InfoHub Logo

قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ

I

"قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" داستانى - قازاقتىڭ عاشىقتىق جىرلارى ىشىندەگى ەرتەرەكتەن كەلە جاتقان جانە قازاق اراسىنا وتە كوپ جايىلعان ءتۇرى. بۇل جىر "قىز جىبەك" حيكاياسى سياقتى تەك قازاقتىڭ ءوز تۋماسى عانا ەمەس، مۇنىڭ اڭگىمەسى قازاقتان باسقا ەلدەردە دە بار. "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" اڭگىمەسىنىڭ ءبىر ءتۇرى ورىس تىلىندە 1812 جىلى قازاندا باسىلىپ شىققان. بارابين تاتارلارىنىڭ جانە قازاق اراسىندا ايتىلاتىن نۇسقاسىن رادلوۆ جازىپ الىپ، باستىرعان. ويرات تىلىندە "قوزىن ەركەش" دەيتىن جىر بار. سولاردىڭ ءبارى دە "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىن وزىنە مەنشىكتەيدى. قازاق اراسىندا بۇل جىردىڭ 16 ءتۇرلى نۇسقاسى بار. كوپ زامان بويىندا كوپ اقىندار جىرلاعاندىقتان وسىنداي الدەنەشە ۆاريانتتار پايدا بولۋى فولكلور كولەمىندە زاڭدى سانالادى. بىزگە ءمالىم بولعان "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرلارىنىڭ كەيبىر ۆاريانتى ەرتەدەگى زاماننىڭ وزىنە بايلانىستى ايتىلسا، ەندى بىرەۋلەرى بەرگى XVIII-XIX عاسىردا وڭدەلىپ جاڭعىرعان. جانە كەيدە "نوعايلى" دەگەن ەسكى اتاۋلارى جويىلىپ، ونىڭ ورنىنا كىشى ءجۇزدىڭ شەركەش رۋى، نە ورتا ءجۇزدىڭ باعانالى (نايمان) رۋلارىنىڭ اتتارى اتالادى. ءبىراق، بۇل نۇسقالاردىڭ قاي-قايسىسىن الساڭىز دا، العاشقى سيۋجەت اسىلى - بىرەۋ. ءار ءداۋىردىڭ، ءار جەردىڭ اقىندارى ءوز ورتاسىنداعى تىڭداۋشىلارىنىڭ ىڭعايىنا تارتقانىمەن، ونىڭ نەگىزگى مازمۇنى، وقيعا جەلىسى ءبىر ارناعا سايادى.

"قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىن 1870 جىلى قازاق اراسىنان جازىپ الىپ، ورىستىڭ اتاقتى عالىمى، اكادەميك رادلوۆ نەمىسشە جانە قازاقشا باستىرعان (شىعارمالار جيناعى، III توم). ەكىنشى ءتۇرلى ءبىر كوركەم نۇسقاسىن قازاقتىڭ تۇڭعىش عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆ اتاقتى جاناق اقىننىڭ ءوز ايتۋىنان جازىپ الدىم دەيدى. ءبىراق بۇل قىمبات ۆاريانتتى كەزىندە شوقان باستىرا الماعاندىقتان، زەرتتەۋشىلەرگە ءالى كۇنگە شەيىن ءمالىم ەمەس بولىپ كەلە جاتىر.

