قوس قارلىعاش
ەكەۋىنىڭ دە ەتەنە ەڭ جاقىنى، ەڭ قۇرمەتتىسى ماناس تۋرالى اۋىلعا تارالعان قاۋەسەتتى ەنە مەن كەلىن بىرىنەن ءبىرى جاسىردى. "ماناس ۇيلەنىپ الىپتى، بالاسى بار دەيدى"، دەگەن داقپىرت ەل اۋزىندا جۇرگەلى قاشان. از عانا اۋىلدىڭ ساناۋلى ادامداردىڭ ۇلكەن-كىشىسى اعايىننىڭ باسىڭا ءىس تۇسكەندە، اياق استىنان اقىلشى بوپ جانى اشي قالاتىنى ەجەلدەن بەلگىلى ءجايت. بارىپ ءبولىپ بەرمەگەندەرىمەن، كوز قىرىپ سالىپ باسۋ ايتۋعا كەلگەندە، بىرىنەن ءبىرى ارتىلىپ تۇسەدى. ال ەندى ەشكىم ولمەگەن-وشپەگەن مىناداي جاعدايدا اۋىل ادامدارى ەنە مەن كەلىنگە نە دەرىن بىلمەي، تەك ىشتەي عانا ءتۇيىنىپ، تەك كوڭىل ءۇشىن اياي قارايتىن. اقىرى نەمەن تىنار ەكەن دەگەندەي، بۇكىل اۋىل سىرىن ىشىنە بۇگىپ، اڭدىسىپ اندىپ، سۇلق قالعان. نە كەرەك، ابىسىن-اجىن، اعايىن-تۋعان سىبىرلاسا جۇرەتىن ءبىر ەرمەك الدەقاشان تابىلعان بۇل اۋىلعا. "ماناس ۇيلەنىپ الىپتى، بالاسى بار دەيدى اۋەلى".
ءاربىر ادامنىڭ ءبىر-بىر كۇندەسى بار. تۇيەڭنىڭ جۇگى اۋعان كەزدە قۇدايىم سولاردىڭ تاباسىنان ساقتاسىن. كورسە دە، كورمەسە دە كوزىڭە شۇقىپ، داتتاپ جۇرسە ماسقارا عوي. ەنەنىڭ دە، كەلىننىڭ دە قورقاتىنى وسى. ءبىراق امالدارى نە، جۇرت نازارىنان قانشاما اۋلاق جۇرگەنىمەن، مەرگەن كۇندەستەرى ساقتانعان جاقتارىنان اتىپ ەكەۋىن دە جاراقاتتان ۇلگەرگەن؛ الدىمەن زياشتىڭ ءوزىن، ودان سوڭ، مىنە، بۇگىن ەنەسى جاماشتى جايراتتى.
ادەتتە اسىن ازىرلەپ، كەلىنى زياشتىڭ جولىن توسىپ وتىراتىن جاماش اجەيدىڭ بۇگىن كىشكەنتاي نەمەرەسى مالىكتى الىپ، پەش تۇبىندە بۇك ءتۇسىپ جاتقانى دا سوڭدىقتان.
ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىنا جەتە الماي دىلگىرىپ جۇرگەن جاماش اجەي مانا ازىردە ءزاۋشايتان تاڭدىر باسىندا جۇرگەن ابىسىندارىنىڭ قاسىنا بارعان-دى. سوناۋ كەلىنشەك كەزىنەن بىرگە ءوسىپ، ءبىر جۇرگەن ءجۇزىماي دا سوندا ەكەن، جاماش اجەيدىڭ "اتا جاۋى" سانايتىنى وسى كىسى. باياعىدا "جاماش ۇل تاپقان جوق جىپ تاپتى" دەپ شالۋىتتاعان دا وسى. نە سايتانىنىڭ بارىپ، جاماشتى كورگەندە ءجۇزىماي، ايتەۋىر، ءبىر نارسەدەن ءىلا تاۋىپ، دەرەۋ جانجالعا شاقىراتىن. تابيعاتىندا مومىن جارالعان جاماش اجەيدىڭ ءتىلىن شىعارىپ، اشىندىرعان دا وسى ءجۇزىماي ەدى. سول ءجۇزىماي جاماي اجەي تاندىر باسىنا جاقىنداعاننان-اق سالعان جەردەن اجەيدىڭ ارقاسىنداعى مالىككە ءتيىسىپ:
— يت نە جەسە سونى قۇسادى دەمەكشى، اكەسىنە اينىماي تارتۋىن قاراشى، — دەپ ءبىر قويعان.
جاماش اجەي ىشىنەن "تىلىڭە شوق" دەگەن دە، ۇندەمەگەن. قايتسەم ەبىن تابام، قايتسەم جەلكەسىنە ءمىنىپ، جۇرت الدىندا جاماشتىڭ اۋزىن اشتىرماي مەرت ەتەم دەپ جۇرگەن ءجۇزىماي وسىنداي وڭتايلى كەزەندى كوپتەن-اق كۇتىپ باققان. قىزىق.. بايى بوتەن، باۋىرىندا قازانى بوتەن ءجۇزىماي جاماشقا وسىنشا ناعىپ وشىكتى ەكەن؟! ەكەۋىنىڭ دە ەرلەرى جانىندا، ەل امان، جۇرت تىنىش سوناۋ كەلىنشەك كەزىندە دە جاماشتى كورسە ءجۇزىمايدىڭ تالاعى تارس كەتەتىن ەدى. ەندى، مىنە، ەكەۋى دە اجە بولدى، جەسىر-جەتىم كۇن وتكەردى باستارىنان، سوندا دا بولسا جۇزەكەڭ باياعى ءبىر وراق تىلدىلىگىن تىيمايدى ءالى. قىزىق!..
ءجۇزىمايدىڭ ءبىر پالەگە باستاعالى تۇرعانىن جاماش اجەي بىلمەدى ەمەس، ءبىلدى. ءبىلدى دە، "نەسىنە يتپەن يگ بولام" دەگەن ويمەن تاندىر توڭىرەگىندەگى ابىسىندارىمەن اڭگىمەلەسىپ، جايىمەن وتىرا بەردى.
ءجۇزىماي تاندىردان شىققان ناننىڭ توپىراعىن جونىپ وتىر. باققانى — جاماشتىڭ اۋزى، قيت ەتسە، باس سالايىن دەگەن ويدا. جوق جاماش اجەي تۇرعىسىنان ەشنارسە شىعار ەمەس. ءتوزىم بىتكەن ءجۇزىماي جاماشتىڭ ارقاسىنا جابىسىپ، قىڭقىلداپ تۇرعان كىشكەنە مالىككە تاعى ءتيىستى:
— ىربيما، ەي ءارى! توعىز بوپ كەتسەڭ دە... بالانى ءوستىپ تە وسىرەدى ەكەن، ارقادان تۇسىرمەي، — دەپ تاعى قويدى.
—اكەم-اۋ، ءجۇزىماي-اۋ، سەنىڭ نەڭ كەتتى؟ — دەپ، جاماش اجەي مالىكتى الدىنا الدى. — كۇنىم مەنىڭ! مەن مۇنىڭ ءبىر ەركەلىگىن كوتەرمەسەم، نەسىنە ءتىرى جۇرەم، بۇدان باسقا مەنىڭ كىمىم بار؟
— جاتىرىڭدى جارىپ شىققان ءوز ۇلىڭ جاقسىلىق كورسەتىپ، ەندى وسى قالىپ ەدى، — دەپ، ءجۇزىماي ءبىر شانشىپ الدى.
— وسى سەنىڭ مەندە نە اقىڭ بار، ءجۇزىماي؟ ەندى قارتايعان شاعىمىزدا ەكەۋمىزدىڭ شىپىلداسىپ جاتقانىمىز ۇيات بولادى، قوي ەندى، شالۋىتاي بەرمە. قۇدايعا شۇكىر. ۇلىمنان ەش جاماندىق كورگەنىم جوق ءالى، — دەدى جاماش.
— ونداي ۇلتۋعاننان وسىلاي قۋباس وتكەنىمنىڭ ءوزى ارتىق.. شەشەسىن كۇڭ ەتىپ، بىرەۋدىڭ قولىنا قاراتىپ، قاشىپ كەتكەن نەمەڭدى دە ۇلىم دەپ ءجۇرسىڭ بە؟! — دەپ، ەتەك-جەڭىن سىلكىپ ءجۇزىماي ورنىنان تۇردى.
— ءتىلىڭدى تارتىڭقىراپ سويلە، ءجۇزىماي! كۇڭى نەسى؟ قاشىپ كەتكەنى نەسى؟ — دەپ جاماش اڭىرىپ قالدى.
— ءيا، زاندەمى! بىلمەي-اق قالعانىڭ! توقاننىڭ قىزى بولماسا، ولەتىن بە ەدىڭ؟ كەلىن مەن بالاڭا نەگە كەتپەيسىڭ؟
— مىنانى بىردەمە سوققان بولار، جۇرتىم! كەلىنىڭ نە، ەي؟
— بالاڭنىڭ اقىلى وسپەي، استى وسكەنىن ەندى ءبىلىپ ءجۇرسىڭ بە؟ باداڭ قالادا ەكىنشى قاتىن الىپتى، تاعى دا ءبىر نەمەرەڭ كۇتىپ وتىر، ال ەندەشە! ەستيىن دەگەنىڭ وسى ما ەدى، — دەگەندە، جاماش اجەيدىڭ توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي بولعان. مالىگىن ارقاسىنا سالعان دا، ۇيىنە كەلىپ پەش تۇبىنە جاتا كەتكەن. سودان ءالى جاتىر.
جاماش ءبىر جايسىز كۇبىر-سىبىردى بۇرىننان-اق ەستىپ جۇرگەن، ءبىراق كەلىنى زياش ەشقانداي سىر بەرمەگەن سوڭ، ونشاما ەلەڭ قىلماي "وسەك شىعار" دەگەن دە قويعان. ءجۇزىمايدىڭ الگى سوزىنەن كەيىن نە ىستەرىن بىلمەي، ءبىرجولا بۇگىلىپ قالدى.
زياش ۇيگە كىرىپ-شىعىپ شاي ازىرلەپ ءجۇر. جاماش اجەي ونىڭ ءبارىن دە سەزىپ جاتىر، ءبىراق باس كوتەرمەيدى. ءجۇزىمايدىڭ ماناعى ايتقانىنان كەيىن ءوز كەلىنىنە ءوزى قاراۋدان ۇيالادى. بارىنە كىنالى ءوزى سياقتى. زياش داستارقان جايىپ، شايعا شاقىرىپ ەدى، تۇرمادى.
كەشكى استىڭ ۇستىندە دە ەنە مەن كەلىن باياعىداي اقجارقىن اڭگىمەلەسە المادى. مالىك ۇيىقتاپ قالعان. ەكەۋدەن-ەكەۋ شوشايىپ وتىردى دا قويدى. ءار نارسەنى ءبىر اڭگىمەلەپ كورىپ ەدى، ەشقانداي قيسىنى كەلمەي، ءسوز ءورىسىن تابار بولمادى. بولماشى تاماقتانىپ، اجەي توسەگىن سالدى دا، كىشكەنتايىن باۋىرىنا الىپ، ءوز بولمەسىنە بارىپ، ەرتە جاتىپ قالدى.
ءتۇن. كۇزدىڭ قارا قوشقىل قويۋ ءتۇنى. جاۋىننىڭ العاشقى تامشىلارى تەرەزەنى بىر-ەكى شەرتىپ باياۋلاپ تۇردى دا، سالدەن سوڭ بار ەكپىنىمەن سىركىرەپ الا جونەلدى. جەل تۇردى. جەلمەن جەلىككەن نوسەر تەرەزەنى سابالاپ جاتىر.
زياش وقۋشىلاردىڭ داپتەرىن تەكسەرىپ وتىر. ونى تىندىرىپ، ەرتەڭگى ساباعىنىڭ جوسپارىن جازدى دا، قاعازدارىن ىقتياتتاپ قويىپ، ورنىنان تۇردى. شامدى ءسوندىرىپ، توسەگىنە ەندى.
ول دوڭبەكشىپ ۇيىقتاي المادى. ادام كۇندىزگى تىرشىلىكتىڭ ەلەسىن توسەككە بىرگە الا كىرەتىنى نەسى ەكەن؟! ونىڭ كوز الدىنان بۇگىنگىنىڭ عانا ەمەس، بۇرىنعى ءوز ءومىرىنىڭ امبەسى جىلجىپ ءوتىپ جاتىر. نەنى ويلاماسىن، قانشاما ۇساق-تۇيەككە كوڭىل اۋدارماسىن، ءبارىبىر، بارلىعى دا سول ماناستىڭ توڭىرەگىنە كەلىپ توپتالا بەرەدى. ماناس قىلىعىنا سەنگىسى دە كەلمەيدى. سەنبەۋگە دە بولمايدى. سەنەيىن دەسە، بىرگە وتكىزگەن جىلدارىنىڭ ىشىندە، انداپ تۇرسا، ماناس مىنەزىندە بىردە-بىر كوزگە ۇرعان وعاشتىق جوق ەكەن. بىرەۋلەردەي جەلىگى، قىرتىڭ-سىرتىڭى، سۇيىق ءجۇرىسى جوق. تىم قۇرىسا ءبىر رەت تە رەنجىسپەپتى ەكەۋى. سەنبەيىن دەسە، بىرىنەن سوڭ ءبىرى بوراپ جاتاتىن حاتتار نەگە سيرەكسىپ كەتتى؟ سيرەكسىگەنى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى سوڭعى ايلارى اتىمەن جوعالدى ەمەس پە. جۇرت قايدان ءبىلىپ العان؟ ءبىرى ەمەس، اۋىلدىڭڭ ءبارى نەگە سونشاما ايانىشپەن مۇسىركەي قارايدى؟! انە ءبىر كۇنى بىرگە تۋعان اعاسىنىڭ ايتقانى اناۋ. "ءبارىمىزدى جەرگە قاراتىپ كەتكەن ءيتتىڭ وتباسىن نەگە باعاسىڭ؟! بەر شەشەسى مەن بالاسىن ءوز قولىنا! ۇيگە كەل"، — دەپ ەدى ول. ۇيات-اي، ءتىپتى وقۋشىلار دا بىردەمە سەزەتىن سياقتى. اناۋ الگى مۇرات، قۇرمان سياقتى بەيباستاق بالالاردىڭ وزدەرى دە كلاسقا بارعانىمدا دەمدەرىن ىشىنە الىپ، جىم بولا قالادى. قىزدار... اينالايىن قىزدار! ءبارى قاباعىما قاراپ، ءاينالىپ-ۇيىرىلىپ-اق جۇرگەندەرى. جو، جوق، بۇل بايىرعى ىزەتتىلىككە، ۇستاز بەن وقۋشىنىڭ اراسىنداعى سىيلاستىققا ۇقسامايدى. وقۋشىلاردىڭ كوڭىلىندە باسقا ءبىر نارسە — اياۋشىلىق مۇسىركەۋشىلىك بار سياقتى. وقىۋشىلاردى قويشى، ولار بوسا دا جابىلا قامقور ەكەنى اقيقات قوي. انشەيىندە بۇيرىعى مەن سوگىسى دايار تۇراتىن ءامىرجان دەرەكتىر دە: "زياش، حال قالاي؟ كىشكەنتاي تۇماۋ-سىرقاۋدان ساۋ ما؟"، — دەپ سۇراستىرىپ-اق جۇرگەنى.
"شىنىمەن دارمەنسىز، شىنىمەن مۇگەدەك بولعانىم با؟!"
ول ورنىنان تۇرىپ، ماناسقا ۇزاق-ۇزاق حات جازعىسى كەلدى، ءبىراق جۇرەگى سابىر-سابىر دەگەندەي بولدى دا، اۋناپ ءتۇسىپ، تەرەزەگە قاراپ جاتتى.
جاڭبىر ءالى تىيىلماعان. دالا تۇنەك. ءۇي بۇرىشىنداعى تاۋىق كۇركەدە اتەش قاناتىن جەلپىپ-جەلپىپ جىبەرىپ، ازان شاقىردى.
كۇن جەكسەنبى. بەيۋاق كەشەگى جاۋعان العاشقى كوبىك قار كۇنى بويى سابىنشا كوپىرىپ، جەردىڭ ميى شىعىپ كەتكەن دە، ءتۇس اۋا قاتايىپ، توڭازىپ قالعان. دالادا سۋ توڭدىرار اياز. ءۇي ءىشى جىلى. جاماش اجەي اۋىزعى بولمەدە مالىكپەن سويلەسىپ ءجۇر. زياش تەرەزە الدىندا ماناستىڭ سۋرەت سالعان ەسكى البومدارىن پاراقتاپ وتىر. قارىنداشپەن ناقىشتالعان ەسكيز، ەتيۋدتەردى كورىپ، وقتا-تەكتە كۇلىمسىرەپ قويادى دا، كەنەت ءسال شىتىنسا، جاڭاعى جالت ەتكەن قۋانىش قوس قاباعىنىڭ اراسىنداعى جالعىز سىزىققا سۇڭگىپ عايىپ بولادى.
اپىر-اۋ، مۇنشاما مول دۇنيەنى قايدا ءجۇرىپ، قالاي تىندىردى ەكەن؟! ءوزىنىڭ وسكەن ولكەسىنىڭ ويى مەن قىرى، قىسى مەن جازى، كۇزى مەن كوكتەمى، ءتىپتى ءاربىر ءتۇپ بۇتاسى مەن بۇرىشى دا ال-ايقىن، قاز-قالپىندا ماناستىڭ سيقىرلى قارىنداشىنا ىلىگىپتى. ءبارى كوزگە تانىس، كوڭىلگە ىستىق.
"ىمىرتتا". كۇن الگىندە باتقان. باتىستاعى "كومىرشى" تاۋىنىڭ قامقورشىل كولەڭكەسى عانا كورىنەدى. ات تاعاسىنىڭ جارتى سىنىعىنا ۇقساعان جاڭا تۋعان اي اسپاندا ءىلىنىپ تۇر. الدەنەدەن شوشىعان ءۇش-تورت شۇرەگەي ۇيرەك اۋىل ىرگەسىندەگى جىلعادان ەندى كوتەرىلىپ ۇشىپ بارادى. قۇرىعىن قارىنا ءىلىپ، كۇپىسىن ءالى تاستاماعان جىلقىشى كولىككە ءمىنىپ، كوز كورىم جەردەگى الاكولەڭكەگە سۇڭگىپ كەتىپتى. شاماسى، تۇنگى كۇزەتكە اتتانعان بولۋ كەرەك. جەلسىز تىمىق اۋادا بولار-بولماس كۇرەڭىتىپ تۇر. كوكتەمگە ۇقسايدى. اۋىل توڭىرەگىندەگى ورمان دا، كوشە بويىنداعى اعاشتار دا ازىرگە ءالى سىيداڭ، جاپىراقسىز، جاڭا عانا بۇرشىكتەنە باستاعان. ءيا، ءيا، كوكتەمگە ۇقسايدى...
