InfoHub Logo

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ

فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ماگيسترانتى جولاۋشىباي اسەل

جەتەكشىسى - ف.ع.ك.، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ دوسەنتى جاناتايەۆ د.ج.

اۋدارما – گۋمانيتارلىق عىلىمدارداعى تانىم مۇمكىندىگىنىڭ شارتى. «گرەكتى قوسپاعاندا، بارلىق ەۋروپالىق فيلوسوفيالار ءبىر تىلدەن ەكىنشى تىلگە، ءبىر مادەنيەتتەن ەكىنشى مادەنيەتكە اۋدارۋ پروسەسىندە جانە سوعان بايلانىستى شىعارماشىلىقتا پايدا بولدى (فيلوسوفيالىق ۇعىمدار مەن كاتەگوريالار لاتىن، يتاليان، فرانسۋز، نەمىس تىلدەرىندە جانە باسقا تىلدەردە وسىلاي قالىپتاستى). وسىعان قاراماستان، فيلوسوفيا ءارقاشان اۋدارمانى ارنايى كوڭىل بولەتىن سالا دەپ سانامادى، ويتكەنى ول ويدى قالىپتاستىرۋدىڭ تىلدىك قۇرالدارى پروبلەماسىن ءاردايىم بايقاي المادى». فيلوسوفيا مەن اۋدارما اراسىنداعى بايلانىس ماسەلەسىنىڭ ناقتى تۇجىرىمداماسى «شىعارماشىلىق» تەرمينىن قولدانۋ ارقىلى جانە اۋدارمانىڭ فيلوسوفيا دامۋىنداعى ماڭىزدى ءرولىن انىقتاۋ ارقىلى كورىنىس تابادى.

حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ جاندانۋى مەن باسقا مادەنيەتتەرگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ ارتۋ داۋىرىندە اۋدارما ماسەلەلەرى مادەنيەتارالىق كوممۋنيكاسيا قۇرالى بولعاندىقتان وزەكتى بولىپ تابىلادى. اۋدارماعا ارنالعان فيلوسوفيالىق زەرتتەۋلەردىڭ كوپشىلىگى اۋدارمانى پسيحولينگۆيستيكا، سەميولوگيا، مادەنيەتتانۋ ماتەريالدارىن زەرتتەيتىن فيلوسوفيالىق گەرمەنيەۆتيكا (ءتۇسىنۋ جانە ءتۇسىندىرۋ تەورياسى)، ءبىلىم تەورياسى (رەفلەكسيا)، كوممۋنيكاسيا فيلوسوفياسى جانە ت.ب. تۇرعىزىنان نەگىزدەيدى.

اۋدارما – بۇل تىلدىك ءىس-شارا. بۇل ىس-ارەكەتتىڭ تار تەحنيكالىق فورماسى سياقتى ەمەس، ادامداردىڭ شىعارماشىلىق بەلسەندىلىگىنىڭ كورىنىسى رەتىندە ءتۇسىنۋدى قاجەت ەتەتىن، ولاردىڭ جاڭا جەتىستىكتەر اعىندارىن قالىپتاستىرۋ قابىلەتى مادەنيەت، لوگيكا سالاسىندا، جەكە ادامدار مەن قاۋىمداستىقتاردىڭ، قوعام سالاسىنداعى جاڭا جەتىستىكتەرگە نەگىز بولا الادى. اۋدارما، ءبىر جاعىنان، كۇندەلىكتى مىندەتتەردى شەشۋدىڭ قۇرالى، مىسالى، شەتەلدە دۇكەنگە بارىپ، قاجەتتى ازىقتۇلىك ساتىپ الۋ كەزىندە قولدانىلادى. ەكىنشى جاعىنان، اۋدارما – بۇل تەرەڭ شىعارماشىلىق ىسارەكەتى، مادەنيەتتەردى جانە ولاردىڭ ەرەكشەلىگى، نورمالارى، لوگيكاسى، سول سياقتى بۇكىل ينتەرپرەتاسيانى ءتۇسىندىرۋدىڭ ماڭىزدى فورماسى.

كەز-كەلگەن ءتىل سەپير-ۋورف تەورياسىنا سايكەس بولاتىن ارتۇرلىلىكتى كوبەيتەدى. سەپير-ۋورف گيپوتەزاسىندا ءتىل – ءتۇسىندىرۋ قۇرالى بولعاندىقتان، ءتىلدىڭ قۇرىلىمى ويلاۋ قۇرىلىمى مەن سىرتقى دۇنيەنى تانۋ ءتاسىلىن انىقتايدى دەيدى. بۇل گيپوتەزا ۆ.فون گۋمبولدتتىڭ فيلوسوفيالىق جانە لينگۆيستيكالىق تەورياسىنان تۋىندادى. بۇدان اۋدارمانىڭ ءبىر تابيعي تىلدەن ەكىنشىسىنە ءدال سايكەستىگى جوق ەكەندىگى شىعادى. گ.گادامەردىڭ ايتۋى بويىنشا، اۋدارما پروسەسى كەزىندە ءتۇپنۇسقا تىلىندە ايتىلعان وي مەن باسقا تىلدە قايتا جاسالعان ويدىڭ ماعىنالارى ءدال سايكەس كەلە بەرمەيدى، كەيدە ءتىپتى تولىقتاي سايكەس كەلمەي جاتادى. الايدا، اۋدارما پروسەسىن قيىنداتاتىن وسى كەدەرگىگە قاراماستان، ءار ءتىلدىڭ كەرەمەت قاسيەتى بار – ول بارلىق باسقا تىلدەردى جانە «بارلىق باسقا بەلگىلەردى اۋدارۋعا بولاتىن سەميوتيكاعا (بەلگىلەر جۇيەسى) اينالۋ».