شىعىس ادەبيەتى مەن اراب ءتىلىن زەرتتەۋشى ورىس عالىمى سابلۋكوۆ 1830 جىلى "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" حيكاياسىن بۇرىنعى سەمەي گۋبەرنياسى، كوكپەكتى ماڭىنداعى ءبىر جىراۋدىڭ اۋزىنان جازىپ العان. ورەنبۋرگ مۋزەيىنىڭ باسقارۋشىسى، ورىس تاريحشىسى كاستانە ءوزىنىڭ "قازاق دالاسى مەن ورەنبۋرگ ولكەسىنىڭ بەلگىلەرى" دەيتىن كىتابىندا "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىنىڭ ون ءتۇرلى نۇسقاسىنان دەرەك بەرەدى. جانە ءوزى سول كىتاپتا بۇل جىردىڭ تولىق اۋدارماسىن بەرگەن. مۇنىسى عىلىم اكادەمياسىنىڭ پەتەربۋرگتە شىعاتىن ۆەەتنيگىندە باسىلعان. كاستانەنىڭ اۋدارماسى بويىنشا "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" حيكاياسىنىڭ مازمۇنىمەن قازاق ءتىلىن زەرتتەۋشى ورىس عالىمى مەليورانسكيي دە تانىس بولعان. جەتىسۋ وبلىسىنىڭ گۋبەرناتورى كولپاكوۆسكيي 1870 جىلى سەمەيدەن قاپالعا بارا جاتىپ، جولاي اياگوز ماڭىنداعى قوزى كورپەش - باياننىڭ مولاسى دەيتىن مولانى كورىپ، لەپسى ۋەزىنىڭ ناچالنيگىنە وسى ەكى عاشىقتىڭ اڭگىمەسىن جيناپ الۋدى تاپسىرعان. سول لەپسى ۋەز ناچالنيگىنىڭ تاپسىرۋى بويىنشا "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىنىڭ ءبىر نۇسقاسىن ورمان قاراۋىلى سالاگايەۆ دەيتىن كىسى جيناپ، كەيىن ورىسشاعا اۋدارعان. كاستانە ورىسشا اڭگىمەلەپ باستىرعان ۆاريانت وسى اڭگىمە دەلىنەدى. ونان سوڭ "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىن پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى بەرەزين جيناپ، 1876 جىلى ءوزىنىڭ "تۇرىك حرەستوماتياسى" دەگەن كىتابىندا باسىپ شىعارعان (III توم، 162-170 بەتتەر، 1876). 1899 جىلى "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" حيكاياسىنىڭ ءبىر نۇسقاسىن بارانوۆ ەل اۋزىنان جيناپ الىپ، پەتەربۋرگتەگى "نيۆا" جۋرنالىنىڭ قوسىمشاسىندا باسىپ شىعارعان.

وسى ورىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ىشىنەن رادلوۆ پەن بەرەزين جىردىڭ قازاقشا نۇسقاسىن باستىرعان. كاستانە تولىق جانە ماڭىزدى اۋدارما بەرگەن. ول كەزدە "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" حيكاياسىن قازاق مادەنيەتىن زەرتتەۋشى ورىس عالىمدارىنىڭ وقىپ، بىلمەگەنى كەمدە-كەم. بۇلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى جىردىڭ ءوز نۇسقاسىن جيناماي، تەك ەل اۋزىنان ەستىگەن اڭگىمەسىنىڭ عانا مازمۇنىن ورىسشاعا اۋدارعان. ماسەلەن، 1868 جىلى قاپال پريكازىن ۇيىمداستىرۋعا كەلگەن پاتشا ۇلىعى ابراموۆ جولاي قوزى مەن باياننىڭ بەيىتىن كورىپ، ونىڭ اڭگىمەسىن توبىل گۋبەرنياسىنىڭ "ۆەستنيك" جۋرنالىندا ورىسشا باستىرعان. تۇركىستان ولكەسىنىڭ ارحەولوگياسىن زەرتتەۋشى پانتۋسوۆ دەيتىن عالىم دا 1898 جىلى قوزى مەن باياننىڭ بەيىتىن زەرتتەپ، بۇل حيكايانىڭ ءبىر نۇسقاسىن تاشكەنتتە، ودان كەيىن قازاندا "ورتا ازيانىڭ ەسكى زامانى" دەگەن كىتابىندا باستىرعان. بۇلاردان باسقا وسىنداي ورىسشا نۇسقانىڭ ءبىرى 1877 جىلى "اقمولا وبلىستىق ۆەدوموستىندە"، 1877 جىلى ومبىدا شىعاتىن "دالا ءۋالاياتى" گازەتىندە، 1901 جىلى "تورعاي وبلىستىق ۆەدوموستىندە" شىققان.

"قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىن كوپ زەرتتەپ، وعان ۇلكەن ءمان بەرگەن كىسىنىڭ ءبىرى - ءسىبىر عالىمى گ.ن. پوتانين. ول كىسى "ۆەستنيك ەۆروپى" دەگەن جۋرنالدا (1890 جىلى، 9-كىتاپ)، ودان سوڭ "رۋسسكوە بوگاتستۆو" دەگەن جۋرنالدا (1896 جىلى، № 8) بۇل جىرعا ايرىقشا توقتالىپ، ونى جوعارى باعالايدى. پوتانين "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىن باتىس ەۆروپانىڭ، ورىستىڭ، شىعىس ەلدەرىنىڭ بىرنەشە حالىق داستاندارىمەن سالىستىرا كەلىپ: "بۇل جەر جۇزىندەگى ەڭ قىمبات ادەبيەت مۇرالارىنا جاتاتىن شىعارما"، - دەپ باعالاعان. "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىنا ورىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ وسىنشالىق زور ەڭبەگى سىڭگەن.

"قوزى كورپەش" جىرى تۋرالى ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنان بەرى قاراي قازاق تىلىندە جازىلعان تۇسىنىكتەر، ماقالالار، وقۋ قۇرالدارىنىڭ بولىمدەرى دە از بولعان جوق. بۇل جوندە بىرنەشە عىلىمدىق ديسسەرتاسيالار دا بولدى. سوڭعى ءۇش-تورت جىل ىشىندە سونداي بوپ قورعالعان ارناۋلى ديسسەرتاسيا ىسقاق دۇيسەنبايەۆ جولداستىكى. ول "قوزى كورپەشتىڭ" ەرتەلى-سوڭدى بار ۆاريانتتارىن تۇگەل ءتىزىپ، تولىق تالداپ، شولىپ وتكەن.

بۇرىنعى بەلگىلى، جوعارىدا سانالعان "قوزى كورپەش" تۇرلەرىنەن باسقا ى. دۇيسەنبايەۆ تاعى ەكى زەرتتەۋشىنىڭ ەرتەدە تاپقان ۆاريانتتارىن اتاپ، تالداپ وتەدى. ونىڭ ءبىرى - فرولوۆ ۆاريانتى. ەكىنشىسى - دەربىساليننىڭ جيناپ العان ءتۇرى بولادى. ءدال سوڭعى كەزدە التاي ەلىنىڭ جاس زەرتتەۋشىسى، عالىمى س.س. كاتاش جانە دە "قوزى كورپەشتى" التاي ەلىنىڭ "قوزىن ەركەش" دەپ اتالاتىن حالىقتىق جىرىمەن سالعاستىرا زەرتتەگەن ەڭبەك جازدى. بۇل جونىندە كاتاش قازاقستان عىلىم اكادەمياسىندا جاقىندا كانديداتتىق ديسسەرتاسيا قورعادى. كاتاشتىڭ زەرتتەۋىندە "قوزىن ەركەش" قانا ەمەس، التاي ەلىندە "قوزىكە - بايان ارۋ"، "قوزىكە - بايان سۇلۋ" دەگەن اتتارمەن بىرەۋلەرى قازاق جىرىنا وتە جاقىن، تاعى ءبىرى ول جىردان قاشانداۋ بولسا دا، نەگىزىندە وسى "قوزى كورپەش" جىرىمەن جەلىلەس بىرنەشە حالىق جىرى بار ەكەنى انىقتالدى.

"قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" تەك عالىمداردىڭ عانا ەسكەرگەن شىعارماسى بولعان جوق، ورىس جازۋشىلارىنا دا ءمالىم بولعان.