ال ەندى مىناۋ نە بولدى ەكەن؟! بۇل قاي جەر ؟! ەكى قاپتالى بىردەي قۇزار-قۇزار جارتاستار. تەرەڭ ساي. ءار-ار جەردەگى جىرالاردىڭ تەرىسكەي جاعىنا كولەڭكە ءتۇسىپ تۇر، جىنىس وسكەن شىرشا كولەڭكەسى. ساي، كەلىپ قاراسا، بورىك تۇسەرلىك قۇلاما قۇز كەرەگە تاسقا تىرەلىپتى. تاۋ وزەنى سول تاستىڭ يىعىنا اسىلىپ، بار ەكپىنىمەن تومەن قاراي اقتارىلىپ جاتىر — سارقىراما. تاسقا سوعىلعان تاۋ وزەنىنىڭ تۇنىق سۋى اينالاسىنا دىم بۇركىپ تۇرعانداي. نە دەگەن دالدىك، نە دەگەن شەبەرلىك! بوياۋ، ناقىشسىز قاراپايىم قاعازعا قاراپايىم قارىنداشپەن تۇسىرىلگەن ءاربىر سىزىقتا ءبىر-بىر ءومىر، ءبىر-بىر قۇدىرەت. ءيا، ءيا، باياعى ساركۆدەاما. ال مىنا تەرەڭ ساي "شولاق" دەپ اتالادى.
انا ءبىر جىلى، جازدا، زياش پەن ماناس "شولاقتىڭ" باسىنداعى جايلاۋعا كەپ دەمالعان. مىنا سۋرەتتى ماناس سوندا سالعان.
ءبىراق ول بۇل ىسىنە قاناعاتتانباعان. "ەسكيزدىڭ اتى ەسكيز عوي، زياش. مىنا تابيعاتتىڭ مۇنشاما قۇدىرەتىن تەك قانا قارىنداشپەن جەتكىزۋگە بولمايدى. بۇعان ۇلكەن پولوتنو كەرەك. سوناۋ بەتتى كوردىڭ بە؟ مىنە، مىنا قۇدىرەت سونداي پولوتنوعا عانا سىيۋى مۇمكىن. بار بوياۋدىڭ ءتۇسىن سوندا عانا مەيلىنشە پايدالاناسىڭ"، — دەپ، سايدىڭ وڭ جاعىنداعى بالاۋسا جامىلعان جازىق بەتتى نۇسقاپ ەدى. دۇنيە-اي، سول ساتتەر قانداي ءتاتتى، قانداي قۋانىشتى ەدى!..
ەكەۋى سارقىرامانىڭ باسىنا كەپ ۇزاق وتىراتىن. كۇن نۇرىنا شاعىلىسقان كوز جاسىنداي ءمولدىر سۋدا جالت-جۇلت شۇعىلا پايدا بولاتىن دا، ىلەزدە اداستىرىپ، باسقا تۇستان قايتا ەلەس بەرەتىن. Hۇp مەن سۋدان جارالعان ءار ءتۇستى بو5گۋلاردى باعىپ وتىرعان ماناس: "انە، قارا!"، — دەگەنشە جاڭاعى التىن ساۋلەلەر لىپ عايىپ بولىپ كەتكەندە، ول اسىلىن جوعالتقانداي مۇڭايىپ قالاتىن. ءوزى ءتۇيىنىپ، ءوزى سەزىنگەن دۇنيەنى زياشتىڭ دا اڭعارعانىن قالايتىن ەدى ول.
زياش ول كەزدە مالىككە جەرىك. تاۋدىڭ راۋعاشىنا جەرىك بولدى. ماناس شالعىنى بەلۋارادان كەلگەن بالاۋسا بەتكە بارىپ، سولقىلداق راۋعاشتىڭ ءبىر قۇشاعىن اكەلىپ زياشتىڭ الدىنا قويادى. جاپىراقتى جامساتقان تۇيەگە ۇساپ زياشتىڭ كۇرتىلدەتىپ-اق وتىرعانى. ەرنى كوگەرگەنشە جەپ-جەپ، سىلەكەيى شۇبىرىپ، شالعىنعا ۇيىقتاپ كەتەتىن. ماناس جۇمىسىمەن اينالىساتىن...
زياش ويىندا ساعىنىش. ايتسا تاۋسىلمايتىن، اتسا جىعىلمايتىن سارىۋايىم. شەگى جوق شەتى جوق قاناعاتى جوق قوماعاي قۇمارلىق. و، قانداي قاسيەتتى قۇمارلىق! ماناس — زياش ءۇشىن ءومىر.
تەرەزە الدىندا زياش ۇزاق وتىرىپ قالىپتى. كوز بايلانىپ بارادى. ول ونىنشى شامدى جاقتى دا، ماناس البومىن قايتا پاراقتادى.
مىنا ءبىر سۋرەت "ماحاببات" دەپ اتالىپتى. ءار ءتۇستى بوياۋ قارىنداشتارمەن سالىنعان. شاماسى، كۇز-اۋ. ءبىر قيىردان ءبىر قيىرعا كەتكەن كۇرەڭ سارى دالا. اينالانى كومكەرگەن اسقار تاۋلاردىڭ ۇشار باسىنىڭ ءار-ار جەرىندە بوپ-بوز قار بار. اۋلاقتا ورمان قاراۋىتادى. يەسىز دالا. اينالاسىندا اعاش ەمەس، بۇتا دا جوق سول يەسىز القاپتا ەگىز ەكى تەرەك ءوسىپ تۇر، جاپىراقتارى سارعىش، ءبىراق ءالى تۇسپەگەن.
اپتاپ. جەلسىز، تىنىق كۇنى سالعان بولۋى كەرەك، جاپىراقتار قيمىلسىز، سالبىراپ تۇر. الدەقايدا الىستا، دالانىڭ شاڭىن زاۆود مۇرجاسىنان الەمەتتەنە بۋداقتاعان تۇتىندەي تىك كوتەرىپ قۇيىن كەلەدى. تاۋ جوتاسىنان تۇڭىلىكتەي قارا بۇلت كورىندى. ءسىرا، كوپ كەشىكپەي داۋىل تۇرىپ، الگى تىنىشتىقتى بۇزادى. سوندا ورماننان ۇركىپ كەپ جالاڭ وڭىرگە ورنالاسقان مىنا ەگىز تەرەكتىڭ تاعدىرى قالاي بولاتىنى ءالى بەلگىسىز. ونسىز دا ازەر تۇرعان مىنا سارعىش جاپىراقتارىن توناپ الىپ، ەكەۋىن دە جالاڭاشتاپ كەتۋى مۇمكىن-اۋ...
ەلسىزدە وسكەن تەرەكتى زياش ماحاببات سيمۆولى دەپ ءتۇسىندى، ال اناۋ قۇيىپ، مىناۋ كۇز، تۇڭىلىكتەي قارا بۇلتتار ونشاما ءمان بەرمەيدى. تەك ءبىراز ويلانىستان كەيىن عانا: "نەگە كۇز؟! جاپىراقتار نەگە سارعىش؟!" — دەپ ءسال توسىرقاپ قالدى. سۋرەتتە بەرىلگەن ماناستىڭ قورقىنىش فانتازياسىن ۇعىنا المادى زياش. بۇل سۋرەتتى ماناس وقۋعا كەتەر جىلى سالىپتى. سۋرەتكە زياش قايتا ءۇڭىلدى. سارى بوياۋ باسىم ەكەن. "ءاربىر بوياۋ، زياش، ادام ءومىرىنىڭ سىرى مەن كۇيى. قات-قابات سەزىمنىڭ كورنەكى قۇرالى. مىسالى، مەن ءوزىم قىزىل بوياۋ — كۇرەس، جاسىل—جاستىق قارا بوياۋ—قايعى، سارى بوياۋ — ساعىنىش دەپ ۇعىنام. جانە وسىلاي قولدانام دا"، — دەپ ەدى بىردە ماناس.
"ماحاببات" دەپ اتالعان سۋرەتتىڭ سيقىرىنا ەندى-ەندى تۇسىنگەن زياشتىڭ ويىندا ءبىر الەمەت باستالىپ كەتتى. الگىندەگى تۇڭىلىكتەي قارا بۇلت تۇتاسىپ، اسپاندى ايقارا جاۋىپ، الىستاعى قۇيىن داۋىلعا اينالىپ، جاپاندا وسكەن قوس تەرەكتى ءتۇتىپ بارا جاتقانداي بولدى. ازەر تۇرعان سارعىش جاپىراقتار تىم-تىراقاي جەلگە ۇشىپ، ەگىز تەرەك ىلەزدە بۇتاقتارى سيديىپ، سيداڭ قالعانداي كورىندى.
البومدى ءارى قاراي پاراقتاۋعا زياشتىڭ شاماسى كەلمەدى. جۇدىرىقتاي بوپ كەۋدەسىنە تۇيىلگەن بىردەمە وزەگىن بۇراپ كەلدى دە، القىمىنا تىعىلىپ، بۋىپ جىبەردى. مالىكتى قاسىنا قويىپ كەتكەن جاماشتى اڭعارمادى. ورامالىن الىپ، كوزىن ءسۇرتىپ ەدى، كىرپىكتەرىنە كەپتەلىپ تۇرعان جاس جۇمساق ماتاعا جارماسا كەتتى. كىشكەنتاي ساۋساقتارىمەن كويلەگىن تارتقىلاپ، قىڭقىلداپ تۇرعان مالىكتى كوتەرىپ العاندا، ول ۋىلدەپ، زياشتىڭ بەت-اۋزىن سيپاپ، قۋانىپ جاتىر.
— بۇل جۇرت نە دەپ ءجۇر، بالام؟ وسىلاي بىتەۋ جارا بوپ جۇرەمىز بە؟
جاماش اجەي سىرتتان سويلەي كىردى. زياش ۇندەمەدى.
— دوس، دۇشپانعا تابا عىپ... — دەپ، اجەي ءوز مۇڭىن شاعىپ، كوزىن ءبىراز سۋلاپ الدى دا: — بارىپ، انىق-قانىعىنا جەتىپ قايتساق قايتەدى، بالام؟ وسىلاي جۇرەمىز بە؟ الدا-جالدا راس بولسا، امال نە، ءجونىمىزدى تابايىق.، — دەپ، قايتا بوساپ كەتتى.
* * *
اۋىل تاۋ سىلەمىنە ورنالاسىپ، تەڭىز دەڭگەيىنەن الدەقايدا بيىكتە تۇرعاندىعىنان بولار، وسى ولكەگە قىس ەرتە تۇسەتىن دە، جاز كەشىگىپ كەلەتىن. وكتيابردىڭ ورتا شەندەرىندە-اق جاڭبىر، ارتى قيىرشىق قارعا اينالىپ، كۇننىڭ قۇلقى بۇزىلىپ، قىستان حابار بەرىپ قويا تۇعىن.
دابىرلاعان باقتاشى داۋسى زياشتىڭ ەرتەڭگى ءتاتتى ۇيقىسىن بۇزىپ جىبەردى. توسەگىنەن جەڭىل تۇرىپ، جىلى حالاتىن جۇرە كيىنىپ، باشماعىن ىلە سالا تەرەزەنىڭ پەردەسىن اشىپ ەدى، اينەككە اياز تۇرىپ قالىپتى. اۋزىن اينەككە تاقاپ، ىپ-ىستىق لەبىمەن كوزدەي جەردى ءجىبىتتى دە، تىسقا قاراسا، قۇلاقشىنىن تۇسىرە كيىپ، القىمىنان بايلاپ العان باقتاشى كاريا ات ۇستىندە تۇر ەكەن. ۇزىن سىرعايعا بايلانعان ۇزىن ساپ قامشىسىن تاقىمىنا قىسىپ الىپتى. ءۇستى-باسى، ساقال-مۇرتى، استىنداعى اتى دا اق قىراۋ؛ ەكەۋىنىڭ تاناۋىنان دا بۋ اعىپ تۇر. كوز كورىم جەردىڭ ءبارى اپپاق. سەنسەڭ ىشەككە ورانعان باقتاشى كاريا قىستى ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە الىپ كەلگەن اياز اتاداي بوپ كورىندى زياشقا. جاماش اجەي سيىرىن قورادان جەتەكتەپ شىقتى دا، باقتاشىنىڭ الدىنا سالىپ بەردى؛ ول "وك، چو!" دەدى دە، اۋلادان شىعىپ بارا جاتتى.
كۇن دەمالىس. ەرتەڭ مەيرام، جەتىنشى نويابر. اۋىزعى بولمەدە شارۋاسىمەن اينالىسىپ جۇرگەن ەنەسىنىڭ قيمىلىن باققان كەلىن وسىنشا ۇزاق ۇيىقتاپ قالعانىنا كەيي وتىرىپ كيىنىپ جاتىر.
ەنە مەن كەلىن كوڭىلدەرى تۇنىق، كوكىرەكتەرى ساراي كەزدەرىندە ءۇي شارۋاسىندا ءجۇرىپ ءبىر-بىرىنىڭ ارتىق قيمىلداعانىن اڭعارتىپ تا قويمايتىن. ەكەۋىنىڭ اراسىندا تىم ادال، تىم جاقىن تۋىستىق بار ەدى، رياسىز تۋىستىق ەدى ول. ايەل قاۋىمىنىڭ مەنشىگىنە تيگەن تىرشىلىكتەرىن ءوزارا بولىسپەي-اق كەز كەلگەنى اتقارىپ جۇرە بەرەتىن. ءتىپتى بىرىنە-بىرى جانى اشىپ، جاقساتتانا اسىرەلەنبەيتىن. ول ءبىر قاندارىنا بىتكەن تابيعي تاتۋلىقتىڭ ونەگەسىندەي بولاتىن. ال بۇل كۇندە مىنە: "اپىراي، مىنا ايازدا توڭادى-اۋ، ەنە شەلەك الىپ سۋعا كەتتى، رەنجىر مە ەكەن... ساناسىز ۇيقىعا نەگە سونشا بەرىلدىم، رەنجىر مە ەكەن..." — دەپ كەلىنى وتىرسا: "اللام، اقىرىن جاقسىلىققا سوقتىرا گور. كونەيىن كورسەتكەنىڭنىڭ بارىنە... ۇيىقتاسىنشى، دەمالىسى عوي، شارشاعان عوي، كۇنىم. تىرىدەي بايىنان ايرىلعان بەيباق قوي، كونەيىن. يا، اللا، الا كوز الەمەتىڭنەن ساقتاي گور، رەنجىتپەيىن بيشارانى، ونىڭ قاباعى شىتىلا كورمەسىن"، — دەپ ەنەسى بارادى.
ءبارىبىر، ەنە مەن كەلىن ءبىرىنىڭ قاباعىن ءبىرى باعىپ، بىرىنە ءبىرى ءجايىلىپ جاستىق، ءيىلىپ توسەك بولعانىمەن، ولاردىڭ اراسىنداعى بايىرعى تابيعي تۋىستىق، رياسىز جاقىندىق كۇننەن-كۇنگە الشاقتاپ بارادى، الشاقتاپ بارادى. ەكەۋى ءقازىر ۇزاق ساپارعا بىرگە اتتانعان ەكى جولاۋشىداي، جول ايىرىعى كەزدەسكەندە ەكەۋى دە جاي-جايىمەن ەكى جاققا كەتەتىن ءتارىزدى بولادى دا تۋرادى.
ەكەۋىنىڭ دە ەت جۇرەكتەرى سەزەدى مۇنى. سوندىقتان دا بىر-بىرىنە سايا بولعىسى كەلەدى، تۇڭعيىقتان ءتونىپ كەلە جاتقان ءقاۋىپتى بىرىنەن ءبىرى جاسىرادى. وت باسىن، وشاق قاسىن قالايدا امان ساقتاعىلارى كەلەدى.
زياش جىلىلاۋ كيىنىپ سىرتقا شىقسا، دالا اپپاق ەكەن. دۇنيەنىڭ ءبارى كىرشىكسىز تاپ-تازا، بوپ-بوز. اسپان بۇگىنگىدەي كوك بولماس. كۇن قۇرىق بويى كوتەرىلىپتى. جەلسىز، شىڭىلتىر اياز. شاتىرىن قار جاپقان الاسا ۇيلەردىڭ مۇرجالارىنان شيراتىلا شىققان ءتۇتىن ءسال جوعارى كوتەرىلە بەرە شالقىپ كەتىپ جاتىر. سيىرلار اۋىل ىرگەسىندەگى قىرقامەن ورىسكە قاراي جالقاۋ ماڭىن بارادى، وقتا-تەكتە اۋىلعا قاراپ سوزىلتا موڭىرەيدى. ءيىن اعاشتى ەكى يىعىنا تەڭ كوتەرگەن ەنەسى كەلەدى سۋاتتان. الدەقايدا بىرەۋ ايازدا شەگە بوپ قالعان مۇز اعاشتى بالتامەن سوققىلاپ، اۋرە ۇستىندە. شابان كۇرەڭىنە گازەت-جورنالعا تولى الا قورجىنىن ارتقان پوشتاشىنى كورىپ، زياش ەسىك الدىندا ءسال ايالداپ ەدى، ول قايىرىلماي كەلەسى اۋلاعا بۇرىلىپ كەتتى. ءۇمىتى تاعى ءسونىپ، كوڭىلى تاعى قۇلازىپ قالدى زياشتىڭ.
ەسىك الدىندا ەكى كۇنگە جەتەر-جەتپەس وتىن قالىپتى. قىس بولسا مىناۋ، جاڭا باستالدى، قارىپ ءولتىرىپ بارادى.
— سۋىقتا نەعىپ تۇرسىڭ، زياشجان؟
جاماش اجەي سۋ اكەلدى. بۇركەي باسىن وراعان جاۋلىعىنىڭ ەكى جاعىنا بوپ-بوز شىق تۇرىپ قالىپتى.
— مىنا كۇن قىرار، اجە، مەن-اق اكەلەر ەدىم عوي، — دەپ، زياش ەنەسىنىڭ يىعىنداعى ەكى شەلەكتى لىپ ۇستاپ، ۇيگە الىپ كىردى. ەنەسى ەكى قولىن تەمىر پەشكە قارسىلاپ جىلىتا باستادى. زياش ءجۋىنىپ-شايىنىپ ەرتەڭگى شايدى ازىرلەدى دە، ەكەۋدەن-ەكەۋ ەنە مەن كەلىن داستارقانعا وتىردى.
ەشبىر اڭگىمەنىڭ ۋشىعىن جالعاي الماي، ەكەۋى دە بىرىنەن ءبىرى جاسىرىپ، مالىك جاتقان توسەككە قاراپ قويادى. مالىك وياندى. ول باسىن كوتەرىپ كىشكەنتاي جۇدىرىعىمەن كوزىن ۋقالاي بەرەدى دە، تەرەزەگە قاراماق بولادى، ءبىراق جىلى ۇيدە مۇزى ەرىگەن اشىق تەرەزەدەن اق قارمەن شاعىلىسقان كۇن ساۋلەسى ونىڭ ۇيالشاق جانارىن قاراتپاي جاسقاندىرىپ جىبەرەدى.
مالىكتىڭ ويانعانىن ءبىرىنشى اڭعارعان زياش لىپ تۇرىپ، ورنىنان الماق بولىپ ەدى، ول زياشقا كەلە قويماي، قارسىلىق ءبىلدىرىپ، وتىرعان اجەسىنە قاراي تالپىنا بەردى.
— كەلمەسەڭ، قويدىم، — دەپ زياش قايتا وتىردى. جاماش اجەي مالىكتى توسەگىنەن كوتەرىپ الدى. ول ارسالاڭداپ، اجەسىنە شولجاڭداي باستادى.
— بالاعا سۋىق قاراما، زياشجان، — دەپ، اجەي داستارقانعا كەلدى.