وسى ورايدا حح عاسىردىڭ سوڭىنداعى بەدەلدى فيلوسوفتاردىڭ ءبىرى ت.كۋننىڭ تۇجىرىمداماسىن ءسوز ەتۋگە بولادى. ت.كۋننىڭ ايتۋى بويىنشا، «ءتۇرلى تەوريانى جاقتاۋشىلار ءار ءتۇرلى مادەني جانە لينگۆيستيكالىق قوعامداستىق مۇشەلەرىنە ۇقساس بولۋى مۇمكىن. وسى پاراللەليزمدى مويىنداي وتىرىپ، ءبىز بەلگىلى ءبىر ماعىنادا ەكى توپ تا دۇرىس دەگەن قورىتىندىعا كەلەمىز. مادەنيەت پەن ونىڭ دامۋىنا قاتىستى بۇل ۇستانىم رەلياتيۆيستىك بولىپ تابىلادى».

شەت تىلىندەگى ءماتىننىڭ اۋدارماسى ءسوزسىز شەتەلدىك مادەنيەتپەن تانىسۋمەن جانە ونىمەن كەلىسپەۋشىلىكپەن قاتار جۇرەدى. وسى كەلىسپەۋشىلىك بارىسىندا ادام ءوزىنىڭ مادەنيەتىن، ءوزىنىڭ دۇنيەتانىمىن، ومىرگە جانە باسقا ادامدارعا كوزقاراسىن كوبىرەك بىلە باستايدى. بۇل تۇلعانى دامىتۋ تۇجىرىمدامالارىنىڭ بىرىنە اينالادى. كەلىسپەۋشىلىك – قاراما-قايشىلىقتىڭ ءبىر ءتۇرى، ال قاراما-قايشىلىقتىڭ شەشىلۋى دامۋدىڭ نەگىزگى كوزى بولىپ تابىلادى. اۋدارما ءاردايىم ءارتۇرلى مادەنيەتتەردىڭ اراسىنداعى كوپىرگە اينالادى، دەمەك، مادەنيەتتەردىڭ جان-جاقتىعى مەن اسپەكتىلەرىنىڭ كوبەيىپ كەتۋىندە ينتەرپرەتاسيانىڭ بەلگىلى ءبىر مۇمكىندىگىن تۋدىرادى، بۇل، سايىپ كەلگەندە، قارىم-قاتىناس سالاسىندا تۋىندايتىن ءتۇسىندىرۋ، ياعني مادەني تىلدەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناس – بۇل الەۋمەتتىك پروبلەما رەتىندە، مۇندا تىلدەردىڭ قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزى، مادەني جانە ت.ب جاڭالىقتار قالىپتاسادى، مۇندا ءتىلدىڭ دامۋىنان بولىنبەيتىن مادەنيەت ءىس جۇزىندە جاڭارادى. تىلدەر سالاسىنداعى اۋدارما قىزمەتى – جەكە تۇلعانىڭ ءوزىن-وزى دامىتۋىنىڭ ءبىر ءتۇرى، ويتكەنى بارعان سايىن كۇردەلەنە تۇسكەن قوعام جاعدايىندا ءبىر تىلدەن ەكىنشى تىلگە اۋدارما جاساۋ ارقىلى، ادام ينتەللەكت جانە تاربيە جاعىنان داميدى.

اۋدارما دەگەنىمىز – بۇل تەك ويدى ءبىر تىلدەن ەكىنشىسىنە اۋىستىرۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ينتەللەكتتىڭ دامۋى، ويتكەنى جاڭا ءتىلدى مەڭگەرۋ ارقىلى، جاڭا مادەنيەتتى يگەرىلەدى، باسقا مادەنيەتتى يگەرۋ ارقىلى، ءار ءتۇرلى مادەنيەتتەر ارقىلى دامۋ پروسەسى جۇزەگە اسادى. بۇل ەكى جاقتى پروسەسس، بىرىنشىدەن، جەكە وزگەرىسكە، ەكىنشىدەن، جەكە وزگەرىس ارقىلى جالپىلاما وزگەرىسكە اكەلەدى. ادامنىڭ مادەني الەۋەتى ارتادى، بۇل سايىپ كەلگەندە جەكە تۇلعانىڭ جانە تۇتاس قوعامنىڭ دامۋىنا جاڭا باعىت بەرەدى.

---