ورىستىڭ ۇلى اقىنى پۋشكيننىڭ ءبىر قولجازباسىندا "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" اتتى داستاننىڭ ورىسشا جازىلعان سيۋجەتى تابىلعان. سوۆەت وكىمەتى تۇسىندا كوكشەتاۋلىق ورىس اقىنى تۆەريتين "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىنىڭ مازمۇنىن ولەڭمەن ورىسشا جازعان. تۆەريتيننىڭ بۇل كوركەم پوەماسى 1928 جىلى قىزىلوردا قالاسىندا، سودان سوڭ 1941 جىلى موسكۆادا جەكە داستان بولىپ باسىلعان. قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي قۇنانباي ۇلى بەيسەمباي دەگەن اقىنعا "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋدىڭ" جاڭا ايتقان ۆاريانتىن حاتقا تۇسىرتكەن. وسى بەيسەمبايدىڭ اۋزىنان الىنعان جاناق ايتتى دەيتىن "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىنىڭ بىر-ەكى قولجازباسى بار. ءبىراق بەيسەمباي العاشقى جاناق ۆاريانتىنىڭ اياعىن وزگەرتىپ جىرلاعان. وسى جاناق - بەيسەمباي ۆاريانتىن مۇحتار اۋەزوۆ 1936 جىلى الماتىدا جەكە كىتاپ قىلىپ باستىرعان. جانە بۇل نۇسقا 1939 جىلى باسىلعان "باتىرلار جىرىنىڭ" 1-تومىنا ەنگىزىلگەن. ازىرگە "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىنىڭ باسپاعا شىعىپ، كوبىرەك ءمالىم بولعان نۇسقاسى وسى. رادلوۆ جيناپ باستىرعان "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرى ريەۆوليۋسيادان كەيىن، 1925 جىلى موسكۆادا قازاقشا جەكە كىتاپ بولىپ باسىلعان. ءسابيت مۇقانوۆ پەن X. بەكحوجين 1939 جىلعى ورتا مەكتەپتەرگە ارناپ قۇراستىراتىن حرەستوماتيادا وسى ۆاريانت ءۇزىندى تۇرىندە باسىلعان. بۇلاردان باسقا قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىندا شوجە اقىن ايتتى دەيتىن تاعى ءبىر كوركەم، ەسكىلەۋ نۇسقاسى بار. بۇل نۇسقانى ءماشھۇر ءجۇسىپ جيناعان، ءالى باسپا كورگەن جوق. "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرلارىنىڭ ىشىندەگى ايرىقشا نازار سالاتىن ءبىر ءتاۋىر نۇسقاسى وسى. بۇدان باسقا عىلىم اكادەمياسىندا 1905 جىلى پاۆلودار ۋەزى، باياناۋىل قازاعى مولدا مۇقان ماشاقۇلىنان جاقىپبايەۆ جازىپ الاتىن "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىنىڭ ەكىنشى ءتۇرلى ءبىر قولجازباسى بار. ءبىراق بۇل ۆاريانت، كەيبىر وزگەرگەن سوزدەرىن، كىسى اتتارىن ايتپاساق، شوجە نۇسقاسىنان الىنعان كورىنەدى.

"قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرلارىن كوپ باسىپ، حالىققا تاراتقان ورىننىڭ بىرەۋى - قازانداعى حۇساينوۆتار باسپاسى. بۇلار "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" داستانىنىڭ تۇرلىشە نۇسقالارىن 1878، 1890، 1896، 1909 جىلدارى قازاقشا كىتاپ ەتىپ باستىرعان.

وسىلاردىڭ ءبارى "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىنىڭ قازاق اراسىنا وتە ايگىلى، كوپ تاراعان جانە حالىقتىڭ اسا قادىرلەپ ساقتاعان قازىناسى بولعانىن كورسەتەدى. جىردىڭ نۇسقاسى قانشا كوپ بولسا، مۇنىڭ ايتۋشىلارى دا سونشا كوپ. بۇلاردىڭ ىشىندە شوجە، جاناق، سىبانباي، بەكباۋ سياقتى حالىق اقىندارىنىڭ اتى ايتىلادى. قازاقتىڭ حيكايالى جىرلارىن ساقتاپ كەلگەن كىسىلەردىڭ ءوزى وسىنداي جىراۋلار، ايتۋشىلار. ءبىراق "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىن ايتۋشى جىراۋلار جايىنداعى ماعلۇماتتار بىزدە ءالى جەتكىلىكتى جينالعان جوق.

"قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىن حالىق كوپ زاماننان بەرى ءسۇيىپ تىڭداعان. مۇنى وسى ەكى عاشىقتىڭ اڭگىمەسىنە بايلانىستى قويىلعان جەر-سۋ اتتارىنان دا تانيمىز. ولەڭتى وزەنى قاراباي مەن سارىبايدىڭ قونىسى دەسەدى. باياناۋىل تاۋىندا بايان تۋدى-مىس، قارقارالى تاۋىندا باياننىڭ قارقاراسى قالادى، ولەڭتىدە عوي بولىپ، ولەڭ ايتىلادى. اي، تاڭسىق وزەندەرى باياننىڭ اپالارىنىڭ اتىنا قويىلادى. قودار تاڭسىق كولىن جاسايدى. وسىنىڭ ءبارى حالىق اۋزىندا ساقتالعان قىزىق اڭىزدار. سول اڭىزداردىڭ ءبىر پاراسى باياننىڭ بەيىتى جايىندا ايتىلادى. ول بەيىتتى 1858 جىلى ابراموۆ كورىپ، اياگوزدىڭ شىعىس جاعاسىندا، جارتى شاقىرىم جەردە تۇر دەپ سيپاتتاسا، 1898 جىلى پانتۋسوۆ كورىپ، بەيىت سۋ جاعاسىندا 50 مەتر جەردە تۇر دەپ جازادى. بەيىت قاسىندا تاستان ويعان كوپ سۋرەت بولعان: ءبىرى - بايان، ءبىرى - قوزى، وزگەلەرى قىز اپالارى مەن ايباس بولار دەلىنەدى. 1898 جىلى پانتۋسوۆ بۇل سۋرەتتەر سىنىپ جاتىر ەدى دەيدى. 1897 جىلى سول سۋرەتتىڭ ءبىرىن شىعىس افريكاداعى نەمىس گۋبەرناتورى مايور فون-بيسسامان الىپ كەتكەن.

بايان بەيىتىنە بايلانىستى ەرتەگىلەر ءالى تۇگەل جيىلىپ بولعان جوق.

"قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىنىڭ ەڭ ەسكى نۇسقاسىنىڭ ءبىرى - شوجە ۆاريانتى دەدىك. بۇل جىر:

جاراتقان جان بىتكەندى ءبىر قۇدايىم،

جاراتقان جارىق ءۇشىن كۇن مەن ايىن.

بۇرىنعى نوعاي-قازاق زامانىندا،

سويلەتەيىن قاراباي مەن سارىبايىن.

جاراسقان نار تۇيەگە بيىك وركەش،

مەن سويلەسەم، جۇرت تىڭدار ەرتەڭدى-كەش.

ەكەۋىن ءساتتى كۇنى قۇداي قوسقان،

بايانعا عاشىق بولعان قوزى كورپەش، -

دەپ باستالادى.

 