ادەتتە مىڭ قايتارا ايتىلىپ جۇرگەن ەنەسىنىڭ بۇل ءسوزى دە زياشقا ءدال ءقازىر ءمىردىڭ وعىنداي قادالدى. وسى ءسوزدىڭ ارعى جاعىندا "بالا كىنالى ەمەس، بالادان مەيىرىمىڭدى ۇزبە!" دەگەن ءبىر قاتال ەسكەرتۋ بارداي كورىندى وعان. سولاي دەپ سەزىڭدى دە: "اجە، اجە... مەن سىزگە نە ايتام. قالاي دەپ تۇسىندىرەم سىزگە... سىزدەگى انالىق جۇرەك مەندە دە بار. اكەسىز بولار مالىك، ءبىراق اناسىز بولماس"، — دەپ ىشتەي عانا ءتۇيىنىپ، ساپ بولدى.
— اجە، ەرتەڭ مەيرام عوي. وتىن قالماپتى، تويدىڭ ىردۋ-دىردۋى ەكى-ۇش كۇن باسىلا قويماس. مەن الگى شوپىرعا، اشىرگە بارايىن. تاۋدا، پيلورامداعى قاراعايلاردى جەتكىزىپ بەرەر مە ەكەن كەشكە. بۇگىننەن قالسا، بولمايتىن سۇرى بار، — دەپ، زياش كيىنىپ شىعىپ كەتتى.
ءاشىر شوپىر مۇزداپ قالعان ماتورمەن اۋرە بوپ ءجۇر. بىرەسە كابيناعا كىرىپ، بىرەسە سىرتقا شىعىپ، ماشينانىڭ ور جەرىن ءبىر شۇقىلاي بەرەدى. ءبىراۋىق كومەيىنەن كوك جالىن اتقان وتتىق اسپاپپەن جىلىتىپ باعادى، ماشينا وت المايدى. ارقا-باسى ماي-ماي. ونسىز دا باربيعان جۇپ-جۋان ساۋساقتارىن سۋىق قارىپ، ودان بەتەر ءىسىندىرىپ جىبەرىپتى؛ اسىقپاي، ايۋشا قورباڭداپ، شابان قيمىلدايدى. قۇلاقشىنىنىڭ الدى ارتىنا تەرىس اينالىپ كەتكەنىن دە بايقاماعان ءتۇرى بار. كەڭسىرىگىنە ماي جۇعىپ قالعان. اۋا تۇپ-تۇنىق، اياز شاقىرايىپ، ورتەپ بارادى.
ءاشىر مانادان بەرى قاسىندا تۇرعان زياشتى انداسا دا، كورمەگەندەي بولىپ ءوز جۇمىسىمەن ءجۇر. زياشقا نازار اۋدارىپ، ءجايىن دا سۇراعان جوق. زياش ماشينانىڭ وت الۋىن كۇتۋدە. ءاشىر كابيناعا قايتا كىرىپ، ستارتەردى باسىپ كورىپ ەدى، موتور ءبىراز ۋىلدەپ، ىزىلداپ باردى دا، پار-پار ەتىپ وت الىپ كەتتى. ءاشىر ماشينانى بارىنشا گۇجىلدەتتى دە، سوڭىنان باياۋلاتىپ، كابينادان شىقتى. ماشينا توڭىرەگىندە جاتقان مۇكامالىكتەرىن جيناپ، ورىن-ورنىنا قايىپ ۇلگەردى. ءساتتى كەزەندى باعىپ تۇرعان زياش ونىڭ قاسىنا كەلدى:
— حال قالاي، ءاشىر؟
ءاشىر سول جىلى شىراي كورسەتپەگەن قالپىندا "جاقسى" دەگەننەن بولەك ءتىس جارىپ جاۋاپ قاتپادى.
ۇيدەن ۇلكەن ادامنىڭ تەلوگرەيكاسىنا ورانعان 5—6-لار شاماسىنداعى قىز بالا شىعىپ، ەسىك الدىندا:
— پاپا، ءشايىڭدى ءىش، مامام شاقىرادى، — دەدى. ءاشىر وعان قاراعان دا جوق تەك بارا بەر دەگەندەي قولىن سىلتەدى دە قويدى.
— ءاشىر، تاۋدا، پيلورامادا، دايارلاتقان ءبىراز قاراعاي بار ەدى، بۇگىن جەتكىزىپ بەرەسىڭ بە؟ بۇگىندىك-اق وتىنىمىز قالدى. ەرتەڭ مەيرام عوي...
ءاشىر تومەن قاراعان بويدا كۇڭكىلدەپ، ءجوندى جاۋاپ بەرمەدى. ۇيدەن پالتوسىن جەلبەگەي جامىلعان ءاشىردىڭ ايەلى نۇرىش شىقتى. زياش ونىمەن سالەمدەسكەن بولىپ ەدى، ول نازارىن دا اۋدارماي، بايىنا دۇرسە قويا بەردى:
— نەمەنەگە سونشا ءموليىپ، ۇنجۇرعاڭ ءتۇسىپ كەتكەن؟! ءجۇر ۇيگە، شاي سۋىپ قالدى... شارۋام بار، ەلگە ۇقساپ ەرىگىپ جۇرگەن ادام جوق.
— قولىم تيمەيدى، باستىقتار قىستاۋعا جەم اپار دەپ جاتىر، — دەپ، ءاشىر تايىپ تۇردى. زياش جاسىپ قالدى، كىلت بۇرىلىپ، جايىمەن كەتە باردى.
* * *
كۇن باتار شاق. اۋىل كەشكى تىرشىلىگىنە كىرىسكەن. زياش ەڭ سوڭعى شوركەنى جاڭقالاپ بولىپ، ەندى ۇيگە تاسىپ ءجۇر. ەنەسى قورادا سيىر ساۋىپ جاتىر. شەلەككە كۇرپ-كۇرپ سورعالاعان ءسۇتتىڭ دىبىسى ەستىلەدى. مالىك پليتا تۇبىندە ويناپ وتىر. قايىقتاي قايقىباس شاناعا جالداس بۋرىل جەككەن ءۇش-تورت جىگىت كوشەنى قاق جارىپ، گۋىلدەسىپ، اندەتىپ بارادى، تىم كوڭىلدى. ەكى-ۇش سالت اتتى تاۋدان قاراعاي سۇيرەتىپ كەلەدى.
كەشكى تىرشىلىك. اۋىلدىڭ مۇرجالارى ءتۇتىنىن تۇتىنىنە قوسىپ جاتىر. كلۋب جاقتان راديو ساڭقىلداپ تۇر. وزەندە بالالاردىڭ شۋىلى ەستىلەدى. الدەكىم بالاسىن شاقىرىپ قارعاپ-سىلەپ جاتىر. كورشىلەردىڭ ءبىرى قوراسىنىڭ توبەسىنە ءشوپ جيناۋدا.
زياش جاڭقالانعان وتىننىڭ ءبىر تال شوپشەگىن دە قالدىرماي، سىپىرىپ-سيىرىپ تەگىس ۇيگە كىرگىزىپ الدى.
ءتۇن بولدى. ەنەسى مەن بالاسىن جاتقىزدى دا، زياش ءوز بولمەسىنە كىرىپ، قولىنا ءبىر جورنالدى العان بويى پليتاعا ارقاسىن بەرىپ، كورپە ۇستىنە وتىرا كەتتى. وقۋعا زاۋقى شاپپادى. ءوزىن-وزى قانشاما زورلاعانمەن، ويى مۇلدە باسقا جاققا بۋرا بەرەدى.
ەرتەڭ مەيرام. جۇرت تەگىس كوشەگە شىعىپ، كەڭسە الدىنداعى الاڭعا جينالادى. ويىن-كۇلكى، ساۋىق-سايران باستالادى. كەنجە قاراي ەرلى-زايىپتىلار قوس-قوستان بىر-بىرىنە قوناق بولادى. ايتسا دا، ەرتەڭ كەشكە قاراي اۋىلدىڭ اتقا مىنەرلەرى مەن بەلسەندىلەرىن، مۇعالىمدەرىن اتاقتى قويشى قوناققا شاقىرىپ وتىر. زياشتى دا شاقىرعان. بالاسى زياشتىڭ كلاسىندا وقيدى. قۋانىش يەسى — سول.
كوڭىل-قوسى تۇزىك كەزىندە زياش شاقىرعان جەردەن قالمايتىن. ەكى ايتقىزباي باراتىن دا، ءبىراز وتىرىپ، جۇرت جەلپىنىسىپ، جىگىتتەر وت الا باستاعاندا، لىپ بەرىپ سۋسىپ، تايىپ وتىراتىن-دى. ماناستىڭ سۋىق حابارى ەستىلگەسىن، زياش ونىسىن مۇلدە تىيعان. ايتەۋىر، سىلتاۋ تاۋىپ، ساۋىقتان بويىن اۋلاق ۇستايتىندى شىعارعان.
يي، ەرتەڭ مەيرام. وتى شالقىپ، ورداسى شايقالماعان وتباسىلار بارىنشا دايارلانىپ-اق جاتىر. ال بۇل ۇيگە ونداي قۋانىشتى كىم بەرىپتى. ەركەكسىز وتباسى — ەسىگىنەن دە، تەسىگىنەن دە جەل ۇرلەگەن، ساڭلاۋ-ساڭلاۋ، ەسكى، يەسىز ءۇي دەگەن وسى ەكەن-اۋ.
ونىڭ ساناسى سان الۋان ساققا جۇگىردى، تۇراقتاي المادى ءبىر ورنىندا. بىرەسە ماناستىڭ بۇلىڭعىر بەينەسى جالت ەتسە، بىرەسە ماناتى ەرتەڭگى ءاشىردىڭ سۋىق كەشتى ەلەس بەرەدى. ال اناۋ نۇرىشقا نە جوق؟! ءدال ءبىر بايىپ تارتىپ الاتىنداي تۇلدانعانى نەسى؟! بارىنەن دە بۇگىنگى باۋىرى ءالىمنىڭ قىلىعىن ايتساڭشى.
اشىردەن تاۋى شاعىلعان زياش مەكتەپ دەركتىرىنە بارعان-دى. جاي-كۇيىن ايتىپ كورىپ ەدى، دەرەكتىر: "اينالايىن زياش، مەنى قاناپ وتىرسىڭ. مەيرام وتىسىمەن ءوزىم باستاپ مۇعالىمدەردى ەرتىپ، تاۋداعى وتىنعا بارامىز. ءازىر جوق كەلگەسىن ال"، — دەگەسىن امالسىزدان اكەسىنىكىنە كەلگەن. اكە مەن شەشە تۋعان بالاسىنان نەسىن اياسىپ، ەسىك الدىنداعى جالعىز قاراعايدى ارامەن تەڭدەي ەكىگە ءبولىپ، زياش ەندى الىپ كەتكەلى جاتقاندا باۋىرى كەلىپ: "ءبىر جاقتاعى وپاسىزدىڭ ءۇي ءىشىن مەن بودىرەتىمە العانىم جوق ءوزىمنىڭ دە بالا-شاعام بار. تيمە وتىنعا! مەن سەنىڭ قولىڭدى بايلاپ، باسىندى ماتاپ بەرگەنىم جوق، ءوز وبالىڭ وزىڭە. شەشەسى مەن بالاسىن اتتاندىر دا، كەل ۇيگە"، — دەپ جولاتپاعان. سالى سۋعا كەتىپ ۇيىنە كەلگەن زياش.
وسىنداي شىتىرمان ويدىڭ تۇڭعيىعىڭدا قالعان ول قوس جانارىنان قالاي جاس اققانىن دا بىلمەي قالدى. جۇرەگى ەزىلىپ، اعىل-تەگىل، ءۇنسىز ەگىلە بەردى، ەگىلە بەردى. ءنان كەرەگە ساعات "جىلا، جىلا" دەيدى دامىلسىز. ورنىنان تۇرىپ، ۇستەل قاسىنا بارىپ ەدى، اينەكتەۋلى، اشەكەيلى جاقتاۋدىڭ ارعى جاعىنان كۇلىمسىرەي قالعان ماناستىڭ سۋرەتىن كوردى. بەيكۇنا، موماقانسىپ قالعان جانسىز بەينە كەلەكەلەپ تۇرعانداي كورىندى وعان. زياشتىڭ قوس جانارىنداعى كوز جاسى كوك جاپىراقتا مولتىلدەگەن جاڭبىر تامشىسىنداي شورشىپ كەتتى.
ول جانسىز بەينەنى قوس قولداي ۇستاپ، جۇعىنا، لەبىن ىشىنە تارتىپ سىبىرلايدى. كوز جاسىن تىيا المايدى. "نە ىستەپ ەدىم ساعان، ماناس؟ نە جازىعىم بار ەدى؟ شىن با، ماناس؟ شىنىڭمەن كەتتىڭ بە؟..".
"نەگە؟ نە ءۇشىن؟" دەگەن قيانات سۇراققا ەشكىم دە، ءتىپتى زياشتىڭ ءوزى دە جاۋاپ بەرە المادى، ميعا شانىشقان قازىقتاي قاتەرلى سۇراق تۇردى دا قويدى.
ءوزىن زورسىنىپ، وزگەنى قورسىناتىن نەمەسە كەرىسىنشە، ءوزىن قورسىتىپ، وزگەنى زورسىناتىن پيعىل زياشتا جوقتۇعىن. بۇل — ءوزىنىڭ دە، وزگەنىڭ دە دۇنيەھۇي، پەندەشىلىك قىلىقتارىنا كوپ ءمان بەرە قويمايتىن، تەك ادالدىقتان، ادامدىقتان ءارى اتتامايتىن مومىن، قاراپايىم قازاق قىزى ەدى. جانە دە ادالدىق پەن ادامدىقتى ىستەيىن دەپ تە ويلامايتىن، بۇنىڭ ءبارى زياش بويىنان وزىنەن-وزى، تابيعي تانىلىپ تۇراتىن. ول اتا مەن انانىڭ، باۋىردىڭ ارقاسىندا ءومىردىڭ قىسىلتاياڭىن كەزدەستىرمەي وسكەن. ومىردەن العاشقى العان "سىيى" وسى. جاقسىلىق پەن جاماندىق ىزگىلىك پەن جاۋىزدىق دەگەندەر ەندى-ەڭدى ەلەس بەرە باستادى وعان. كىمنىڭ قانداي ەكەنىن ەندى-ەندى تۇيىنە باستاعانىنا تاڭداناتىن بولدى.
بۇگىن العاش رەت ول ءوزىن قورسىندى. ەندى ىسكە اسپايتىن كەرەكسىز بۇيىمداي سەزىندى ءوزىن. ماناس وعان ەندى قول جەتپەس اسقارداي، ورىندالماس ارمانداي بوپ كورىندى. "نەگە؟ نە ءۇشىن؟" ونى اينا الدىنا اپاردى. "الدە... ايەل ەمەس، اۋرەي شىعارمىن..." كوزىن ءسۇرتىپ، ايناعا قارايدى. (ايناعا قاراۋدى جەك كورەتىن).
جوق! زياش اۋرەي ەمەس ەدى. پەرىشتەدەي سۇلۋ دا ەمەس ەدى. بويى ورتادان ءسال جوعارىلاۋ، شاشى قارا قوڭىر، قالىڭ دا قايراتتى، سوڭعى كەزدە ەپتەپ تۇسە باستاعان، ونشا ۇزىن ەمەس. ءجۇزى اقسارى، مۇرنى ءسال قوڭقاقتاۋ، ماڭدايى جازىق. ءبىر كەزدەگى تولىقتاۋ اجارى بۇل. كۇندە ءسال سولعىن تارتقان. تام-تۇم دوڭەستەۋ كەلگەن قاباعىنىڭ استىندا ءتۇپسىز، تەرەڭ، تۇڭعيىق كول جاتقانداي. قارا دا ەمەس، ونشاما قوڭىر دا ەمەس، مولدىرەگەن قوس جانارىنىڭ ەكى شەتى ءسال-پال قيىقتاۋ، وتىققان قوزىنىڭ كوزىندەي تۇپ-تۇنىق. يا مۇڭ، يا تەرەڭ ءبىر سىر ەكەنى بەلگىسىز، ايتەۋىر، قوس جانار اينادان زياشقا ۇرەيمەن قاراپ قالىپتى. ءوز ءجۇزىن اينادان العاش رەت انىقتاپ كورگەنى وسى زياشتىڭ. سۋسىپ سامايىنا تۇسكەن شاشىن ساۋساعىمەن ىسىردى دا، ايناداعى كوزگە زياش قادالىپ تۇر. ۇزاق ءۇنسىز تۇردى. كەنەت، قوس جانار كىرپىگىن قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ ەدى، مونشاقتاي ءمولدىر تامشىلار ىتقىپ-ىتقىدى دا، ايناداعى كوزدەر عايىپ بولدى.
زياش اپىل-عۋپىل شەشىنىپ، جارىقتى ءسوندىردى دە، تەرەڭگە سۇڭگىگەن اپپاق سازانداي توسەگىنە ەندى. ول ماناستىڭ جاستىعىن قۇشاقتاعان قالپىندا سىلەسى قۇرىپ ۇيىقتاپ كەتتى.
الدەقانداي اۋىر زات بار ەكپىنىمەن گۇرس ەتىپ قۇلاعاندا، ءۇي ءىشى ءدىرىل قاعىپ، تەرەزە سىڭعىر ەتە قالدى. شىرت ۇيقىدا جاتقان زياش تا، ەنەسى دە شوشىپ وياڭدى. تاعى ءبىر نارسە قۇلاپ ءتۇستى. زياش جارىقتى جاعىپ اۋىزعى بولمەگە شىعىپ ەدى، ەنەسى: "بۇل قايسىسىڭ، ەي؟" — دەپ، دالاعا شىعىپ بارادى ەكەن.
اي تۇن بەلدەۋىنەن اۋىپ، جامباسقا بارىپ قالىپتى، ءتۇن جارىق اپپاق. ەسىك الدىندا ماشينا تۇر. ونىڭ ءبىر جاقتاۋىن اشىپ تاستاپ، بىرەۋ وتىن ءتۇسىرىپ جاتىر. جاماش اجەيدىڭ داۋىسىنا. "مەن، شەشە، امانسىز با؟ ءاشىرمىن. تاۋداعى سىزدەردىڭ وتىندارىڭىزدى اكەلدىم"، — دەپ دىبىس بەردى دە، ءىسىن جالعاي بەردى.
زياش دالاعا شىقتى. ءاشىر ەڭ سوڭعى قاراعايدى دومالاتىپ ءتۇسىردى.
— راحمەت، بالام! وركەنىڭ ءوسسىن، ۇيگە كىر، ءدام تات، توڭعان بولارسىڭ، جىلىن، شىراعىم، — دەپ اجەي قۇرمەت كورسەتىپ ەدى.
— سىزگە دە راحمەت، شەشە! ۇيقىدان ءولىپ بارام، تاڭ اتىپ كەتەر، ۇيگە بارىپ ءبىر-اق دەم الايىپ، — دەپ، ماشينكاسىنا وتىرىپ وتالدىرا باستادى.
زياش كابيناعا تاياۋ باردى دا:
— راحمەت، ءاشىر!.. — دەپ وعان ءبىر نارسە ۇسىندى. ءاشىر 25 سومدىق اقشانى العاشىندا بايقاماي قولىنا الىپ، كورە سالاسىمەن دەرەۋ زياشتىڭ وزىنە قاراي لاقتىرىپ جىبەردى.
