلت ەتكىزگەنى. جاپ-جالپاق ەتتى الاقاندارىن بوكس قولعابىنداي گۇمپ ەتكىزىپسوعىپ قالعان ءادىل ەكەن. ىلە كەسەك تىستەرىنىڭ اراسىنان كوشەنىڭ بۇزاقى جاسوسپىرىمدەرىنە ۇقساپ سىزدىقتاتا ىسقىرىپ تا جىبەردى.
— ويباي-اۋ، بۇل — باكەڭ عوي. ون جەتىنشى پالاتاداعى باكەڭ! ەسىمە جاڭا ءتۇستى، ول كىسىنىڭ فاميلياسى دا تابىنبايەۆ.
قاپىلىستا بۇل كىسىنى قايدان كوردىم دەگەن مازاسىز ساۋالدىڭ ويىما نەگە كەلگەنىن ەندى عانا ەپتەپ ۇعا باستادىم. مىنا شۇيكەدەي بەت-اۋزى تۇپ-تۋرا باكەڭنىڭ وزىنىكى عوي.
— اجە، — دەدى ۆاحتەرمەن قوسانجارلاسىپ قاسىنا جەتىپ بارعان ءادىل، - باكەڭ شىنىمەن ءسىزدىڭ بالاڭىز با!
شەشەيدىڭ بۇل سۇراقتا ءتىپتى شارۋاسى بولىپ وتىرعان جوق.
— و، قۇدايدىڭ قۋاتى. باسە، وسىندا ەكەن عوي. قايدا ءجۇر ءوزى؟ قول-اياعى امان با قۇلىنىمنىڭ! دەنساۋلىعى قالاي ءقازىر؟ مىنا كوكىرەك تانىپ تۇر عوي. سەزدىم عوي وسى جەردە ەكەنىن. ال، سەندەر جاڭىلىسقان شىعارسىڭ دەيسىڭدەر ماعان. قايدا ءجۇر اقاشوك؟ شىراقتارىم، تەزدەتىپ شاقىرىڭدارشى.
قايتالاي قويىلعان ساۋال عانا اجەيدىڭ اڭگىمەسىن ارىدەن قايتارۋعا سەبەپشى:
— ە، ءوزىم بالام بولماي، بىرەۋ ماعان قارىزعا بالا بەرىپ پە؟ الدە ماعان ونداي بالانى قيماي وتىرسىڭدار ما؟ — دەپ، كادىمگىدەي كوسىلە سويلەپ شەشىلىپ كەلە جاتىر ەدى، «تابىنبايەۆ ورنىندا جوق» دەگەن جەدەل حاباردىڭ جەتىپ ۇلگەرگەنى. انشەيىندە، وزىنە-وزى قاتاڭ رەجيم تاعايىنداپ، سونىسىن ۇدايى بۇلجىتپاي ورىنداپ كەلە جاتقان باكەڭ بۇگىن اياق استى بۇزىلىپ، بىر-ەكى شالمەن قالا جاققا شىعىپ كەتىپتى. ماۋسىم تاۋسىلۋعا تاقاپ، ەم-دومى بىتكەسىن، ەپتەپ ەركىندىككە بەت بۇرسا كەرەك.
— سوندا قايدا كەتىپتى؟ — دەدى شەشەي حابار الىپ كەلگەن ادىلگە قادالا ءتۇسىپ. — قۇدايدىڭ قۋاتى، ونىسى نەسى ەكەن-ەي، اقاشوكتىڭ؟ قالادا نەسى بار دەيمىن بۇنىڭ، ءا وكىمەتتىڭ بەرگەن جەرىندە تىنىش جاتپاي. ءوي، اقىرى بۇگىن مىنا كۇرەرتىنەن شىعاتىن كۇنى ەمەس پە؟ ۇيدەن اتتاناردا اقىلىمدى ابدەن ايتتىم وسى بالاعا. «ساق ءجۇر، بايقاپ ءجۇر». رۇقساتسىز بەتالدى ەشقايدا قاڭعىما» دەپ. قاراشى-ەي، ەندى كىسىنىڭ ايتقان ءجون ءسوزىن تىڭداماۋىن، — دەپ، كەيۋانا كەيي سويلەپ، جابىرقاپ قالدى. — قالادا سونشا نەسى بار ونىڭ؟ قاڭعيمىن دەپ اداسىپ كەتەر مە ەكەن. قۇداي ساقتاسىن، كوشە تولى زاۋلاعان ماشينە، سونىڭ ءبىرى قاعىپ كەتسە قايتەدى. تەنتەك بىرەۋلەرگە كەزدەسسە... اپىراي، ءا؟
جان-جاقتان شەشەيدى ءالىمىز جەتكەنشە جۇباتقان بولىپ جاتىرمىز. بۇل ساتتە ەرىگىپ ەرمەك ىزدەگەن جۇرتتىڭ ءبىرازى توڭىرەگىمىزدە تولىپ قالعان ەدى.
— وسىندا بالاسىن ىزدەپ ءبىر اجەي كەلىپتى دەيدى.
— بالا دەپ جۇرگەنى شال كىسى كورىنەدى.