جىردىڭ تولىعىراق مازمۇنى مىناداي: نوعايلى جۇرتىندا قاراباي مەن سارىباي دەيتىن ەكى باي بولادى. ەكەۋى دە پەرزەنتسىز ەكەن. اڭدا ءجۇرىپ دوس بولادى. "ۇيدەگى كىسىمىز جۇكتى" دەپ، ەكەۋى دە بۋاز مارالدى اتپايدى. ايەلدەرى جۇكتى ەكەنىن بىلىسكەن سوڭ، بالا تۋماستان بۇرىن ىشتەگى بالاعا ەجەقابىل رەتىمەن بەلقۇدا بولىسادى. ۇزاماي سۇيىنشىگە ەكى ادام كەلىپ، سارىبايدىڭ ايەلى مامابيكەدەن ۇل تۋعانىن، قارابايدىڭ ايەلى قاراگوزدەن قىز تۋعانىن حابارلايدى. ەكى اكە سەرتتەسىپ، ۇل مەن قىزدى قوسپاق بولادى. سارىباي قۇدالىقتىڭ قارعى باۋى ءۇشىن قارابايعا ايباس دەيتىن قۇلىن بەرەدى. ءبىراق سارىباي ۇيىنە جەتپەي، اتتان قۇلاپ ولەدى. قاراباي انتىن بۇزىپ، "قىزىمدى جەتىم ۇلعا بەرمەيمىن" دەپ، ولەڭتىنىڭ اياعىن ورلەي اياگوزگە كوشەدى. بۇعان ءالجاپپار دەيتىن ق ۇلى مۇرىندىق بولادى. قاراگوز نارازى. كوشكەن كۇنى قارابايدىڭ ساباسى جارىلادى. سول جەر اقكول، جايىلما اتانىپتى. قىرىق نارى ارىپ، جولدا ولەدى. اياگوزگە بارعان سوڭ، نوعايلىنىڭ ءبيى سۇلتانعازى قارابايدىڭ اۋلىن ەرۋلىككە شاقىرعاندا، نوعايلى شاقشاق بايدىڭ بال اسى قودار بايانعا عاشىق بولادى. توقسان مىرزا باياندى الماققا قارابايعا جالشى بولادى. ايباس بايانعا: "التىن ايدار، شوق بەلبەۋ جارىڭ بار، سونى اكەلەمىن" دەپ، قاناتتى قارا بيەدەن تۋعان باقا ايعىرعا ءمىنىپ قاشادى. سالەمدەمەگە باياننىڭ دومبىراسىن، بەت مونشاعىن، قارقاراسىن، التىن ساندىعىن، اق جامشىسىن الادى. ايباستىڭ قاشقانىن ءبىلىپ، قودار سەگىز قۇلمەن يتىشپەس كولىندە قۋىپ جەتىپ، اتىسادى. ايباس قودارلاردىڭ ءمىنىپ كەلگەن ون التى اتىن اتىپ ءتۇسىرىپ، شولدە جاياۋ قالدىرادى. قودارلاردى جەڭىپ، ىلگەرى جۇرەدى. ءبىراق اداسادى. الدىنان وتكەلسىز قالىڭ ورمان شىعىپ، باياننىڭ دومبىراسى مەن مونشاعىن ۇمىتادى. سودان ول جەر "دومبىرالى"، "مونشاقتى" اتانعان دەيدى. ساندىعى قالعان جەر - "التىن ساندىق"، "اقشاتاۋ"، باقا ايعىردىڭ توقتاعان جەرى - "توقىراۋىن ءجامشىلى"، قارقاراسى تۇسكەن جەر - "قارقارالى-قازىلىق"، باقا ايعىردىڭ جاۋىر بولعان جەرى - "جاۋىر بۇعى"، باياننىڭ تۋعان جەرى - "باياناۋىل" اتانعان. مامابيكەگە بارسا، ول ايباسقا: "بالاما باياندى بىلدىرمە، قايتا بەر"، - دەيدى.

قوزى كورپەش باتىر جىگىت بولىپ وسەدى. ءبىر كەمپىردىڭ ءۇيىن ساداقپەن اتقاندا، ول: "باتىر بولساڭ، جارىڭدى تاپ" دەپ قارعاعان سوڭ، شەشەسىنىڭ قولىن ىستىق بيدايعا قاقتاپ، ناياننىڭ ءاتى-جونىن سۇراپ بىلەدى. جىلقىعا بارىپ جۇگەنىن سىلدىراتسا، ءبىر قوتىر تاي قارايدى. ەر-تۇرمانىن سالعانشا قوتىر تاي اردا كۇرەڭ بەستى تۇلپار بولادى. قورالى قويىن قاسقىرعا، تۇيەسىن الاكولگە، جىلقىسىن جيدەبايعا، شەشەسىن قۇدايعا تاپسىرىپ، قوزى كورپەش اياگوزگە تارتادى. شەشەسى: "بارعانىڭنان كەلمە" دەپ قارعاپ قالادى. قوزى جولاي ايباستى قۋىپ جەتەدى. اياگوزگە بارعان سوڭ، قوزى بوراندا توڭىپ ولگەن ءبىر تازشا قويشىنىڭ كيىمىن كيىپ، قويعا شىققان بايانعا جولىعادى.