— مەنىڭ ۇياتىم ءالى وزىمدە!.. ادامدىقتى اقشامەن باعالاۋدى ۇيرەنگەن ەكەنسىڭ، — دەدى دە، ماشيننانى ورنىنان جىلجىتىپ، جايلاپ ءجۇرىپ كەتتى. زياش مەلشيىپ تۇرىپ قالدى، ءاشىردىڭ ماشيناسىنىڭ ارتىنداعى قىزىل ساۋلە ءتىلىن شىعارىپ، كەلەكە ەتىپ باراتقانداي بوپ كورىنەدى وعان. قىزىل ساۋلە ءبىر جانىپ، ءبىر ءسونىپ، قارسى كوشەدەگى ءاشىردىڭ اۋلاسىنا كىرىپ، ساپ بولدى. اشىق اسپانداعى جۇلدىزدار دا ءبىر ءسونىپ، قايتا تۇتانىپ تۇرعانداي. زياش ءالى تۇر. قورانىڭ ىعىندا جاتقان ءاقتوس سىلكىنىپ ورنىنان تۇردى دا، قىڭسىلاپ زياشتىڭ جانىندا ءسال تۇرىپ، ءۇي اينالىپ كەتتى.
زياش تاڭ اتقانشا دوڭبەكشۋمەن بولدى. تومىرىق مىنەز ءاشىرى قۇرعىردىڭ بۇگىنگى قىلىعىنا ويى ورالا بەردى.
ءاشىر مەن زياش ءبىر وسكەن، ءتىپتى ءبىر ۇيدە تۇرىپ، ءبىر قازاننان اس ىشكەن، بىرگە وقىعان. اكەسى قازا تاپقاننان كەيىن، ءاشىردىڭ اۋرۋ شەشەسى دە كەشىكپەي دۇنيە سالىپ ەدى، زياشتىڭ قارت اكەسى بايىرعى دوسىنىڭ جار دەگەندە جالعىز ۇلىپ ءوز قولىنا الىپ، ماپەلەپ، ەشكىمگە ماڭدايىنان شەرتكىزبەي وسىرگەن-دى. ءاشىردىڭ شارۋاقور قابىلەتىنە قارت سۇيسىنەتىن دە. ونىڭ ەلگەزەك، ءتىلالعىشتىعى ەل ىشىندە اڭىز بولعان دا، جۇرت ونى ماقۇلبەك دەپ اتاپ كەتكەن. كىم نەگە جۇمساماسىن، ءاشىر "ماقۇلدان" بولەك ەشنارسە ايتپاي، ىستەگەنىن تىڭعىلىقتى ورىندايتىن. ساباققا دا سورلى ەمەس-تى. ءبىراق ونىنشىنى بىتىرگەسىن وقي الماي قالدى. التى ايلىق شوپىرلىق كۋرستى تامامدادى دا، ءوز اۋىلىنىڭ شوپىرى بولدى.
ول كەزدە اكەنىڭ نە ويلاعانىن زياش قايدان ءبىلسىن، ايتەۋىر، زياش وتىرعان جەردە كوزىنشە دە، كوزىنەن تىس تا ماقتايتىنى ءاشىر ەدى قارتتىڭ.
زياش ەكى جىلدىق مۇعالىمدەر كۋرسىن ءبىتىرىپ، ۇيىنە ورالعاندا، اكە مەن شەشەنىڭ قۋانىشىندا شەك بولعان جوق ءاشىر ءالى سولاردىڭ قولىندا ەكەن. زىڭگىتتەي ازامات بولىپتى. كولحوزدىڭ ماڭداي الدى شوپىرى. قارت ادامنىڭ قاۋقارى بەلگىلى عوي، زياشتىڭ شەشەسىنىڭ ازاماتتىڭ ءۇستى-باسىنا قاداعالاپ قاراۋعا شاماسى كەلمەي قالىپتى. ونىڭ ۇستىنە شوپىرلىقتىڭ ءوزى دە ءبىر لاستاۋ جۇمىس، ءاشىردىڭ ءحالى مۇشكىلدەۋ ەكەن. ءۇستى-باسى ماي-ماي. جاعاسى كىر. ءيىس-قوڭىسقا ۇيرەنىپ قالعان باتىرىڭ ءتىپتى وزىنە-وزى قاراۋدى دا قويعان سياقتى، شاشىپ دا الدىرتپاپتى. الىمدىكى ءبىر باسقا، ال شاشتى شالداردىڭ بىرەۋىنە ۇستارامەن قىرعىزىپ تاستاۋعا بولار ەدى عوي. (ءاشىر شاشىن قايىرمايتىن).
مىنە، سول ءاشىر زياش كەلگەننەن باستاپ كۇرت وزگەردى. ەپتەپ ايىلىن جيا باستادى. ءبىر كۇنى وزىنە اۋدان ورتالىعىنان باستان-اياق كيىم ساتىپ اكەلدى. "سەنىڭ وقۋ بىتىرگەنىڭە تارتۋىم"، — دەپ، زياشقا دا بىردەمەلەر ۇسىنىپ جاتىر. كەمپىر-شال ماز-مەيرام. زياش تا بويىن بۇلدامادى، ءاشىردىڭ كىر-قوڭىن جيرەنبەي جۋىپ، توسەك ورنىن مۇنتازداي ەتىپ، رەتكە كەلتىرىپ ءجۇردى.
كۇندەر جىلجي بەردى. ءبىر كۇنى ءتۇس مەزگىلىندە، داستارقان ۇستىندە، اكەسى شەشەسىنە قاراپ ءبىر نارسەنى ىمدادى دا، قارت ورنىنان تۇرىپ بارا جاتىپ كەمپىرىنە تاعى دا ءبىر يەك كوتەرىپ قالدى. كەمپىر دۇرسە قويا بەردى:
— وتىر، قايدا باراسىڭ؟! مەنىڭ بالام بولسا، سەنىڭ دە بالاڭ، وتىر بەرى، — دەپ، اكەسىنىڭ ەتەگىنەن تارتىپ قالدى. قارت ابىرجىپ، ەبەدەيسىز قۋلانا كۇلدى دە، دالاعا شىعىپ كەتتى، زياشتىڭ شەشەسى كوپتەن بايلانىپ جۇرگەن ءتۇيىندى شەشتى.
— زياشجان، قۇداي قويسا بويجەتتىڭ، — دەپ ءبىر سوزىپ، ءشايدى ءبىر ۇرتتاپ قويدى. — جاقسىنى جاتقا جىبەرمە دەگەن. اكەڭ ەكەۋىمىزدىڭ اشىردەن ايرىلعىمىز جوق..
قۋ قىز كەسەسىن قويا بەرە سىلقىلداپ، ال كەپ كۇلسىن. كۇلگەنىن كۇلدى-اۋ، ءبىراق ءدال سول كەزدە زياش كەت ءارى ەمەس ەدى. تەك باۋىرىنداي بىرگە وسكەن اشىردەن ۇيالىپ، ەكى بەتى دۋ ەتە قالدى. ءاشىر ۇيدە جوقتۇعىن. ءاشىر تۇرعىسىنان بۇرىن-سوڭدى ءبىر-بىر ومىرلىك ماسەلەنىڭ ۇشىعى بايقالماعان.
توڭ مىنەز ءاشىر تومسارىپ جۇرەتىن دە قوياتىن. اندا-ساندا ۇرلانىپ ۇزاق قاراي بەرەتىن دە، جايىمەن كەتەتىن. مىنە، سول كۇننەن باستاپ اشىرگە دەگەن زياش سەزىمى كۇرت وزگەرگەن. ءاشىردىڭ الدىندا بايقاپ باسىپ، بايقاپ سويلەۋدى شىعارعان. قىسقاسى، سول كۇننەن باستاپ ءاشىردىڭ ەندى باۋىرى ەمەس ەكەندىگىن تۇسىنگەن. بالالىق كەزىندەگى ءاشىر مەن زياش جوعالىپ، ولاردىڭ ورنىن ەرجەتكەن مەن بويجەتكەن باسقان.
يا، راس، ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا بىرگە تۇرعان اشىردەن زياش ءبىر نارسەنى كۇتكەن، جۇرەكسىنە كۇتكەن، دەلبەتاپ كۇيدە بولعان زياش وندا. ءدال سو ءبىر كەزدەردە ءاشىر ارمانىن ايتىپ، بارىن الدىنا جايىپ سالسا، زياش قايتەر ەدى؟ بىلمەيدى. ءتىپتى، ءقازىر دە بىلمەيدى...
ءاشىر ماسەلەسى زياشقا ءالى دە جۇمباق ماقۇل، اتا مەن انا سولاي دەپ ۇيعارعان ەكەن، وندا تۇرعان نە بار؟! قارتتار نە ويلامايدى، ولاردىڭ ءوز ەسەپتەرى وزدەرىندە. الدە مەنى ءاشىر شىنىمەن ءسۇيدى مە ەكەن؟! سۇيسە، نەگە تۇيىق قالدى؟.. اقىل توقتاتىپ قالعان ازامات ەدى، نەگە وزىمە بەتپە-بەت كەلمەدى؟..
وي ساحناسىنا ماناس شىقتى. و، ماناس!.. جالت ەتىپ سونگەن قۋانىشىم، جالپ ەتىپ تونگەن قايعىم — ماناس. قالاي بولىپ ەدى؟.. تۋۋ، قالاي تەز بولىپ ەدى ءبارى دە؟.. كەزدەسۋلەر، كەزدەسۋلەر... ۇيلەنۋ تويى... بالا ءسۇيۋ، ارمانداۋ، قيالداۋ... ونى وقۋعا اتتاندىرۋ... نەگە عانا وقۋىنا كەلىسىم بەردىم... جوق.. ونىم دۇرىس، ونىڭ تالانتى بار عوي، تالانت ولمەۋى كەرەك قوي... ال ول ماعان نە ىستەدى؟ نەم ۇنامادى وعان؟! ءاشىر... مومىنىم، باۋىرىم ءاشىر. ول نەگە كەتىپ قالدى بىزدىكىنەن؟! ماسقارا-اي، ول نۇرىشقا ەمەس، نۇرىش وعان ۇيلەندى دەپ ءجۇر عوي جۇرت. ءوزىنىڭ جەلاياقتىعىنان كۇيەۋىنەن اجىراسىپ، اشىرگە بالاسىن ەرتىپ كەلىپتى. عاجاپ!.. ءاشىر ەكەۋىنىڭ اراسىندا ماحاببات بار ما ەكەن؟! مەنى كورسە، نۇرىشتىڭ نەگە سايتانى قوزادى؟! ءاشىر نەگە تەرىس اينالادى مەنەن؟
* * *
...ءار جۇرەكتىڭ ءوز قۇپياسى بار. ءاشىر زياشتى بالا شاعىنان سۇيەتىن. ونىسىن ءتىرى پەندەگە ايتپاعان. ونىڭ قانىنا انا سۇتىمەن بىرگە بىتكەن ادەپتىلىك تۇساعان ونى. اتا-اناسىنداي بولعان زياشتىڭ اكە-شەشەسىنىڭ ادال داستارقانىنان اتتاعىسى كەلمەگەن. تۇنىق ادال ماحاببات سەزىمىن جالعان تۋىستىقپەن تۇنشىقتىرعان دا قويعان.
زىلدەي توزىمدىلىكپەن ءساتتى ءبىر ۋاقىتتى كۇتىپ جۇرگەندە، ورتاعا ماناس كيلىگىپ، ونىڭ سىباعاسىن توگىپ كەتكەن-دى. بىتەۋ جارانىڭ اۋزى سولاي اشىلماي قالعان-دى.
ول زياش باسىنا تونگەن قارا كۇندى ەستىگەلى ۇمىت بولعان ۋايىمى جانىن قايتادان جەگىدەي جەپ، ءىش قۇساسى ىشىندە. مۇنى سەزگەن، ەسىك كورگەن، سۇڭعىلا زايىبى نۇرىش قيت ەتسە تارپا باس سالىپ، مومىن جاندى ابدەن يىنە كوندىرمەكشى. زياشقا دەگەن اياۋشىلىعى وشپەندىلىككە، وشپەندىلىگى اياۋشىلىققا اۋىسىپ جۇرگەن سۇلەسوپا ءبىر جان.
ءاشىر مانا ەرتەڭگىسىن مالشىلاردىڭ تۋز، جەمىن ماشيناسىنا سىقايتا تيەپ العان دا، الىس وتارلارعا تارتىپ وتىرعان. قيىلا ءوتىنىپ تۇرعان زياش بەينەسى ونىڭ كوز الدىنان كەتپەي قويدى.
ول ويلاپ وتىرسا، وسى ومىرىندە شىن مانىندە شاتتانىپ ءبىر قۋانباپتى. وتكىزگەن ءومىرى مىناۋ قار جامىلىپ، قۇلازىپ جاتقان ادىر-ادىر جوندارداي يەسىز، سۇرىقسىز، بوپ كورىندى وعان. تاعى دا قانداي سۋىق وزدەرى. قىستىڭ شىڭىلتىر ايازىنداي جان-جۇرەگىن قارىپ، قالتىراتىپ بارادى. باردى-جوقتى ەلەمەيتىن، ءوز بازارى وزىندە وتكەن بالالىقتى قويشى، ول ءوتىپتى عوي، ايتەۋىر. ەس كىرىپ، ەر جەتكەن مىنا جىگىتتىك شاقتى ايتساڭشى. اقىلى مەن قايراتى ءبىر باسىنا جەتەرلىك ەدى عوي. ءاشىر كىمنەن كەم؟ ەشكىمنەن دە كەم ەمەس. اپىراۋ، كەم بولماسا، مىنا ءومىردىڭ ىستەپ وتىرعانى نە؟! ماقۇل، اكەسىز-شەشەسىز وسكەن ەكەن، ەركەلەمەپتى ەشكىمگە. ال ەندى وسىنىڭ نەسى ءمىن؟! جالعاننىڭ جارىعىندا جەتىمدەر از با... ادال ادامدار اياسىنا الىپ، الاقانىنا سالىپ-اق وسىرمەدى مە... ارينە، ءسويتتى. سويتەرىن ءسويتىپ-اۋ، ءبىراق ءاشىر سوعان قۋاندى ما، شاتتاندى ما؟ جوق! جوق! راحمەت ادامدارعا، باقتى، قاقتى. ال قۋانىش، باقىت بەردى مە ولار؟ جوق! جوق! جەتىمگە دەگەن اياۋشىلىق قانا بولدى ولاردا. ءاشىر قۋانعان جوق
قوش، جار سۇيگەن ەكەن، وزىنشە شاڭىراق كوتەرىپ، وتباسىن قۇراعان ەكەن، بۇل قۋانىش ەمەس پە؟ ەمەس! العاشقى ءۇمىت سونگەندە، ەسسىز، كوزسىز ۇرىنعان ول نۇرىشقا. زياشقا، ونىڭ اتا-اناسىنا دەگەن ىزادان تۋعان، اعات اتتاعان قادامى ەدى ونىڭ. ايتپەسە، نۇرىشتا نەسى بار ەدى؟ ەكەۋى ەكى مەملەكەتتىڭ ادامى سياقتى. ءاشىردىڭ ءزىلباتپان مومىن مىنەزى مەن نۇرىشتىڭ قىزۋقاندى، دولى مىنەزى ءتىپتى دە ءبىر ارنادا توعىسۋى مۇمكىن ەمەس. قىرسىققاندا، نۇرىش دۇنيەگە ءبىر ءسابي اكەلىپ الداندىرمادى دا ءاشىردى. نۇرىشقا ەرىپ كەلگەن جات بالانى قانشاما جاقىن تارتقانىمەن، اكەلىك سەزىمى ويانبايدى، ءيىسى بولەك. ءاشىردىڭ ىنجىقتىعىن پايدالانعان نۇرىش ءموندىپ تۇر تىپتەن. قالايدا اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاعىسى كەلەدى.
جوق ويلاپ وتىرسا، ءاشىر ءالى ءبىر قۋانباپتى. "اپىراۋ، ءوتى جارىلىپ كەتسە دە، مەن سەندەردەن ۇزاپ قايدا بارام، زياش، بىرگە وستىك، بىرگە ءومىر سۇرەيىك دەپ نەگە اشىپ ايتپادىم؟! كىم مەنىڭ ءتىلىمدى بايلاعان؟! جو، جوق.. زياشتىڭ كوڭىلى بولسا، ايتقىزباي-اق تۇسىنەر ەدى، سەزەر ەدى...".
وتاردان-وتارعا قالدىرىپ جۇرگەندەگى ءاشىر ويى وسى بولدى بۇگىن. ادەتتە، مالشىلاردى اۋرەلەمەي-اق تۇز-جەمدى ءوزى كوتەرىپ، ءتۇسىرىپ بەرەتىن ءاشىر بۇگىن كابينادان دا شىققان جوق تۇنەرىپ وتىرعان دا قويعان.
وتاردان تۇندە ورالعان دا، ۇيىنە سوقپاستان، پيلوراماعا بارىپ، زياشتىڭ ايتقانىن قالاي ورىنداعانىن ءوزى سەزبەي قالعان. جاسىرىپ ماحابباتى ونىڭ ىرقىنا كونبەي، ەرىكسىز مويىنسۇنعان.
بۇگىن مەيرام. اياز ادەتتەگىسىنەن ءبىراز سىنعان. كۇن اشىق العاشقى كوبىك قار كوپسي ەرىپ، جەردىڭ ميى شىعىپ جاتىر.
بارىن كيىنگەن جۇرت كەڭسە الدىنداعى الاڭعا قاراي اڭدىزداپ بارادى. الدەقايدان پيونەر گورنىنىڭ داۋسى ەستىلدى دە، ارتىنشا ءسابي داۋىستار جامىراسىپ انگە باستى. ازعانتاي اۋىل وكتيابر تويىپ كوڭىلدى قارسى الۋدا. الىستاعى استانادا ءوتىپ جاتقان پارادتى حابارلاپ راديو تۇر.
مالىكتى تازا كيىندىرىپ، اجەسى ەكەۋىن قۋانىشقا جىبەردى زياش. الاڭسىز ءسابي ماز-مەيرام بولىپ، اجەسىنىڭ جوتاسىندا جاربايىپ بارادى.
زياش نە ىستەپ، نە قويارىن بىلمەدى. راديوقابىلداعىشتىڭ ءۇنىن شىعارىڭقىراپ بۇراپ قويدى دا، تەرەزە الدىندا ءبىراز وتىردى. قازاق ورىس ديكتورلارى الما-كەزەك استاناداعى پارادتى بايانداپ تۋر. اراكىدىك ۋرالاعان داۋىستار ەستىلەدى، كوڭىلدى مارشتار، اندەر...
"ءدال ءقازىر ماناس نە كۇيدە ەكەن؟.. جاڭا جارىمەن بىرگە پارادتا تۋر ما ەكەن الدە؟.. بۇرشاقتاي ءاپپاق تىستەرىن كورسەتە كۇلىپ، نارەستەسىن بيىككە كوتەرىپ، مۇمكىن، پارادتان ءوتىپ بارا ما؟ كۇلكىسى... كۇلكىسىن قالاي ۇمىتام... سونداي دا تۇنىق سونداي دا سيقىرلى كۇلكى بولادى ەكەن ادامدا. كۇلكىسى... سول كۇلكى شىنىمەن جات بولعانى ما، مانگىگە جوعالعانى ما ەندى؟!"
زياشتىڭ ءىشى ورتەنىپ كەتتى. "ولسەم بە ەكەن..." دەگەن ءبىر وي ونىڭ تۋدا بويىن جاي وعىنداي وسىپ ءبىر ءوتتى دە، ءوز ويىنان ءوزى شوشىپ، قارعىپ تۇردى. جامان ويدان قۇتىلعىسى كەلدى. ءبارىن، ءبارىن دە ۇمىتۋعا تىرىستى. ۇستەلدە جاتقان شىلتەرىن الىپ، سۇيرىكتەي ساۋساقتارىن سىپىلداتىپ، اپىل-عۇپىل ىلە تارتا باستادى. سالدەن سوڭ نازارى باسقا جاققا ءسال اۋدى دا، ءىسىن جالعاي بەردى.