— ويباي، باكەڭنىڭ ءالى كۇنگە شەشەسى بار ەكەن. سول كىسى ىزدەپ كەلىپتى، — دەگەن سوڭعى حابار ونسىز دا ابىر-سابىر بولىپ جاتقان كورپۋستىڭ ىشىنە لەز اراسىندا تاراپ تا كەتتى. ءبىر ايەلدەر شەشەيدى وزدەرىنىڭ پالاتاسىنا قاراي سۇيمەلدەپ الىپ بارادى. قىزمەت بابىندا وتىرعان ۆاحتەر دە كەسە-شاينەگىن ۇسىنىپ ابىگەر. جولعا قامدانۋ، كەلىنشەكتەرمەن قوشتاسۋ ءتارىزدى قاربالاس كۇتىپ تۇرعان. ءادىلدىڭ بۇدان ءارى قارايلاۋعا ءمۇرشاسى جوق ەدى. اجەيدىڭ اڭگىمەسىن ەستىگىم كەلىپ، ىڭعايسىزداۋ بولسا دا ايەلدەر توبىنا ىلەستىم.
قىزىل كۇرەڭ شايدان ءبىراز ىشكەننەن كەيىن عانا اجەيدىڭ ءجۇزى جادىراي باستادى. قالاعا كەتكەن «بالانىڭ» ۋايىمى دا باسىلعان سياقتى. جان-جاقتان قولقالاعان جۇرت مۇندايدا سويلەتپەي قويا ما. ونىڭ ۇستىنە اجەيدىڭ وي-ساناسى ءالى دە سەرگەك، وڭايلىقپەن سوزگە دەس بەرەتىن ءتۇرى بايقالمايدى.
— جاسىم سەكسەننىڭ ۇشىندە، ال مىنا بالا بيىل الپىس بىرگە كەلەدى، — دەدى ول ءسال دامىلداپ العاسىن. — ەكى قىزدىڭ ورتاسىندا كوزى ءتىرى جالعىز ۇل. قىز دەگەن جات جۇرتقا جارالعان عوي. ەرتەدە ىرگە ءبولىپ كەتتى دە، بەرتىنىرەك قايتىس بولدى ەكەۋى. قولىمدا قالعانى وسى بالا عانا.
— شەشە، داپ-دارداي شالدى «بالا، بالا» دەي بەرگەنىڭىز نە سونشاما كىشىرەيتىپ؟..
— انا دەگەن شىركىن، مىنە، وسى عوي. ۇلى الپىسقا كەلسە دە، ءالى بالا بۇل ءۇشىن.
— نەمەرە، شوبەرەلەرىڭىز دە بار شىعار. باكەڭدى بۇدان بىلاي بالا دەگەندى قويىڭىز، — دەسىپ، تىڭداپ وتىرعان ايەلدەر ءبىر قوزعالىسىپ قالدى. وسى جەرگە كەلگەندە ءسوزدى ءۇزىپ تاستاپ، اجەيدىڭ ءبىر ءسات ۇنسىزدىككە ەرىك بەرگەنىن اركىم وزىنشە جورىدى.
«نەمەرە، شوبەرەڭىز دە بار شىعار» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ بىرەۋ جارانىڭ بەتىن تىرناپ وتكەنىن ارتىنان اڭعاردىق.
باكەڭنىڭ شىن اتى — باياحمەت ەكەنىن جۋرنالداعى ءتىزىمدى كورگەنەن كەيىن ءبىلىپ وتىرمىز عوي. تەگى وزىنەن ءاتى-جونىن انىقتاپ سۇراپ العان بىرەۋ «باكەڭ» دەگەن دە، ەمدەلۋشىلەر اراسىندا سولاي تاراپ كەتكەن ءتارىزدى. ال شەشەەيدىڭ «اقاشوك» ونىڭ اتىنىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى «احمەتتەن» شىققان كورىنەدى. «باي» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى ساقتىقپەن ايتىلاتىن سوناۋ جيىرماسىنشى جىلداردىڭ اياعىندا جاس بالانى تەك احمەت دەپ اتاپ، ودان ەركەلەتىپ اقاشوككە اينالدىرعان.