قوزى كورپەش ءۇش جىل قوي شەتىندە ءجۇرىپ، بايانمەن قىزىق داۋرەن سۇرەدى. باياننىڭ وتاۋىندا جاتقان قوزىنى جەڭگەسى كورىپ، قاراگوزگە ايتسا، ول: "جاتسا جاتسىن، ءوز جارى" دەيدى. ءبىراق قاراباي قوداردىڭ تىلىمەن نوعايلىنى جيىپ، كور قازدىرىپ، قوزىنى قۇپيا ولتىرمەكشى بولادى. جينالىپ كەلگەن جاۋدان قوزى قاشىپ شىعادى. بايان قوزىنىڭ حابارىن ءوزىنىڭ قارا تورعايىن جىبەرىپ ءبىلىپ تۇرادى. تورعايدى ءبىر جولى قىرعي قۋىپ، قىزدىڭ ماقپال شاپانىن كيگەن جەڭگەسىنە تىعىلعاندا، جەڭگەسى تورعايدىڭ توبە ءجۇنىن جۇلىپ ولتىرەدى. ول قودارعا جاق ەدى، بۇدان سوڭ قودار، قاراباي، ءالجاپپارلار تورعايدىڭ ولەردەگى "شوق" دەگەن سوزىنەن قوزىنىڭ جاتقان جەرىن ءبىلىپ، شوقتەرەككە بارىپ، الاڭسىز ۇيىقتاپ جاتقان قوزىنى اتىپ ولتىرەدى. قىز ىزالانىپ، اكەسىنە "ەندى مەنى ءوزىڭ ال" دەپ قارعايدى. بايان بوتاسى ولگەن بوز ىنگەندى جەتەگىنە الىپ، ەكەۋى قوسىلا زارلايدى. قاراباي اۋلى كوشكەندە، قارالى بايان جۇدەپ، جۇرتتا قالادى. سوندا قودار كەلىپ: "ماعان تي" دەيدى. قىز: "تيەيىن، ءبىراق قوزىنى ءبىر كورسەت" دەپ جاۋاپ بەرەدى. شوقتەرەككە بارعان سوڭ، قودار باياننىڭ بۇرىمىنان ۇستاپ، قۇدىققا تۇسكەندە، قىز شاشىن قيىپ جىبەرەدى. بايان قوزىنىڭ باسىنا كەلىپ، ونى جوقتاپ وتىرعاندا، كوزى ىلىنگەن بايانعا قىرىق شىلتەن ايان بەرىپ، قوزىنى ءۇش كۇنگە ءتىرىلتىپ بەرەدى. ەكى عاشىق ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن باس قوسىپ، داۋرەن سۇرەدى. ءۇش كۇننەن كەيىن قوزى قايتا ولەدى. ءبىراق قىرىق ءبىر قىزىر جولىعىپ، ەكى عاشىققا وتىز ءبىر جىل جۇبايىلىق ءومىر بەرەدى. قاراگوز ءتۇس كورىپ، شولدە قالعان بايان مەن قوزىعا باقا ايعىردى ەرتتەپ جىبەرەدى. ەكى عاشىق ءوزى ىزدەپ بارعان باقا ايعىرعا ءمىنىپ، ولەڭتىنىڭ بويىندا وتىرعان قارابايدىڭ اۋلىنا كەلەدى. توي جاساپ، ەكى عاشىق قوسىلادى. ولەڭتىدە ولەڭ ايتىپ، توي قىلعان، اقجار قارابايدىڭ توي وشاعى بولعان دەسەدى. بۇدان سوڭ جۇپار قورىعىندا وتىرعان سارىباي اۋلىنا ۇزاتىلىپ بارادى. بارسا، جيدەباي دەيتىن ق ۇلى قوزىنىڭ شەشەسىن ازاپقا سالعان ەكەن. قوزى شەشەسىن جىلقى سۇتىنە شومىلدىرىپ، ۋايىم-قايعىسىن كەتىرەدى. قۇل مەن كۇڭگە ازاتتىق بەرەدى. ۇلى دۋمان توي جاساپ، وتىز ءبىر جىل داۋرەن سۇرەدى. وتىز ءبىر جىل تولعان سوڭ، ەكەۋى قىزىردىڭ ايانىمەن اياگوزگە كەلىپ، قوزى ولەدى، بايان تاعى دا جوقتاپ جىلايدى. سول كەزدە ۇستىنە ءبىر توپ كەرۋەن كەلىپ، بايانعا عاشىق بولادى. قوزىعا بەيىت ورناتادى. بايان اقىلى اسقانعا تيەمىن دەگەن سوڭ، كەرۋەنشىلەر ءوزدى-وزى توبەلەسىپ، قىرىلادى. بايان بەيىتكە كىرىپ، ءوزىن-وزى ولتىرەدى. سول كەرۋەنشىلەردەن ءۇش ادام قۇتىلىپ، ءۇش رۋلى ەلگە بارىپ، قوزى مەن باياننىڭ حيكاياسىن ولەڭ قىلىپتى، - دەيدى. جىردى ايتۋشى مۇنى شوجەدەن ەستىپ ەدىم دەيدى.