— ءماسساعان!.. وتىرىسىپ قاراي گور. س پرازدنيكوم!— سۋمكاسىن پەچەنە، كونفەت، شاراپقا تولتىرعان داريعا ەسىكتەن جايرانداي كىردى، قاراسۇر بەتى ءسال نۇرلانىپ، تولىقشا دەنەسى شيىرشىق اتىپ تۇر. زياشتىڭ "كەل باتىرىن" كۇتپەي-اق شەشىنىپ جاتىر. قىزمەتتەس ادامنىڭ كەلگەنىنە زياش ىشتەي ىرزا بوپ قالدى. داريعا زياشتان ۇلكەن-دى، بۇرىن-سوڭدى ونىمەن سىرلاسىپ، مۇڭ شەرتىسپەگەن. داريعانىڭ قولىندا جالعىز اپاسىنان بولەك ەشكىمى جوق بويداق كەلىنشەك. بۇل ماڭنىڭ ادامى ەمەس، سوندىقتان دا ونىڭ وتكەنىن بىلگەن دە ادام جوق
داريعانى كۇلكىسىز ۇشىراتۋ قيىن ەدى. قاي جەردە، كىممەن بىرگە تۇرماسىن، قاسىنداعىسىنا بىردەڭەلەردى ايتىپ سىلقىلدايتىن دا جۇرەتىن. جانە دە كۇلكىسى قانداي دەسەڭىزشى، ناعىز ءبىر كىشكەنتاي قوڭىراۋدىڭ تۇنىق سىڭعىرىنداي. جوعارعى كلاستارعا ورىس ادەبيەتىنەن ساباق بەرەدى. وقۋشىلار ونى "كۇلەگەش تاتەي" دەيتىن.
زياش بۇل ادامنان بويىن اۋلاق ۇستايتىن. ونىڭ سەبەبى دە بار-دى. وسى كولحوزدىڭ اعا ينجەنەرىمەن اتى شىعىپ، تۇنەۋ كەزدە پارتكوم سەكرەتاري ينجەنەر ەكەۋىن بەتپە-بەت قايىپ:
— وسىنداي اڭگىمە... نە ايتاسىڭدار؟ — دەپ ءبىر قويدى دا، — وقىعان مادەنيەتتى ادامسىڭدار. سەنىڭ بالا-شاعاڭ بار، — دەپ، ينجەنەرگە قاراعاندا، ول بيشارا باستاۋىش كلاستىڭ وقۋشىسىنداي باتەڭكەسىنىڭ تۇمسىعىنا قاراپ، موينى ءۇزىلىپ كەتە جازداپتى. ال داريعا سۇم سىڭعىرلاپ كۇلىپتى دە:
— اعاي، جانجالى قۇرسىن، بۇ جىگىتىڭىزگە بەس تيىن زالالىمدى تيگىزسەم بۇيىرماسىن. مىنە، كوزى وتىر، ءدىن امان، بالا-شاعاسىمەن بولسىن، ماعان كەرەگى شامالى، ەندى ماڭىنا دا جولامايىن، ماڭىما دا جۋىتپايىن، — دەپ، كۇلە شىعىپ كەتىپتى.
بوس مويىپ ازاماتتى اۋىل اعاسى سوگىپ-سوگىپ قويا بەرىشى. "ەل قۇلاعى ەلۋ" دەگەن، بۇل اڭگىمەنى ەستىگەن اۋىل ادامدارى كۇلىسكەن دە قويعان. ۋايىم-قۋانىشتىڭ ءبارىن كۇلكىمەن عانا قارسى الاتىن بۇل ءبىر عاجاپ جان ەدى. ونىڭ قايراتى دا، قارۋى دا — كۇلكىسى.
— ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى عوي، زياش، ۋايىمداپ قايتەمىز. كەل، تويدى قارسى الايىق — دەپ سىپىلداپ ءجۇر.
زياش الجاپقىشىن شالىپ، اس ازىرلەۋگە كىرىستى. داريعا راديونى ءبىراز اينالدىردى دا، زياشقا كەلدى.
— بۇگىن ءبۇرتۇرلى قۋانىشتى، زياش. ءسال مويىن بۇرشى. كۇن ءالى ەرتە، ازىرلەرسىڭ استى، — دەپ، زياشتى ۇستەل باسىنا ەرتىپ كەلدى. ءسال-پال قىزىڭقىراپ الىپتى ءوزى. ول سۋمكاسىنان شامپان شىعارىپ، بوكال الدىرتتى دا، ءتۇتىنىن بۇرق ەتكىزىپ، اتىپ جىبەردى. قوس كەلىنشەك بوكالدارىن تولتىردى. اششىمەن اۋەستىگى جوق. زياشتىڭ قانى ويناپ، بەتىنە شىقتى.
ۇستەل ۇستىندەگى ماناستىڭ سۋرەتىنە تەسىلە قاراپ داريعا:
— سايتاننىڭ ءوزى دە تىم سۇيكىمدى ەكەن عوي. بىلەسىڭ بە، زياش، ايەل جانى تەك ادەمىلىككە قۇمار. ادەمىلىككە دەگەندە بىزدەردە قاناعات جوق قوي، سولاي ەمەس پە، مويىنداشى، — دەپ، زياشتى قۋ كۇلكىسىنە توعىتىپ، قۇشاقتاپ الىپ، اينالدىرىپ جىبەردى. — ءسوز جوق تۋراسىپ ايتايىن، ماناسىڭ وسىندا بولعاندا، مەن دە قالپاعىن تەرىس كيگىزىپ، شىر اينالدىرار ەدىم.
داريعا بايىرعى قۇمارپاز ىشكىشتەردەي-اق مۇلدە قىزىپ الدى. ءازىل دە، كۇلكى دە جايىنا قالىپ، بويىن بوساتىپ جىبەردى دە، دەل-سال كوڭىلسىزدىككە بەرىلدى.
— سەن باقىتتىسىڭ، زياش. بالاڭ، تۋعان-تۋىسىڭ بار، اكە-شەشەڭ بار. ءالى ءبارىن دە ۇمىتاسىڭ... العاش قيىن، ءبىراز ۋاقىت وتكەسىن ءبارى ەسكىرەدى، ءبارى ۇمىتىلادى. العاش قيىن...
داريعانىڭ ساماي شاشتارى قوبىراپ، كەنەت ەكى الاقانىمەن بەتىن باستى دا، سولقىلداپ، ەڭىرەپ كەتتى.
— مەن باقىتسىزبىن... جالعىز... جالعىزبىن مەن... — زياش ونى جۇباتىپ، جاسىن ءسۇرتتى.
داريعا قارسىلاسپادى. الگىندەگى قىزۋلىعى باسىلىپ، اينا الدىنا بارىپ، قوبىراعان شاشىن رەتكە كەلتىردى. اينادان ءوزىنىڭ الابۇرتقان ءجۇزىن، تۇماندانعان كوزىن كورىپ، ءبىر جىميدى دا، الگىندەگى قىلىعىنان ءوزى ۇيالدى. Ac ازىرلەنىپ، ەكەۋى داستارقانعا وتىردى.
— سەن تۇسىنەسىڭ بە مەنى، زياش؟ مەن ەركەككە سەنۋدەن قالدىم. ەندى ماعان كۇيەۋدىڭ كەرەگى شامالى، ءبىراق بالا سۇيگىم كەلەدى... باقىتتىسىڭ سەن، زياش، زاڭدى كۇيەۋىڭنەن زاڭدى بالاڭ بار. ول ءبارىن دە ۇمىتتىرادى ءالى...
زياش داريعامەن شەشىلە سىرلاسۋدى ءجون كورمەدى، وقتا-تەكتە كەلتە جاۋاپ قايىرىپ:
— سونشاما ءتۇڭىلۋدىڭ كەرەگى نە، داريعا. ءومىر ءالى الدا ەمەس پە، — دەپ، باسۋ ايتۋمەن بولدى.
الدىندا وتىرعان وسى ءبىر اقجارقىن كەلىنشەك ءالى وعان جۇمباق ەدى. "اپىراۋ، كۇندەردىڭ كۇنىندە مەن دە وسىلاي كۇسەر مە ەكەم ومىردەن، اشىنار ما ەكەم وسىلاي؟!" دەگەن ويعا ورالا بەردى دە، ءبىرتۇرلى ۇرەيمەن قارادى داريعاعا.
داريعا قايتادان كوڭىلدەندى. اياق استىنان سىڭعىر ەتىپ كۇلدى:
— وسى ەركەكتىڭ كەرەگى نە بىزگە؟ ولاردىڭ نە ارتىقشىلىعى بار، تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. بار ازاپتى ايەل ارقالايدى، ال قىزىعىن ولار كورەدى...
— ارتىقشىلىق كوپ قوي، داريعا... وسى، سەن ەرگە شىعىپ پا ەدىڭ؟
وقىس سۇراقتان داريعا ءبىراز سەرگىپ، ەسىن جيدى. كوڭىلدى جۇزىنە مۇڭنىڭ كولەڭكەسى ءتۇستى.
— يا بىلا گلۋپەنكايا، وچەن گلۋپەنكايا، — دەپ سىرىن اقتاردى ول. — ينستيتۋتتىڭ سوڭعى كۋرسىندا جۇرگەندە ۇيلەندىك ءبىز. ول دارىگەر ەدى، جاقسى ادام بولاتۇعىن. ءبىراق ءبىر ءتۇرلى قولاپايسىزداۋ، سۋىق ەدى. ايەلگە تەك ايەل رەتىندە قارايتىن، ءبىراق نە ىستەسەم ءبارىن دە كەشىرەتىن. ۇزاق تۇرا المادىق، كىنالى مەن. جالعاننىڭ جارىعىندا ليۋبوۆنيك دەگەن بولادى، زياش... جانە ولاردىڭ ءبارى شەتىنەن ادەمى-اق يتتەر... شىنىڭدى ايتشى، زياش، سەنىكى دە بار عوي، بولدى عوي؟ سولاي ەمەس پە؟
— جوق داريعا، جوق! بولمايدى دا، بولعان دا ەمەس!
— وندا ءۇش ەسە باقىتتىسىڭ... لۋچشە نە يمەت. دا نۋ يح... مىنە، سونىڭ قايدان ساپ ەتە تۇسكەنىن، قايدان قۇرىعىنا ىلىنگەنىمدى ءوزىم دە سەزبەي قالدىم. قولدى بايلاپ وتىرعان بالا جوق ءايداي كەپ داۋرەن سۇرە بەرەيىك. تەك ىشكەن تاماعىن، ىستەگەن قىزمەتىن عانا ءبىلىپ مومىنىم جۇرە بەردى. ول مەششاندىق ومىرگە قالاي داعدىلانسا، مەن جاسىرىپ جۇرىسكە سونداي ۇيرەنىپ، قۇنىعىپ الدىم. سونىمەن، نە كەرەك، اقىرى سەزدى ول. سەزىپ قانا قويمادى، پروستو زاستال نا مەستە پرەستۋپلەنيا... "بارا عوي، باقىتتى بول، كوكەتاي"، — دەپ تەرىس اينالىپ، ءجۇزىن دە كورسەتپەدى. سول ۇيدە، سول جەردە تۇرۋدىڭ ماعىناسى بولمادى، چەمودانىمدى ارقالاپ، تايىپ تۇردىم. كوڭىلدەسىم جايىمەن كەتتى، قول ۇشىپ دا بەرگەن جوق وڭباعان. ءسۇيتىپ ءبىر-اق كۇندە دۇنيە وزگەردى، مەنىڭ كوزىم اشىلدى...
الگىندە عانا اپ-ادەمى داريعا زياشقا ارۋەي بوپ كورىندى. ءلام-ميم جاۋاپ قاتپادى وعان. قالايدا ايلاسىن تاۋىپ، ودان قۇتىلعىسى كەلدى. داريعا بولسا، بار ۋايىم-قايعىسىن ءبىر-اق سەرپىپ ىسىردى دا، ءبىر كوزە شاراپپەن قوسا ءسىمىرىپ جۇتىپ قويدى.
مالىگىن ارقالاپ جاماش اجەي كىردى. اۋىل ادامدارىنىڭ اۋزىندا جۇرگەن بويداق كەلىنشەكتىڭ كەلىنىمەن ءماسليحاتتاس بولىپ وتىرعانىن اجەي ونشاما ۇناتا قويماعان كەيىپ ءبىلدىرىپ تۇر. جاساۋلى داستارقان، ىشىلگەن شاراپتى كورىپ، ءتىپتى جيىركەنىپ قالدى.
نارتتاي نۇرلانىپ العان داريعا:
— مەرەكەڭىزبەن، اجە! مەرەكەڭمەن، مالىك! — دەپ قۇتتىقتاپ، سابيگە شوكولاد ۇستاتىپ جاتىر.
— اجە، ءسىز دە جاس بولدىڭىز با؟ — دەدى داريعا شاي ۇستىندە سيقىرلانا كۇلىپ.
— جوعا، قاراعىم.
— جاستىق شاعىڭىزدا سۇلۋ ما ەدىڭىز؟
— جوق قاراعىم...
اجەي كوڭىلدى كەلىنشەكتى ۇناتپاي وتىر. ونىسىن زياش ءتۇيدى. داستارقان باسى بىردەن جۇتاڭ تارتىپ، قيۋى قاشىپ سالا بەردى. مۇنى داريعا دا سەزدى، ايتكەنمەن قارتتى سوزگە تارتپاق كوڭىلسىزدىكتى سەيىلتپەك بولعان داريعا:
— تاماشا قالاي ءوتتى، اجە، جۇرت كوپ بولدى ما؟ — دەپ كورىپ ەدى، وعان دا اجەي سالقىن، دوعال جاۋاپ بەردى:
— سونىسىن اڭداماپپىن، قاراعىم... مەن بولدىم، — دەپ كەسەسىن قويدى دا، مالىگىمەن اينالىسىپ كەتتى.
— كەشكىسىن شاقىرعان ۇيگە باراسىڭ با، زياش؟
زياش داريعادان قالايدا قۇتىلعىسى كەلىپ، ويلانباستان: "بارام"، — دەي سالدى.
داستارقان جينالىپ، داريعا قايتتى، اۋدەم جەر زياش شىعارىپ سالدى. ول ۇيگە ورالعاندا اجەي: "وسى ادامىڭ ماعان ۇنامايدى، زياشجان..." — دەپ ءبىر كۇرسىندى.
ەل ورىنعا وتىرعان شاق. مالىك ۇيىقتاپ جاتىر. ەنە مەن كەلىن كەشكى اسىن ءىشىپ وتىر. اۋلادان تىقىر ەستىلدى. ءۇي ىرگەسىندە جاتقان ءاقتوس تۇمسىعىن باۋرىنان الماستان بىر-ەكى ءۇرىپ جايتىمەن قالدى. ەسىكتى شالقايتا اشقان اپگىر ەندى تۇتقانى تابا الماي اۋرەلەنىپ تۇر. اياز ءۇي ىشىنە لاپ قويدى. زياش ورنىنان جەڭىل تۇرىپ ەسىكتى جاپتى دا، ءاشىردى داستارقانعا شاقىرىپ تۇر. كەمپىر دە: "كەل، قاراعىم"، — دەپ جىك-جاپار بولىپ جاتىر.
ءاشىر ماس. اياعىن ازەر باسادى، تاپ-تازا كيىنىپ الىپتى، كالوشىن ازار شەشتى دە، تورگە بارىپ قونجيىپ وتىرا كەتتى. قالايى قاسىقتىڭ باسىنان ۇستاپ، سابىن تاباققا سالماق بولىپ ەدى، اجەي: "ءوي، بالام، سابىنان ۇستا"، — دەپ، تۇزەتىپ بەردى. ءاشىر استان الدى دا، ءۇن-تۇنسىز مەلشيىپ وتىرىپ قالدى. ەنە مەن كەلىن بىرىنە ءبىرى قاراپ تاڭداندى دا، قويدى. ءاشىر سول ەشكىمگە قاراماعان بويدا، ءسال كۇلىمسىرەپ: "زياش، اقىمدى بەر، — دەدى. اجەي زياشقا ءبىر، اشىرگە ءبىر كوز تاستاۋدا. — تانداناتىن دانەڭەسى جوق اقىمدى بەر، زياش"، — دەپ جانە سۇرادى ءاشىر.
زياش ساسقالاقتاپ قالدى:
— اقىسى نەسى؟! تۇندە ءوزىڭ بەرگەن اقشانى لاقتىرىپ كەتىپ ەڭ عوي.
— اقشانىڭ كەرەگى شامالى، اقىمدى بەر دەگەنسىن، اقىندى بەر.
تاڭ-تاماشا اجەي شىداماي سوزگە ارالاستى.
— قاراعىم-اي، قالاعانىڭدى ايت، راحمەت ساعان! بۇگىن تۇتاتارعا تۇك قالماپ ەدى، راحمەت! — دەدى.
ءاشىر ءموليىپ ءبىراز وتىردى دا:
— اقىمدى بەر، زياش. اراق بەر ماعان، — دەدى.
اجەي كوڭىلدەنىپ كەتتى:
— بەر، قاراعىم، بەر. قالىپ پا ەدى ول قۇرعىرلارىڭ؟ زياش ءاشىردىڭ اڭىسىن اڭداپ باعىپ ەدى، ونىڭ كونەتىن سۇرى جوق اقىرى ۇگىتتەي باستادى: — سەن ۋداي ماسسىڭ عوي، ءاشىر. وسى قالپىڭ دا جەتپەي مە؟
— بەر دەگەسىن، بەر اقىمدى. داستارقاندى قيماساڭ، دالاعا بارىپ ىشەمىن.
— ءتايت، بالام! دالاسى نەسى ءۇي تۇرعاندا. بەر، زياش، بەر، — دەپ جاماش اجەي دە بولمادى.
اقىرى زياش اۋزى اشىلماعان ءبىر شولمەكتى ءاشىردىڭ الدىنا اكەپ قويدى. ءاشىر بوتەلكەنىڭ اۋزىن اشىپ، كەسەسىنە قۇيىپ الدى، زياش كەسە ۇسىنىپ ەدى، قولىنىڭ سىرتىمەن ىسىرىپ قويدى. ءبىر كەسەگە قالعان اراقتى قۇيىپ، زياشقا بەردى.
— ءىش دەگەسىن، ىشەسىڭ.
زياش قارسىلىق ءبىلدىرىپ ەدى، كونەتىن ءتۇرى جوق امالسىز الدى.
— ماقۇل، ىشەيىن. ال ەندى باستا ءوزىڭ، ەركەكسىڭ عوي. ءاشىر قيسىق-قيسىق ءبىر ىرجيىپ، كەسەنى كوتەرە بەرگەندە، زياش اراق قۇيىلعان كەسەنى جاسىرا قويىپ، بوس كەسەنى ول دا "ءىشىپ" سالىپ، "تىجىرىنا" اس الىپ جاتىر. ءاشىر ءبىر ءسات الاقانىمەن اۋزى-مۇرنىن باسىپ وتىرىپ قالدى، كەسەنىڭ ىشىندە تامشى دا قالدىرماپتى.
سالدەن سوڭ ءاشىر بۇرىنعىدان دا بەتەر ماسايىپ الدى. باس-اياعى جوق بىردەڭەلەردى شاتا بەرەدى، تۇسىنىكسىز. ءبىراۋىق ءان سالماق بولىپ كورىپ ەدى، تالانتى قۇرعىر جەتپەي، ەكى-ۇش رەت وكىردى دە تىندى. كەنەت ول ورنىنان تالتىرەكتەپ تۇردى دا، زياشتىڭ بولمەسىنە كىرىپ كەتتى.