ەكى قىزدىڭ ارتىنداعى جالعىز ۇل كىشكەنتايىندا قىزىلشاعا شالدىقتى دا، كەمتار بولىپ ءوستى. شالى ەرتەرەك قايتقان شەشەيدىڭ نەبىر قيىن-قىستاۋ جىلدارى موينىنا بۇرشاق سالىپ ءجۇرىپ تىلەگەنى وسى جالعىز ۇلدىڭ عانا اماندىعى ەكەن. «ءتىپتى قىزدارىمدى الساڭ دا، وسى جارىعىما تيىسپەشى» دەگەن سوزگە دەيىن ايتقان. «كىم ءبىلسىن، سودان با اقاشوكتىڭ جالعىز قالعانى» دەپ قويادى شەشەي. سوعىس جىلدارى جاسى جەتكەنىمەن، دەنساۋلىعىنا بايلانىستى باياحمەت اسكەرگە الىنبايدى. اۋىلدان الىسقا جىبەرىپ وقىتۋعا جاعداي تاعى جوق. ەڭ باستىسى، شەشەي كوزىنە اي مەن كۇندەي بولىپ كورىنگەن جالعىزىن ءبىر ءسات تە قولىنان شىعارعىسى، ءۇي ماڭىنان ۇزاتقىسى كەلمەيدى. اۋەلى كولحوزدىڭ ماي تاسۋشىسى، كۇزەتشى سەكىلدى جەڭىل-جەلپى جۇمىستارىنا ىڭعايلانعان باكەڭ كەيىن اۋىلعا مونشا ورناعاندا ءبىر جولا سوعان يەلىك ەتىپ قالادى. مىنە، قانشاما جىل جيرەنايعىر اۋىلىنىڭ بىلدەي مونشاشىسى وسى كىسى. ارتىنان بىلسەم، جيرەنايعىر «العا» سوۆحوزىندا، وسىدان سەكسەن شاقىرىم جەردە ەكەن. ءبىر رەت ۇيلەنىپ، ونىسى ءساتسىز بولعانان كەيىن قايتىپ باس قۇرۋعا تالاپ قىلماپتى. «نەمەرە، شوبەرە» دەگەن ءسوزدىڭ شەشەيدىڭ جۇرەگىنە شىق ەتىپ اۋىر ءتيۋى سودان.
— ە، بالاڭىز بويداق بولسا، كەلىن ىزدەپ كەتكەن بولدى ەندەشە، — دەدى وزىمشە تاۋىپ ايتقانسىپ. شەشەيدىڭ جابىرقاۋ تارتقان كوڭىلىن ورايلى ازىلمەن كوتەرىپ تاستاعىم كەلگەنى.
— الىس جەرگە العاش كەلىپ وتىر ەدى. سىرتقا شىعىپ كورمەگەن بالا بىردەمەگە ۇشىراپ قالا ما دەپ ادەيى كەلگەنىم عوي، — دەدى اجەي ايەلدەردىڭ الگىندە «بالا» تۋراسىندا ايتقان ەسكەرتۋىن تابان استىندا ۇمىتىپ ۇلگەرىپ. الدىنا قارار اكەسى، يا اعاسى، ارتىنان ەرەر ءىنىسى جوق باكەڭ جالعىز شەشەسىنەن شىرعالاپ شىعا الماي، ۇيكۇشىك بولىپ ءوسىپتى. ءوزىنىڭ كەمدىگىنەن قورعانىپ، تەڭدەس قاتار-قۇربىسىمەن دە كوپ ارالاسپاعان...
— «ات ەرقاشتى، ەركەك ەتەكباستى» دەگەن ءبىر زامان عوي. ونى نەسىنە قازبالايسىڭ، شىراعىم؟ — دەپ اجەي بۇل اڭگىمەگە ءارى قاراي باسقان جوق. — و، قۇدايدىڭ قۋاتى، بارىپ ءبىلشى، قاراعىم. اقاشوك ورالدى ما ەكەن؟ كەشىكتى عوي ءوزى ابدەن.
ءبىزدى الىپ قايتۋعا كەلگەن ءادىلدىڭ جولداسى «جيگۋليىن» قاڭتارىپ، مانادان بەرى كۇتىپ تۇرىپتى. مەنىڭ چەمودانىمدى اپارىپ، ماشيناعا سالىپ تا قويعان كورىنەدى. «بول، بول. اسىعىسپىن»، دەپ دىكىلدەپ، جان القىمعا الىپ بارا جاتقاننان كەيىن، اجەيگە جالتاقتاپ امالسىز ورنىمنان كوتەرىلە بەردىم.
— ساۋ بولىڭىز، شەشەي.
— امان بول، قالقام. اقاشوكتى كورسەڭ، ايت، تەزىرەك كەلسىن دە.
قاسىنا التىن ءتىستى، سۇيكىمدى كەلىنشەكتى وتىرعىزىپ العان ءادىلدىڭ جاعاسى جايلاۋ، ءتوسى قىستاۋ. جان-جاعىنا جايراڭداي قاراپ، ەزۋى جيىلار ەمەس. ءوڭى قىزىلشىرايلانىپ، تەرشىپ الىپتى. اياقتىعا جول، اۋىزدىعا ءسوز بەرمەي، ەكپىندەگەن كۇيى ەسە سويلەپ وتىر.
قالىڭ اعاشتىڭ قالقاسىنا قاراي جۇيىتكي ىعىسىپ، الىستاي بەرگەن ءبىر ايعى مەكەنىمىز اپ-ساتتە كوزدەن تاسا بولىپ تا ۇلگىردى.
بۇل ۋاقىتتا مەنى مازالاپ كەلە جاتقان — «انا مەن بالا قالاي كەزدەسەر ەكەن؟ كورە المادىم-اۋ» دەگەن ءبىر وكىنىشتى سەزىمنىڭ قىجىلى.
1983
You Might Also Like
-
تاحاۋي احتانوۆتىڭ «شىراعىڭ سونبەسىن» رومانىنداعى ءومىر ءۇشىن كۇرەستەگى كەيىپكەر.