— اجە، بارىڭىزشى، ءبىر نارسەنى بۇلدىرەر. مۇنى قايتتىك ەندى؟! ايەلىنە بارىپ، شاقىرىپ كەلسەم بە ەكەن؟! — دەپ زياش ابىرجىپ تۇر.
اجەي اشىرمەن بىرگە كىرىپ كەتتى. زياش اپىل-عۇپىل داستارقانىن جينادى.
— ءوي، بالام، قوي. ول سۋرەت، قايتەسىڭ ونى، — دەگەن اجەيدىڭ داۋسىن ەستىپ زياش بولمەسىنە كىردى.
ءاشىر ماناستىڭ سۋرەتىن سول قولىنا ۇستاپ، وڭ قولىنىڭ سۇق ساۋساعىمەن شۇقىپ كورسەتىپ تۇر.
— مىناۋ، ءا... مىناۋ ءسىزدىڭ بالاڭىز... ءيا، سىزدىكى... بالاڭىز... ءيا... ءسىزدىڭ ولگەن بالا ما الدە ءتىرى بالاڭىز با؟..
— ولگەنى نەسى، كوكەم-اۋ؟! ءتىرى... ءتىرى، شىراعىم، ءتىرى...
— بۇل. — كۇشىك!... ءتىرى بالاڭىز، ءا... ءتىرى... وندا ءولتىرۋ كەرەك مۇنى، ءولتىرۋ كەرەك! ءولتىرۋ كەرەك!.. ءولتىرۋ كەرەك!.. — دەپ، ءاشىر سۋرەتتى تاپاپ جاتىر، تەپكىلەپ جاتىر. ەنە مەن كەلىندە ۇرەي جوق. ناق ءبىر ءتىرى ادامنان كەك العانداي ءاشىر سۋرەتتى تابانىمەن جانىشتاپ جاتىر. زياش شىداي الماي ونىڭ اياعىن قۇشا جىعىلدى دا، اينەك راماسى بىت-شىت بولىپ ۇمار-جۇمار يلەنگەن ماناس سۋرەتىن قالىنا الدى دا:
— شىق ۇيدەن! — دەپ، ءاشىردى يتەرمەلەپ ەدى، ورنىنان قوزعاي المادى. ول جىم بولدى. بۇلىڭعىر، نۇرسىز كوزىندە ەشقانداي ۇشقىن قالماپتى، سۋ تيگەن اينەك سىنىعىنداي ساۋلەسىز جىلتىرايدى قۇر. ەسەڭگىرەپ ءبىراز تۇردى دا:
— كەشىر، زيا... مەن سەنى... مەن... — دەپ قالاي بولسا سولاي وتىرا كەتىپ، — مەن سەنى سۇيگەن، سۇيەم... سۇيەم. تابام سەنى قايتسەم دە... نەگە قورلايسىڭ؟ نەگە قورلادىڭ؟ — دەپ، ەكى يىعى سولقىلداپ، ىقىلىق اتىپ كەتتى. اجەي اڭ-تاڭ. زياش تەرىس بۇرىلا بەردى، بار ايتقانى:
— Mac قوي، ءسىز تۇرا تۇرىڭىز، مەن ايەلىن ەرتىپ كەلەيىن، الىپ كەتسىن.
جاماش اجەي ونى سۇيەپ، ورىندىققا وتىرعىزدى. ول باسىن ستولعا قويىپ، تۇسىنىكسىز بىردەڭەلەردى مىڭگىرلەپ جاتىر.
العاشىندا اجەي: "الدا، پۇشايمان بيشارا-اي! مومىن سورلىنىڭ وزىنشە دەرتى بار ەكەن عوي. جاقسى كورەدى ەكەن عوي زياشتى..." — دەپ جانى اشىعانىمەن، جاڭا عانا ماناستىڭ سۋرەتىن تاپتاعانىن ەسىنە الىپ: "و نەسى-ەي پاقىردىڭ؟! اكەسىن ماناس ولتىرگەندەي جىندانعانى نەسى ەكەن؟! باسىنعانى-اۋ، ءسىرا"، — دەپ كەيىپ الدى. زياشتاي جاننىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ العان ۇلىن ءبىر ءسات ءپىر تۇتىپ، ىشتەي ماقتانىش ەتەر دە ءجايى بار. "ءاي، ماناس! قۋ جالعىز!.. اللام اقىرىپ بەر، وڭ جولىڭا بۇرا كور..." — دەپ كۇبىرلەپ قويادى.
نۇرىشتىڭ سۇرىنا ادام قاراپ بولار ەمەس. بار قۋاتىن بويىنا الىپ، بار دولىلىعىن بەتىنە جيناپ، بار ناجىس-پالەكەتىنىڭ ءبارىن اقتارۋعا دايىن تۇر. كوكپەڭبەق پالتوسىنىڭ تۇيمەسىن سالۋعا دا ۇلگەرمەپتى. ەسىكتەن كىرە بايىن باس سالدى، زياش اۋىزعى بولمەدە قالىپ قويدى.
نۇرىش ءاشىردى جەلكەدەن بىر-ەكى ءتۇيىپ جىبەردى دە، جۇلقىلاي باستادى، ول باسىن ءسال كوتەرىپ، موليگەن ءولى كوزىمەن قارادى.
— ءيا... نەمەنە، قىزىققا بەلشەڭنەن باتتىڭ با؟ تاستاپ كەتكەن قالىڭدىعىڭ ەسىڭە تۇسكەن، ءا؟! تۇر! قاراما ماعان، قاراما! قارايتىن بەت جوق سەندە!.. ءجۇر ۇيگە... جەتەدى ەندى...
ءاشىر ورىندىقتى قۇلاتا ورنىنان كوتەرىلدى.
— زياش... ا-ا-ا... مەن... نۇرىش... — دەپ تەڭسەلىپ تۇر. ازەر تۇرعان نۇرىش ال كەپ اعىتتى-اي دەيسىڭ: — مۇلايىمسىگەن سايقال نەمە!.. بايىڭنىڭ بەزىپ كەتكەنى دە وسى قىلىعىڭنان عوي... ۇيىققان قانشىق قۇساپ كەشە بۇراڭداپ تۇرعانىڭنان قورقىپ ەدىم...
— ەي، كەلىن، ءتىلىڭ قانداي اششى ەدى، قاراعىم، جاس باسىڭمەن. الدا كورەر كۇنىڭ بار عوي، نەگە سونشا تىلدەيسىڭ جازىقسىز ادامدى، — دەدى جاماش اجەي.
— ءجا! ءسىز قويىڭىزشى ءارى! اق سامايىڭىزبەن ارادا جەڭگەتاي بوپ... اقىلىڭىز بولسا، كەتپەيسىز بە بالاڭىزعا... توقاشتىڭ سايقال قىزىنىڭ قىزىلىنا جىعىلماي...
اجەي جاعاسىن ۇستاپ، نۇرىشتان كۇسىپ كەتتى:
— استاعىپىراللا! نە دەگەن بەتى اشىلعان ادام ەدى!..
زياش اۋىزعى بولمەدەن جالبارىنا كىردى:
— اينالايىن نۇرىش، ادالدىعىم ءۇشىن انت ەتەيىن... اياساڭشى؟ ۇياڭدى بۇزسام، ۇيام بۇزىلسىن!.. نان ۇرسىن، باۋىرىم، ناناسىڭ با؟..
— كەت ارمەن! سەنىڭ ۇياڭ بۇزىلعالى قاشان، ال مەن بۇزدىرمايمىن، دامەتپەي-اق قوي! — دەپ، زياشتىڭ كەۋدەسىنەن يتەرىپ جىبەردى.
ەسسىز ءاشىر قۇلاعالى تۇرعان شىرشاداي ءبىراز تەڭسەلىپ تۇرىپ، كىلت نۇرىشتىڭ جاعاسىنان شاپ بەرىپ، بەتپە-بەت قاراتىپ الدى دا:
— تفۋ، بەتسىز! — دەپ تۇكىرىپ جىبەردى. ءار نارسەگە ءبىر سوعىلىپ، اپىر-تاپىر شىعىپ كەتتى. ارتىنان نۇرىش تا زىتتى.
ەنە مەن كەلىن بىرىنەن ءبىرى ۇيالادى، بىرىنە ءبىرى تىكتەپ قاراي الماي، سۇلە-سوپا، ەكەۋى ەكى بۇرىشتا تۇر.
بۇل — وسى ءبىر تاتۋ شاڭىراق استىنداعى بولعان تۇڭعىش ويران، تۇڭعىش جانجال. مۇنداي سۇرىقسىز كورىنىستىڭ بولعانىنا ەكەۋى دە كىنالى ەمەس ەكەندىكتەرىن ىشتەي ۇعىسۋدا. ىشتەي ءبىرىن ءبىرى ايايدى؛ ايايدى دا ءارى قاراي نە بولارىن، قانداي توقتامعا كەلەرلەرىن بىلمەي ەكەۋى دە دال-دال.
بۇل جەردەگى ايىپكەر — ماناس، ءبىراق ول جوق قوي، جازىقسىز قورلانعان ەكى بىردەي ار كىمنەن ءوش الادى؟ كىمگە بارىپ مۇڭ شاعىپ، ارىن اراشالايدى؟
* * *
كۇن مازداتىپ بارادى. ءۇپ ەتكەن سامال جوق كوشەنى بويلاعان ارىقتىڭ جاعاسى جاپ-جاسىل. تاۋ ەتەگىندەگى ادىر-قىرقالار كوكپەڭبەك. دۇنيە تەگىس تۇلەپ بىتكەن كەز. اسپان مەن جەر، كۇن، بار تابيعاتتىڭ بارشاسى ءوزارا كەلىسىمگە كەلىپ، بىرىنە ءبىرى بار راحاتىن جومارتتىقپەن توگىپ تۇرعان بالاۋسا، ءسابي شاق — كوكتەم.
جاماش اجەي ورمەك توقىپ وتىر. قىزىلدى-جاسىلدى كەرىلىپ تاستالعان جىپتەر قۇلدى كەمپىرقوساق جاۋىننان كەيىنگى شۇعىلا. ءسوزى جوق بىردەڭەنى ىڭىلداپ، استىنا بوستەگىن توسەپ، ارقاۋىنا ءمىنىپ وتىر اجەي. جاپ-جالتىر اعاش قىلىشى جالت-جۇلت ەتەدى. مالىك تومپاڭداپ اقتوسپەن اۋرە. داربازاعا قونعان ايدارلى، ۇزىن تۇمسىق ساسىق كوكەك "كوكەك، اج-ج-ج-ج" دەپ يزەندەپ ءبىراز وتىردى دا، قولاپايسىز ۇشىپ كەتتى. قاراتورعاي مىڭ قۇبىلتىپ سايراپ وتىر، اراكىدىك سىلكىنىپ، قاۋىرسىنىن تارايدى.
ءاقتوس ءۇرىپ، كوشەگە تۋرا ۇمتىلىپ ەدى، مالىك قۇلاپ قالدى. الا قورجىنىن ارتىپ پوشتاشى كەلدى، ورتا جاستارداعى مۇگەدەك ادام.
— ەسەن-ساۋمىسىز؟ ءىسىڭىز ءونسىن، — دەدى دە، قورجىنىنا قولىن ساپ، ءبىر توپ حات الدى. ات تىزگىنىن اۋزىمەن تىستەپ، جالعىز قولىمەن ەردىڭ قاسىنا قويعان حاتتاردى ارالاستىردى دا: —
بالاڭىزدان حات كەلدى، ءماڭىز، — دەپ اجەيگە كونۆەرتتى ۇستاتتى؛ كەلەسى اۋىلعا كەتتى.
اجەي ءتورتبۇرىشتى كوگىلدىر قاعازدى قانشا اۋدارىپ قاراعانىمەن، تۇگىنە تۇسىنە المادى. تانىعانى تەك اۋزىنا حات تىستەپ ۇشىپ بارا جاتقان كوگەرشىن بولدى. مالىك ەتەگىنە جارماستى.
— حات، قۇلىنىم... پاپا... حات، — دەپ كونۆەرتتى كورسەتتى وعان. — ءاي، تۇلەي-اي، ەكەۋمىز دە تۇلەيمىز، ءا؟ ءبىز نە بىلەمىز، — دەپ، كونۆەرتتى ەكى بۇكتەپ قالتاسىنا سالدى. الاقانىمەن ماندايىن كولەگەيلەپ كۇنگە ءبىر قارادى دا:
— ءويبۇي، قوي، بالام. ءشاي قويايىق ماماڭ كەلەتىن ۋاقىت بوپتى، — دەپ، ۇيدەن ساپ-سارى جەز ساماۋىردى الىپ شىقتى.
زياشقا اجە حاتتى بىردەن ۇسىنا قويمادى. ول ابدەن جايعاسىپ، شەشىنىپ، ءشاي ءازىر بوپ داستارقانعا وتىرعاندا عانا:
— زياشجان، قۋانتايىن با سەنى؟ — دەدى ابايلاپ.
— قۋانتىڭىز، اجە. ءسۇيىنشى بەرەم، — دەپ ول دا سابىرمەن ءۇن قاتتى.
اجەي حاتتى بەردى. تانىس جازۋدى كورگەندە، زياش ءبىر ءسات كونۆەرتتى اشۋعا باتپاي، ءبىر بوزارىپ، ءبىر قىزارىپ، جۇرەگى قالىپتاعىدان بەتەر ويناقتاپ سالا بەردى. كونۆەرت سىرتىنداعى ءاربىر ءسوز ەكرانداعىداي ءبىر ءوشىپ، ءبىر جانىپ تۇرعان تارىزدەندى وعان. جىرتپاي، ۇقىپتاپ اشىپ، حاتتى الدى. ءبىر-اق پاراق ەكەن، ءبىر بەتىنىڭ ءبىراز جەرى عانا جازىلىپتى.
اجەي "داۋىستاپ وقىر ما ەكەن" دەگەندەي، دەمىن ىشىنە الىپ كۇتىپ وتىر. ءبىراق زياش داۋىستامادى، كوزىن جۇگىرتىپ ءوتتى. ونىڭ حات ۇستاعان قولى ءسال دىرىلدەدى دە، حات ۇستەلگە ءتۇسىپ كەتتى. زياشتا ءۇن جوق بەلگىلى ءبىر نۇكتەدەن كوزىن الماي، مەلشيىپ وتىرىپ قالدى. ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن جاماي اجەي دە سەزدى، ءبىراق سۇراۋعا باتپاي، كيمەشەگىنىڭ القىمىن ۋماجداي بەردى.
ءبىراز ۇنسىزدىكتەن كەيىن زياش حاتتى قايتا الدى:
— تىڭداڭىز، — دەدى. زياشتىڭ مۇنشاما سۋىق مۇنشاما ماڭىزدانا قالعان ءۇنىن، نەمقۇرايدى سالقىندىعىن بۇرىپ ەستىمەگەن اجەي ءدىر ەتە قالدى. حاتتا: "تاعدىر وسىلاي بولدى، زياش. بار ايىپ مەندە، باقىتتى بول.. مەنىڭ ارىم بىلعاندى، الدىڭا بارۋعا بەتىم شىدامادى. ەندى عانا ءتۇسىندىم، ەكەۋمىزدىڭ جولىمىز ەكى داي ەكەن... ۇيلەنبەسكە بولمادى، بالا بار. قالاي ايىپتاپ، قانداي جازا قولدانساڭ، ءوز قولىڭدا. تەك كيگەن كيىمىن بەر دە، اپامدى جىبەر، جولىنا اقشا سالدىم. حوش، باقىتتى بول، زياش. مەن ءۇشىن مالىكتى ءسۇي... ماناس"، — دەپتى.
ەكەۋى دە ءۇنسىز. ءۇي ءىشى تىم-تىرىس. تەك ءبىر بارماقتاي قارا شىبىن سىرتقا شىعا الماي تەرەزەنىڭ اينەگىندە سىرعاناپ، شىر اينالىپ ۇشىپ ءجۇر. كۇن بۇلتقا كىردى مە، بولمەگە كولەڭكە ءتۇستى. مانا بۋ اتىپ تۇرعان جەز ساماۋىر سۋىپ قالدى، ساپ-سارى سارى ۋايىم سياقتى ءمىزباقپاي، نۇرسىز بەدىرەيەدى.
قىڭقىلداپ كەلگەن مالىكتى الىپ، اجەي باۋرىنا تىقتى دا:
— كەتپەيمىن، قۇلىنىم! كەتپەيمىن سەنەن. ماڭگىلىك سەنىڭ كۇڭىڭ بوپ وتسەم دە تاستامايمىن، بوتام!.. اۋزىمدى اشىپ ءسۇيىپ، كوزىمدى اشىپ كورگەن كوگەرشىنىم، ايرىلمايمىن سەنەن... — دەپ ەڭىرەپ وتىر.
ال زياش مۇلدە بولەك كەيىپتە. الگى ءبىر ازىردەگى جان تولقىنىنىڭ قايدا كەتكەنى بەلگىسىز. ويسىز مۇلدە. اۋىر دەرتىنەن ايىعىپ، اۋىر ناۋقاستان تۇرعانداي تۇسىنىكسىز ءبىر حالدە. تىپگى بۇرىن ءومىر سۇرگەن-سۇرمەگەنى بەلگىسىز، اينالاسىنىڭ ءبارى بوتەن، ءبارى جات، وزگە ءبىر دۇنيە. بۇل ءومىردىڭ قىزىق-قىزعىلىعىنىڭ ءبارىن باسىنان وتكەرىپ، شاۋتارتقان، توك]مەيىل كوكسە ادامداي، توڭىرەگىندەگى قيمىل-حارەكەتىنىڭ بارىنە سالعىرت، سالقىن قارايدى. اعىل-تەگىل اقتارىلعان مىناۋ اق سامايلى انا، بۇتا قورالاعان تورعايداي اجەسىنىڭ باۋىرىنا تىعىلعان اناۋ ءسابي — ءبىرى دە تارتپايدى ونى، تەبىرەنتپەيدى، ال جالعاننىڭ جارىعىندا ماناس دەگەن بىرەۋ بولدى ما، جوق پا، ول جاعى دا بەلگىسىز. ءبارى الىس، ءبارى سۇرەڭسىز بىردەمەلەر...
ءۇيدىڭ ەسىگى اشىق. اسپاننان بىر-ەكى تامشى تورس ەتە قالىپ ەدى، ەسىك الدىنداعى توپىراقتان بۇرق ەتىپ بولار-بولماس شاڭ كوتەرىلدى. تابيعات كارىنە ءمىندى. قاپ-قارا بۇلت تۇمشالاعان اسپاننىڭ بەتىن نايزاعاي قىپ-قىزىل قارىنداشپەن سىزىپ-سىزىپ قالعاندا، قۇلاقتى جارعان الدەنە سارت ەتىپ، بار كەڭىستىك ءدۇر سىلكىنەدى. نوسەر ىرعاتىپ تۇزەي الماي جۇيتكىپ ءبىراز تۇردى، سالدەن سوڭ قالپىنا كەلىپ، سازىن تاۋىپ، ساباسىنا ءتۇستى دە، قۋاڭ دالانى جۇندەي ءتۇتتى.
جاماش اجەي شاپانىن بۇركەنىپ، سىرتتاعى ورمەگىن الىپ كىردى.
— كۇن باتىستان كۇركىرەدى، زياش، اللا بۇيىرسا، استىق بولادى بيىل، — دەدى. ەجەلگى ىرىمى بويىنشا مالىكتىڭ باسىپ جالاڭاشتاپ، العاشقى جاڭبىرعا توستى اجەسى.
* * *
— قۋ جالعىز، قۇرتتىڭ مەنى. سالىپ جۇرگەن سايرانىڭ نە؟! نە سۇمدىققا باستاپ ءجۇرسىڭ؟! — دەپ، اجەي ءبىراز بۋلىعىپ، وتىرىپ قالدى. اجەيگە حاتشىلىق قىزمەت اتقارعان جەتىنشى كلاسس وقۋشىسى نارتاي بالا اڭىرىپ، ونىڭ اۋزىنا قارادى. — جازا بەر، بالام، مەن نە ايتسام، سونىڭ ءبارىن جاز. ءبىرىن دە قالدىرما. تەك كەلىستىك قوي، ءتىرى ادامعا ايتپاعايسىڭ، قارعام!
— ايتپايمىن، اجە، ايتپايمىن.
— كوسەگەڭ كوگەرسىن، قارعام! ال ەندى جازا بەر، زياشجان كەلىپ قالار. ءبىر سەن دەپ اق ءجۇزىمدى قۋارتىپ، اق ءسۇتىمدى سۋالتىپ ءجۇرىپ وسى حالەتكە جەتىپ ەدىم. اللام ەندى مۇنى دا كوپسىندى مە مەن بەيباققا... ارقا ەتىمدى ارشا، بورباي ەتىمدى بورشا ەتە ءجۇرىپ باقتىم سەنى، حان بالاسىنان كەم قىلىپ وسىرگەن جوقپىن. كەشەگى اكەڭ مارقۇم: "قۋباس، ءوزىڭدى دە، مەنى دە قۋباس قىپ وتكىزەتىن بولدىڭ جالعاندا... سەنەن دە لاقتاعان ەشكىم ارتىق دەپ جۇرگەندە كورىپ ەدىم سەنى. سونداعى ىستەگەن جاقسىلىعىڭ وسى بولسا، باسىڭا شايناپ بۇرك. مەن بارمايمىن ساعان. سۇيەگىم وسى قارا شاڭىراقتان شىعادى. مالىگىم مەن زياشتان تىرىدەي اجىراسپايمىن، قۋ جالعىز!.."
اجەي تاعى دا توقىراپ قالدى. كيمەشەگىنىڭ القىمىمەن كوزىن ءسۇرتىپ، جىلاي وتىرىپ، تۇسىنىكسىز بىردەڭەلەردى ايتىپ كەتتى. نارتاي تاناۋىن تارتىپ، كۇتىپ وتىر.
— جازا بەر، بالام، جازا بەر. ماناسجان!.. قوزىم مەنىڭ، اقىلىڭ بار ەدى عوي... قالاي عانا قياسىڭ مالىگىڭدى، زياشتىڭ نەسى ۇنامادى ساعان؟ ءوزىڭ ءسۇيىپ قوسىلعان قوساعىڭ ەمەس پە ەدى؟ نە جامانشىلىعىن كوردىڭ بۇل سورلىنىڭ؟ ءتىلىمدى ال، قۇلىنىم، ۇياڭدى بۇزبا، ورال وز ۇياڭا، ايا اق ءسۇتىمدى، بوتام!..
ءارى قاراي جالعاۋعا اجەيدىڭ شاماسى كەلمەي، كەمسەندەپ، بوساپ كەتتى.
— جىلاماڭىزشى، اجەتاي، — دەپ نارتاي ۋاتقان بولدى. لىپ بەرىپ كىرىپ كەلگەن زياشتى ەندى اڭعاردى ولار. ەكەۋى دە ابىر-سابىر ساسقالاقتاپ قالدى.
زياش ستولداعى پاراقتى الىپ، وقىپ شىقتى دا، قىزىل قارىنداشپەن قاتەسىن تۇزەپ، جازۋدىڭ استىنا "2" دەپ بادىرايتىپ قويدى.
— جازعانىڭ جارتى پاراق مۇنشاما قاتە. بار، ساباعىڭدى وقى، ەكىنشى مۇنداي ىسكە ارالاسپا، — دەدى سۇمىرەيىپ تۇرعان نارتايعا. ول شىعىپ كەتتى.
— ەندىگىمىز بوس اۋرە، اجە... اق پەيىلىڭ مەن تازا جۇرەگىڭنەن اينالدىم، اجەتايىم... ماناس جوق.. ماعان ەندى ماناس جوق — دەپ زياش اجەسىن قۇشاقتادى.
كوپتەن بەرى قامىعىپ جۇرگەن قوس كوڭىلدىڭ سەلى ءبىر ارناعا قۇيىپ، ءبىر ىرعاقپەن ءۇنسىز، دارمەنسىز، توعىسىپ بارا جاتتى. ءبىرازعا دەيىن بايانسىز سارۋايىمعا ەرىك بەردى دە، توقتار بولماعاسىن، امالسىزدان ءبىرىن ءبىرى جۇباتتى. ەكەۋى ەكى جەردە وتىردى دا، شاق-شالەكەي شىتىرمان ويلارى تۇياق تىرەر تۇعىرى جوق ءبىر كەڭىستىكتەن قۇلاپ بارا جاتتى.
بەيمازا تىرشىلىكتىڭ تاعى ءبىر ءتۇنى ءوتىپ، تاعى ءبىر تاڭى اتتى. كەشەگى بۇگىنگە، بۇگىنگى ەرتەڭگە ۇقساس ءبىرسىدىرعى كۇيبەڭ. ادام نەگە كونبەسىن. ول ءۇشىن قۋانىش تا، قايعى دا وتكىنشى ءبىر جاڭبىر ىسپەتتەس. تەك تىرشىلىك بولسىن، تىرشىلىك ءبارىن دە ۇمىتتىرادى، ءبارىن دە ءوزىنىڭ تولقىنىندا شايقالتىپ، ءبىر بۇرىلىستا جاعاعا شىعارادى نەمەسە تەرەڭىنە باتىرىپ قايراڭداتادى.
زياشتىڭ قازىرگى جاعدايى دا سول مۇحيت-ومىردەگى جەلكەنىن جەل جىرتقان باسقارۋسىز قايىق سياقتى. قايدا اكەتەرى، نەگە اپارىپ سوعارى ازىرگە بەلگىسىز؛ ايتەۋىر، باعىت-باعدارسىز اعىسپەن جىلىسىپ بارادى. نە ىستەمەك ەندى؟ ءومىردىڭ سىنىعى جامالار، بۇتىندەلەر ەپتەپ، ال كوڭىل شە؟! جازىقسىز سوققى كورگەن كوڭىل ۇمىتار ما ەندى، تۇزەلەر مە؟! ماناس، ءسوز جوق اناسىن تاستامايدى، ورالادى وعان. ادال انا كەلىنى مەن نەمەرەسىن قانشاما كسماعانىمەن، باۋىر ەت — بالانىڭ ءجونى بولەك قوي. شىنتۋايتقا كەلگەندە، تۋعان بالاسىنان كۇسىپ، تاستاندى كەلىننىڭ بوساعاسىندا قالعان ءومىرىن وتكىزۋگە قارت ادامنىڭ شىدامى جەگە مە؟ ورالادى ماناس، ءسوز جوق ەنەسىنەن ءبىرجولا ايىرىلادى سوندا. كەتەدى اجەسى، ازىرگىسى انشەيىن العاشقى باس اساۋلىق..
وسىنداي ۇردىم-پەردىم ويلاردىڭ تۇساۋىندا مەكتەپتەن ۇيىنە كەلە جاتقان زياشتى داريعا سىپ بەرىپ، قولتىعىنان ۇستاي الدى.
— زياش، مەنىڭ دە ساباعىم ءبىتتى. ءجۇر بىزدىكىنە بۇرىلا كەت، وزىڭشە كەلمەيسىڭ.
زياش قارسىلاسپادى، داريعانىكىنە كەلدى. ءۇي ىشىندە تۇرمىسقا ەڭ قاجەت، ەڭ كەرەكتى زاتتاردان بولەك بوتەن دۇنيە جوق. اپاسى ەكەۋىنىڭ ەكى توسەگى، ديۆان، ستول ورىندىقتار دەگەن سياقتى. اپاسى ۇيدە جوق ەكەن.
— ءما، زياش، سەن مىنانى قاراپ وتىر، مەن ءشاي قويايىن، — دەپ، داريعا قالىڭ البومدى ۇستاتا بەردى. — قارا، قاراي وتىر، وتكەن كۇندەردەن ەسكەرتكىش.
زياش البومدى پاراقتاپ وتىر. داريعا سۋرەتكە تۇسكىش-اق ەكەن ءوزى. كۇلىپ تە، كۇلىمسىرەپ تە، ءتىپتى شومىلعاندا كيەتىن الگى ءبىر "بالەمەن" دە فوتوعا تۇسە بەرىپتى. داريعادان باسقاسىن تانىمادى. تەك ءبىر جەردە عانا "جۇرەكتىڭ" ىشىندە داريعانىڭ قاسىندا وتىرعان "عاشىقتىق" بەينەسىن كەزدەستىرىپ، "ەرى وسى بولار" دەپ ويلادى.
شاي كەلدى. داريعا بۋفەتىنەن كوزەلەردى سىرعالاتا بەرىپ ەدى، زياش:
— داريعا، مەن دە، سەن دە ەكەۋمىز دە ىشپەيمىز. ەگەر ونى ۇستەلگە اكەلسەڭ، كەتەمىن، رەنجىسەڭ، ءوزىڭ ءبىل، — دەدى. كوزەنىڭ سىڭعىرىنا داريعانىڭ كۇلكىسى ۇلاستى دا، امالى جوق، زياشتىڭ ايتقانىڭ ورىندادى، شاراپتى شىعارمادى.
— مەن سەن ءۇشىن، زياش... تەرىس ويلاپ قالما...
زياش الگى البومداعى "جۇرەك" ىشىندەگى سۋرەتتى كورسەتىپ ەدى:
— ءدال ءوزى، سول. زاماننىڭ تىنىش كەزىندە سولاي بولعامىز، — دەپ، داريعا ىلە جاۋاپ بەردى.
— شىنىڭدى ايتشى، داريعا، ويلايسىڭ با ونى؟
— زياش، شىنىمدى ايتايىن، ونان گورى انانى، الگى قارعىس اتقىر كوڭىلدەستى كوبىرەك ويلايمىن.
داريعانىڭ قۋ كۇلكىسىنىڭ تىعىنى اشىلىپ كەتتى.
ءبىر ءسات ۇنسىزدىكتە قالدى. اشىق تۇرعان تەرەزەدەن سامال ەسىپ، توگىلە سالبىراپ تۇرعان پەردەنى بىر-ەكى تولقىتىپ جىبەردى. سۋمكالارىن قولتىقتاعان وقۋشىلار ءوتتى.
— مىنە، ەندى وقۋ جىلى دا اياقتالادى، زياش. قىزىق ءوزى، وسى جازعى دەمالىسقا تاراردا مەنى ءبىرتۇرلى كوڭىلسىزدىك باسادى دا تۋرادى. جاپان دالادا جالعىز قالعانداي سەزىنەم ءوزىمدى... كوللەكتيۆ، اسىرەسە وقۋشىلاردىڭ اراسى مەن ءۇشىن باقىت سياقتى كورىنەدى. بەس مينۋت جالعىز قالساڭ، قايداعى پالەنى ويلايسىڭ، ال ولاردىڭ اراسى كوڭىلدى، ءبارىن دە ۇمىتتىرادى.
داريعا كەسەسىنە قانت سالىپ، قاسىقپەن ارالاستىرىپ وتىر. سامايىنا شىققان جالعىز تال اق شاش اپ-ايقىن مەن مۇندالاپ تۇر. قانشاما ورەسكەل ساناعانىمەن، زياش شىدامادى:
— ءسال تۋرا تۇر، — دەدى دە، اق شاشتى جۇلىپ الىپ داريعاعا كورسەتتى.
— ىم-م-م،.. دا، ستاروست ناستۋپاەت، — دەپ، داريعا ونى ساۋساعىنا وراپ وتىر.
— تۇنەۋ كەزدەگى ينجەنەرمەن بولعان روماندى ەستىگەن بولارسىڭ زياش؟
زياش باسىن يزەدى.
— مەن بيىل بۇل اۋىلدان، بۇل اۋىلدان عانا ەمەس-اۋ، جالپى ۇستازدىق جۇمىستان كەتەم. ەس كىرىپ قالعان بالالار... بىرەۋدەن بىرەۋ، بىرەۋدەن وقۋشىلار ەستيدى... ۇيات... كوللەكتيۆكە راحمەت... سول اڭگىمەدەن كەيىن ماعان كىرەرگە جەر تەسىك بولماي ءجۇردى...
داريعا الدىنداعى كەسەسىنە تەسىلىپ، ۇزاق قاراپ قالدى دا: — سەنىڭ ارىڭ تازا عوي، زياش... مىنە، سەن ۇستاز بولۋعا لايىقتىسىڭ... ءوز ءومىرىمدى قالىپقا كەلتىرىپ الماي، بۇل قىزمەتكە ورالماسپىن، ءسىرا... وقۋ جىلى بىتىسىمەن كەتەم...
سىردىڭ سۋى سيراعىنان كەلمەيتىن داريعا وسى ساتتە مۇلدە ءبىر مۇگەدەك پەندەگە ۇقساپ، شوگىپ كەتتى. زياش ونىڭ تاماعىنداعى جىپ-جىڭىشكە، ۇپ-ۋاق اجىمدەرگە قارادى...
* * *
وقۋ جىلى الداقاشان اياقتالعان. داريعا كوشىپ كەتكەلى ءبىرشاما ۋاقىت ءوتتى. داريعانىڭ ايتقانى مۇنشاما راس بولار ما، زياش ءوزىن جۇرتتا قالعانداي سەزىندى. كوللەكتيۆ، كوڭىلدى جەتكىنشەكتەردىڭ اراسى قانداي ۇجماق ەدى. ونىڭ ۇستىنە ءشوپ شابىس ناۋقانى باستالدى دا، ەڭبەككە جارايتىن اۋىل ادامدارىنىڭ كارى-جاسىنىڭ ءامماسى شارۋاشىلىقپەن كەتتى. اپىراي، ءبىر سىر اشىپ، سىبىس تۇيىسەتىن جان بولساشى. بىرەۋى وقۋدا، بىرەۋى دەمالۋدا، مۇعالىمدەر دە كورىنبەيدى.
زياشتىڭ ەرمەگى كىتاپ، گازەت پەن جورنال. ولار دا جالىقتىرادى. ماناستان ەشبىر سىبىس جوق وقتا-تەكتە اتا-اناسىنىكىنە بارادى. ولار دا پالەندەي اعىنان جارىلىپ وتىرعان جوق-اۋ. "ءوز وبالىڭ وزىڭە" دەگەندەي بوتەن، جات كوزبەن قارايتىن سەكىلدى. باۋىرى قالاعا بارىپ كەلىپتى دەگەندى ەسىتتى. نەگە، نە ءۇشىن، ول جاتى دا ءبيمالىم. ادۋىنداۋ ادام ەدى، ءبىر نارسەنى بۇلدىرمەسە بولعانى.
اجەي ءبىرتۇرلى سابىرلى، نەگە سەنەدى ەكەن؟ ءالى ورمەگىمەن اۋرە. تامىزدىڭ تاس قايناتقان مىنا ىستىعىندا ىڭىلداپ الاشاسىن توقىپ-اق وتىرعانى. وسى كىسى نە ويلايدى؟! ءتىپتى قاننەن-قاپەرسىز، وشاعى ءبۇتىن، وتى جاعۋلى ادامداي...
— امان با، قۇداعي؟ — دەگەن باۋىرىنىڭ داۋسىن ەستىپ، زياش قۇلاعىن تۇرە قويدى.
— امانبىسىڭ، قاراعىم؟ ءۇي ءىشىڭ ەسەن بە؟ — دەپ جاتىر اجەسى. باۋىرى كەلگەن بەتتەن اسىر-تاسىر، اتتاپ كەتە جازىپ تۇر.
— بۇل وتىرىسىڭ قاي وتىرىس، قۇداعي؟
— ءجاي، قاراعىم. مىناسى قۇرعىر بىتپەيدى، تەگى. قانشاما قيمىلداسام دا وندىتە الماي وتىرعانىم.
— مەن كەشە قالادان كەلدىم... جولىقتىم بالاڭا...
اجەي ءىسىن دوعارا قويىپ، زياشتىڭ باۋىرىنىڭ اۋزىنا قارادى.
— بالاڭ قاتىن الىپتى، وندا دا ءبىر نەمەرەڭ كۇتىپ وتىر.
— بالام-اي، ءسىز دەگەن ءسوزدىڭ سىنىعى، سەن دەگەن ءسوزدىڭ انىعى دەمەكشى، نەگە سونشا اتارعا وعىڭ جوق بوپ تۇر؟ سەن ەمەس، اكەڭ دە ءالى سەن دەپ كورمەپ ەدى، قالايسىڭ ءوزىڭ؟ ازىرگە مەندە ءبىر-اق كەلىن، ءبىر-اق بالا بار. باسقاسى قاجەت ەمەس.
— قۇداعي، ەستەرىڭدى جيناپ، ەتەكتەرىڭدى جاپتىڭدار، قۇدايعا شۇكىر، ەندى جەتەدى. ىزدەۋسىز، سۇراۋسىز جەتىمەك دەپ جۇرسىڭدەر مە؟ جەتەدى! كەت بالاڭا! — دەپ، تارتۋلى تۇرعان ورمەكتىڭ قازىعىن سۋىرا باستادى.
— ءوي، بالام، سابىر ەت، — دەپ، اجەي ونىڭ قولىنان ۇستاماق بولىپ ەدى، اناۋ يتەرە بەرىپ، قازىقتاردى سۋىرىپ الدى دا، ورمەكتى جۇمارلاپ لاقتىرىپ جىبەردى.
ۇيدەن زياش شىقتى. باۋىرى ەندى زياشقا ءشۇيىلدى:
— جينا دۇنيەڭدى! ءجۇر ۇيگە! يت باستى، سيىر سياقتى توبىرلاردى قاشانعى اسىرايسىڭ ەندى؟
باۋىرى ابدەن تۇتەپ العان، اقىلعا كەلەر ەمەس. زياش قۇپ-قۋ بوپ ءبىر تىزەرلەپ وتىرعان اجەسىن سۇيەپ ۇيگە كىرگىزدى. باۋىرى دا ىلەسە كىرمەك بولىپ ەدى:
— بارىڭىز، اعا، مەندە شارۋاڭىز بولماسىن، اۋلىكپەڭىز، كەتىڭىز، — دەپ، ەسىككە كولدەنەڭ تۇرىپ كىرگىزبەدى.
— نامىس جوق وپاسىز! ءبىر اقىماق الاياققا بولا اتا-انادان، باۋىردان بەزىپ،.. — دەپ قالاي شۇعىل كەلسە، سولاي شۇعىل بۇرىلىپ، تايىپ تۇردى.
— ساعان راحمەت، زياشجان! راحمەت! باتامدى بەرەيىن، بوتام، بارا عوي ۇيىڭە. بەزبە تۋىستارىڭنان... مەنى قۇداي ماڭگىلىك كۇتۋگە جاراتقان، كۇتەم وسى قارا شاڭىراقتى، كەتپەيمىن. ماناس شىرىگەن جۇمىرتقا، قايتەيىن... تەك مالىگىمدى كورسەتىپ تۇرساڭ بولعانى، سودان كوز جازىپ قالماسام بولعانى...
جاماش اجەي سول كۇنى بۇك ءتۇسىپ جاتىپ الدى. تەك كەشكىسىن عانا باسىن كوتەرىپ ءبىر شىنى-اياق ءشاي ءىشتى دە:
— زياشجان، مەن ءبىرتۇرلى اۋىرلاپ تۇرمىن، ماكەندى ءوزىڭ الىپ جاتشى بۇگىن، — دەدى. زياش تىلەگىن ورىندادى.
اجەي ءتۇنى بويى ۇيىقتاي الماي شىقتى، زياش تۇنىمەن باقىلاۋمەن بولدى ونى.
* * *
تاعات تاپپاي شيقىلداپ قوس قارلىعاش قوراعا ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعادى. ەسىك الدىندا شۋاقتا وتىرعان اجەي مەن مالىكتى اينالىپ ۇشىپ، قاناتىمەن سيپاپ وتەدى. ابدەن مازالانعان قۇستاردى كوردى دە، اجەي زياشتى شاقىردى.
— زياشجان-اۋ، زياشجان! — زياش كەلدى. — قوراعا بارشى، بالام، مىنا بايعۇستاردىڭ شىرىلداۋىن قاراشى، ءتىپتى ولەر بولدى.
زياش قوراعا كىرگەندە، تاپ-تارعىل ۇرى مىسىق قورانىڭ قاق تورىندە تىلىمەن مۇرتىن جالاپ وتىر ەكەن، زياشتى كورىپ، دالاعا اتىپ شىقتى. بەلاعاشتاعى قارلىعاشتىڭ ۇياسى جەردە قۇلاپ جاتىر. سارى ەزۋ بالاپاندارىنىڭ ءبىرى دە جوق.
جىرتقىش قورا توبەسىنە قويىلعان جۋان بورەنەنىڭ قىرىمەن ورمەلەپ بارىپتى دا، ۇيانى قۇلاتىپ، ازىعىن تاۋىپتى. اجەي بىردەن ءبىلدى، سوندا دا بولسا زياشتان:
— ءبارىن جەپ قويىپ پا؟ — دەپ سۇراپ ەدى.
— ۇيانى قۇلاتىپ، تۇگەل جالماپتى، — دەدى زياش.
— وي، اتتەگەن-اي، ءا!.. سورلى باسىم العاش نەگە اڭعارمادىم، قاپ!..
قۇستار شىرىلداپ، ءبىراز ۇشىپ ءجۇردى دە، ءبىر مەزەتتە شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلىپ، عايىپ بولدى، سودان قايتا ورالمادى.
انادايدا ويناپ وتىرعان مالىكتى زياش كوتەرىپ الىپ، ۇيگە كىرىپ كەتتى...
— قاپ، اتتەگەن-اي، ءا!.. وبال بولدى-اۋ بيشارالارعا، — دەپ اجەي دە ۇيگە كىردى. — وي، توبا!.. مۇنداي دا بولادى ەكەن؟! زياشجان، مەنىڭ وڭ كوزىم سۋىرىپ، ءولتىرىپ بارادى. مانا قارلىعاشتار شىرىلداپ جۇرگەندە، ءبىرى كوز الدىمنان ۇشىپ ءوتىپ ەدى، قاناتى وسى كوزىمدى سيپاپ وتكەندەي بولدى ما، قايدام، ايتەۋىر، ميىمدى سولقىلداتىپ تۇرعانى.
زياش كەلىپ ارى-بەرى قارادى دا، ەشتەڭە كورە المادى. ءبارى ورىندا سياقتى. ءبىراق ەنەسى:
— مەن جاتپاسام بولار ەمەس، السىرەپ بارام، زياشجان، — دەدى دە، توسەگىنە جاستىق قايىپ قيسايدى.
— دارىگەرگە بارايىن با، اجە؟
— ءاي، بالام، قويا عوي ونى. مەنى قۇداي الادى دەيسىڭ بە، باسىلار. ازىرگە اكەتىپ باراتقان ەشتەڭە جوق.
كەشكى تاماققا اجەيدىڭ زاۋقى شاپپادى، بولار-بولماس تالشىق ەتتى دە، توسەگىن سالدىرىپ جاتىپ قالدى. "مالىكتى قايتەر ەكەن" دەگەندەي زياش قارايلاپ ەدى، وعان دا ونشاما كوڭىل بولۋگە مۇرشاسى كەلمەدى، تەك:
— ماكەندى بۇگىن دە ءوزىڭ الىپ جاتشى، بالام، — دەدى. زياش مالىكتى تەربەلمەلى كىشكەنە تەمىر توسەگىنە جايلاستىرىپ، ءوزى دە سول ەنەسى جاتقان بولمەدەگى ديۆانعا توسەك سالدى.
ءتۇن ورتاسى اۋعان شاق. اي ءالى باتا قويماعان. جازدىڭ بالبىراعان بالاۋسا ءتۇنى.
— زي-ي-ي-ياش-جا-ان... زياش... — دەپ قىرىلداعان ەنەسىنىڭ داۋسىن ەسىتىپ، زياش ۇشىپ تۇرىپ، شام جاقتى.
ەنەسى شالقاسىنان جاتىر ەكەن. ەرىندەرى ازەر قيمىلدايدى. وڭ قولى توسەكتەن سالبىراپ ءتۇسىپ كەتىپتى، سۇپ-سۋىق ءزىلباتپان. زياش ونى كوتەرىپ كورپە ىشىنە سالدى.
— وڭ اياق وڭ قولىم جانسىز، زياشجان، قيمىلداماي قالدى.
اجەي ازەر سىبىرلايدى، سۋ سۇرايدى. و، سۇمدىق! ەنەسىنىڭ وڭ كوزى قايدا؟! كوزدىڭ ورنىندا ۇڭىرەيگەن تەسىك قاراۋىتادى، جوق جانارى الدەقايدا باتىپ كەتىپتى، تەرەڭ قۇدىقتىڭ تۇبىندەگى سۋداي ازەر شىڭىراۋدا جىلتىرايدى. زياشتىڭ زارەسى ءزار توبەسىنە شىقتى. اپىل-عۇپىل كيىمىن كيدى دە، دوكتورعا ۇشتى. جول-جونەكەي اكە-شەشەسىن وياتىپ، وكپەسىن قولىنا ۇستاپ، ۇشىپ بارادى.
ول دوكتوردى ەرتىپ كەلگەندە، اكەسى مەن شەشەسى اجەيدىڭ توسەگىن قورشاپ وتىر ەكەن. دوكتور ارى-بەرى قاراپ كوردى دە، باسىپ شايقادى.
— پاراليچ... پروگرەسسيۆنىي پاراليچ، — دەدى.
اجەي سويلەپ جاتىر:
— يا، اللام، ءتىرى ماسىل ەتىپ، قور ەتپە، تارت امانات جانىڭدى... زياشجان، باسىمدى كوتەرەيىنشى، تۇنشىعىپ بارام...
زياش جاستىعىن بيىكتەي بەردى.
— تاڭ اتىسىمەن اۋدان ورتالىعىنا اۋرۋحاناعا جەتكىزۋ كەرەك، — دەپ دوكتور كەتتى. اجەي سويلەپ وتىر:
— اللانىڭ كارىنە ۇشىرايتىنداي جازىعىم جوق ەدى... بوپتى ەندى، قايتەيىن... اينالايىن قۇدا-قۇداعيىم، سەندەر تابالاي كورمەڭدەر مەن بەيباقتى... و، قۋ جالعىز! نە دەيىن ساعان، امان بول، قايتەيىن... زياشىم... اياۋلىم... سەن وعان نازالانبا... ءاي، قۋ جالعىز... — دەي بەرىپ تالىقسىپ وكسىپ كەتتى.
ەرتەڭگىسىن اجەي ءبىراز تىنشىپ، قالعىدى. زياش ماناسقا تەلەگرامما جىبەردى. كوڭىل سۇراعان اۋىل ادامدارى كىرىپ-شىعىپ جاتىر. زياش ەنەسىن اۋداڭدىق ەمحاناعا اپارۋدىڭ قامىن جاساۋدا.
ساسكە كەزى ەدى. اجەي دەمىگە باستادى، ءتىلى بايلاندى. جالعىز ساۋ كوزىمەن جينالعاندارعا جاۋتاڭداپ قاراي بەرەدى. زياشتى قاسىنان ەكى ەلى جىبەرەر ەمەس. سالدەن كەيىن اجەي يەگىن كوتەرىپ، بىردەمەنى ىمدادى زياشقا، ول تۇسىنبەدى. تۇسىنىكسىز كۇبىردىڭ اراسىنان "ماكەن" دەگەن ءسوزدى ءتۇيىپ، زياش مالىكتى اكەلدى. مالىككە ءبىر، زياشقا ءبىر قاراي بەرەدى. قورشاپ تۇرعان جۇرت اراسىنان تاعى بىرەۋدى ىزدەيدى قارت: ىزدەيدى دە، تاپپايدى. "بالاسىن كۇتىپ جاتىر... الدا، شەر جۇرەك انا كوكىرەگى-اي!" — دەڭدى وتىرعاندار.
سول قولىن زورعا كوتەرىپ، زياشىنىڭ ماندايىن سيپادى. كەنەت مالىككە تەسىلە قاراپ قالدى دا، اۋىر ءبىر كۇرسىنگەندەي بولدى. يەگىن بىر-ەكى قاقتى دا، اجەي دۇنيە سالدى. زياش بوزداپ كەپ قۇشا جىعىلدى. وسىناۋ جارىق دۇنيەنى تارك ەتىپ، بەلگىسىز، مومىن جان — ابزال انا — تىنشىقتى.
ماناس كەپ قالار دەگەن ۇمىتپەن، جۇرت بولىپ اجەيدى سۇيەگىن ءبىر كۇن جەرلەمەي باقتى. كۇن ىسسى، بۇزىلار بولعان سوڭ، امالسىزدان كەلەر كۇنى ءتۇس قايتا ماڭگىلىك مەكەنىنە تابىس ەتتى. "جالعىزىمنان ءبىر ۋىس توپىراق بۇيىرسا بولعانى"، — دەگەن انا ارمانى ورىندالمادى، ماناس جەرلەۋگە ۇلگەرمەدى.
...كوشەنىڭ شاڭىن شاڭىنا قوسقان جەڭىل ماشينا جۇلدىزداي اققان بويدا زياشتىڭ اۋلاسىنا كەلىپ كىردى. (بۇل كەلەسى كۇنى ەدى). سىپتاي ءتۇزۋ قارا سۇر جىگىت ماشينادان تۇسكەن بويى اسىعا كىرىپ كەلگەندە، زياش اۋىل ادامدارىمەن بىرگە ۇيدە وتىر ەدى. جىگىت بوساعادا تۇرعان بويدا قالدى، قارسى العان، كوڭىل ايتقان ءبىر پەندە جوق ءبارى دە ءۇنسىز. سىرتتان بىرەۋدىڭ "مەكەم" دەگەن زور داۋسى ەستىلدى. الگى جىگىت سوندا بارىپ ەسىن جيىپ: "انام، اناشىم!" — دەپ، ادەمى قوڭىر داۋسىمەن كۇڭىرەنە جونەلدى. ات قويىپ، جىلاي كىرگەن ءاشىر ەكەن. ماناس ونىمەن كورىسپەك بولىپ ەدى، ءاشىر وعان بۇرىلماي، زياشقا بارىپ كورىستى. ازەر وتىرعان زياشتىڭ جۇيەسى بوساپ كەتتى. ەگىلە بەردى، تامشىداي تۇنىق جاسى ومىراۋىن جاۋىپ، توگىلە بەردى. جىلاۋ-سىقتاۋ باسىلىپ، ۇيدە تاعى دا ۇنسىزدىك ورنادى. ماناستى جۇباتىپ، سابىر ايتقان ەشكىم جوق.
زياش ورنىنان تۇرىپ، باياعى اجەسى وقۋشى بالاعا جازدىرعان حاتتى ماناسقا ۇستاتتى دا:
— ال ەندى قوش، جولىڭ بولسىن، بار، — دەپ، ەسىكتى شالقاسىنان اشىپ تاستادى. ماناس حاتقا قاراپ ءبىراز تۇردى دا، سالبىراپ شىعىپ بارا جاتىر ەدى، ءاشىر ورنىنان اتىلا تۇرىپ، ونىڭ جاعاسىنان الىپ، ەكى جاعىنان تارتىپ-تارتىپ جىبەردى، اراشالاعان ادام جوق "كەت ءقازىر! وڭباي كەتەيىن، ولتىرەم!" — دەپ تىستەندى ول. ماناس كەتتى.
اۋىل سىرتىنداعى قىراتتاعى بەيىت باسىندا قورابى كۇنگە شاعىلىسقان جاسىل "ۆولگا" كۇن باتقانشا تۇردى، نازار اۋدارعان جان بولمادى وعان. ماناسقا دەگەن زياش سەزىمىن انانىڭ ءولىمى ءبىرجولا سۋىتتى.
* * *
جاڭا وقۋ جىلى جاقىنداعان سايىن زياشتىڭ مازاسى كەتتى. اسىرەسە تۇنەۋ كۇنى نۇرىشپەن جولىققالى بەرى "قونىس اۋدارسام با ەكەن" دەگەن ءبىر وي ميىنان شىقپاي قويدى. تەك قانا ءبىر اۋىز ماقۇل دەگەن ءسوز عانا. ءاشىر زياش تۇرعىسىنان سونى ەستىسە، بار دۇنيەنى تالاق ەتۋگە دايار تۇرعانىن زياش نۇرىش ايتپاسا دا بىلەدى. سوندىقتان دا ءاشىردىڭ كوزىنە كورىنۋگە قورقادى. الدە تاۋەكەلگە دەپ، ءساتى ءتۇسىپ تۇرعاندا، كوزىن تاس جۇمىپ، تابا ما ءاشىردى. بولمايدى، بولمايدى! ايەل جۇرەگىن، ايەل مۇڭىن تۇسىنەدى ول. ءوزى كەلمەگەن باقىتتى وزگەدەن تارتىپ الۋعا ەشقانداي قاقىسى جوق ءومىر ونى وسىعان ۇيرەتتى. وزگەنىڭ كوز جاسىن اعىزىپ، ءوزىنىڭ كوڭىلىن سەرگىتكەنى قۇرىسىن.
نۇرىش بايعۇس ەكىقابات ەكەن. "كەش مەنى، زياش؟ سەن دە ايەلسىڭ عوي، تۇسىنەسىڭ، بىلەسىڭ ءبارىن دە... ءاشىر مەنەن سۋىپ، الىستاپ بارادى. سەنەم سەنىڭ ادالدىعىنا... قي ماعان ءاشىردى. قۇلاي سۇيگەن پاقىردى قۇرىعىنا الماي-اق قوي، اقىلىڭدى ايت اشىرگە. قىزعانىپ تا، قىزىقتىرىپ تا كوردىم، ءبىر جىبىمەيدى. وسى ءبىر مومىننىڭ قاناتىنىڭ استىنا كىرىپ، تاپتىم عوي باقىتىمدى دەۋشى ەم... ودان ايرىلىپ قايدا بارام، كىمگە كەرەكپىن، كىمنىڭ مۇزىن ەرىتەم، زياش، ايا مەنى، كەش، ءسىڭلىم"، — دەپ قيىلىپ ەدى ول.
وسى ءۇشىن دە زياش تۋعان اۋلىن، اكە-شەشەسىن، كوللەكتيۆىن تاستاپ، باسقا اۋدانعا اۋىسپاقشى ەندى. قانشاما سارىلا ويلاعانمەن، وسى تۇجىرىمعا ورالا بەردى، اقىرى بەرىك بايلامىن جاسادى. ءاشىر كوزىنەن اۋلاققا كەتەدى، اداسقان ماحابباتتى ىزدەپ ءقايتسىن...
زياشتىڭ ەسىنە داريعا ءتۇستى. قايدا ەكەن؟... اپىراي، وسىندايدا سىر اعىتار ءبىر جاننىڭ جوقتىعى-اي...
...اۋىل بولىپ زياشتى الما-كەزەك قۇشاقتاپ، كورىسىپ جاتىر. ءبارى دە ءسات ساپار، باقىت تىلەيدى وعان. "قايدا جۇرسەڭ، امان بول، بەت العان باعىتىڭنان جارىلقاسىن، قارعام" — دەپ شەشەسى اڭىراپ تۇر. قۇشاقتاي ءسۇيىپ، ەگىلىپ نۇرىش ءجۇر. كارى ءاقتوس ەسىك الدىندا شوقيىپ، سوزىلتا ۇليدى.
جۇك تيەلىپ، مالىكتى الدىنا الىپ، ماشيناعا وتىردى. تۋعان جەردەن اتتانۋدىڭ قيىنى-اي... ءبارى بۇلدىراپ قالىپ بارادى. زياش كابينادان باسىن شىعارىپ، ەڭ سوڭعى رەت قىر باسىنداعى قابىرگە قارادى. "حوش، اجە! اسىل اجەم، حوش!" — دەپ كۇبىرلەپ، كوزىن ىركىپ الدى. بادانا كوزىن باقىرايتا قاراپ، دۇنيەدەن بەيحابار مالىك وتىر.
اۋىلدان اۋدەم جەر ۇزاعاندا، الدارىنان ماشينا كورىندى. قاتارلاسا كەتكەندە ءاشىر ەكەۋى ءبىرىن-بىرى كوردى دە، ەكى ماشينا دا توقتاي قالدى. ەكەۋى دە كابينادان شىقتى. دالا دا قۇلازىپ جاتىر، قۋاڭ تارتا باستاپتى.
ءاشىر ماشيناداعى جۇككە ءبىر، زياشقا ءبىر قاراپ اڭ-تاڭ.
— ال ەندى حوش، ءاشىر. مەنى باسقا اۋدانعا اۋىستىردى.
ءاشىردىڭ ءوڭى بۇزىلىپ، نە دەرىن بىلمەي تۇر، تەرلەپ كەتتى.
— حوش، ءاشىر. ۇمىت ءبارىن دە... جارىڭدى رەنجىتپە، بالاڭدى ءسۇي، مومىن باۋىرىم...
دارداي جىگىتتىڭ كوزىندە بىر-ەكى ساراڭ جاس ىركىلىپ قالدى. زياش ونىڭ تەرشىگەن ماندايىن باۋرىنا الىپ ۇزاق تۇردى دا، شوپىلدەتىپ ءسۇيىپ-سۇيىپ، ماشيناعا وتىرىپ، ءجۇرىپ كەتتى.
ءاشىر ۇزاق تۇردى. ماشينا بەل اسىپ، كوزدەن عايىپ بولعاندا عانا:
— حوش، زياش، حوش! — دەپ جول شەتىنە وتىرا كەتتى...
You Might Also Like
-
جازداي جادىراڭقى كوڭىل كۇيىم الىپ ۇشىپ،وزىڭمەن كەزدەسەتىن ۋاقىتتى اسىعا كۇتتىم.ۋاقىت باياۋلاپ وتەر ەمەس،كۇندەي قۇلپىرعان بەينەڭ ەسىمنەن كەتەر ەمەس،ارينە بۇل بەكەر ەمەس.كوڭىلىم كوكتەمدەي قۇلپىرىپ،ءجۇز...
-
اس ادامنىڭ ارقاۋى دەگەن ماتەل بار حالقىمىزدا. ءبىراق بۇگىن ادامنان با، الدە زاماننان با ايتەۋىر ءبارى تەز تاعام ياعني فاستفۋدتى شەڭگەلدەپ اساۋعا كوشتى. ءيا، بۇل راس. اتاسىنان قالعان استاي قۇمارتق...