مۇندا جىردىڭ ەكى سالاسى بار. ءبىرى - ەكى عاشىقتىڭ ارماندا كەتۋى، ەكىنشىسى - ءتىرىلىپ قايتا قوسىلۋى. كەيىنگىسى حالىقتىڭ ەكى عاشىققا جانى اشىعان، وكىنىشىنە قاراي وزگەرگەن جاساندى ءتۇرى بولۋ كەرەك. ەكىنشى سالاسىندا ءدىن سارىنى باسىم ەكەنىن كورەمىز.

مولدا مۇقان ماشان ۇلىنىڭ قولجازباسى دا ءدال وسى جىرعا ۇقساس، ءتىلى دە، مازمۇنى دا ءبىر. جالعىز-اق مۇندا ۇل قارابايدىكى بولادى دا، قىز سارىبايدىكى بولادى. بۇل نۇسقادا باياننىڭ تورعايىن جەڭگەسى ولتىرگەندە، سونى باياننىڭ سۇراپ جالىناتىن جەرى تولىعىراق ايتىلعان.

1909 جىلى قازاندا باسىلعان "قيسسا قوزى كورپەش" دەگەن كىتاپتىڭ مازمۇنى بۇلاردان دا ءبىرقاتار وزگەشەلەۋ. بۇل جىر:

جاسىم بار جيىرما بەستە، جىلىم - مەشىن،

ءولىمنىڭ كىم بىلەدى ەرتە-كەشىن.

ايتايىن بەس-التى اۋىز، قۇلاعىڭ سال،

قوزى كورپەش، باياننىڭ اڭگىمەسىن.

ەل بولار ون ەكى رۋ، ءبىرى - شەركەش،

قوم جاساپ سارى اتانعا بىتەدى وركەش.

بەس-التى اۋىز ايتايىن، قۇلاعىڭ سال،

بايان مەن ەرتەدە وتكەن قوزى كورپەش، -

دەپ باستالادى. مۇنىڭ ون ەكى رۋ دەپ وتىرعانى كىشى ءجۇز. شەركەش - سونىڭ ءبىر بۇتاعى. جىردى ايتۋشى گۋريەۆ (ۇيشىك)، ورال جاعىنان شىققان اقىن بولۋ كەرەك. ايتۋشى:

 

قاراباي، سارىبايمەن باي ءوتىپتى،

نوعايلى ەرتەدە وتكەن زامانىندا، -

دەپ، ەسكى زاماندى ءسوز قىلادى. ءبىراق مۇندا دا قىز اكەسى قاراباي ەمەس، سارىباي بولعان:

 

دابىسى سارىبايدىڭ جەلدەي ەستى،

سۇقسىرداي سۇلۋ بايان بولىپ ءوستى.

قىزىمدى جەتىم ۇلعا بەرمەيمىن دەپ،

سارىباي جۇرتىمەنەن تۇرا كوشتى، -

دەيدى.

 

جىردىڭ بۇل نۇسقاسىندا اتا-انانىڭ تەرىس باتاسىنا ۇلكەن ءمان بەرىلگەن. باتىر مىنەزدى قوزى ءبىر كەمپىردىڭ ورمەگىن ءۇزىپ، شەشەسىنىڭ قولىن بيدايعا قاقتاپ، باياننىڭ حابارىن بىلگەننەن كەيىن بوزشۇبارعا ءمىنىپ، بايانعا كەتپەك بولادى. شەشەسى اكەلگەن قىزعا قوزى قارامايدى. قوزىعا شەشەسى: "ءتورت تۇلىك مالىڭ قالدى، ونى قايتەسىڭ" دەگەندە، قوزى: "جىلقىمدى قالماق السىن، تۇيەم سارىسۋدان قىرىلسىن، قويىڭا توپالاڭ كەلسىن" دەپ جاۋاپ بەرەدى.

 

- جولىندا ويۋلىنىڭ ون ءبورىسى، قيۋلىنىڭ قىرىق ءبورىسى بار، ودان قالاي وتەسىڭ؟ - دەگەندە، قوزى كورپەش:

- ويۋلىنىڭ ون بورىسىنەن ايقاي سالىپ وتەمىن، قيۋلىنىڭ قىرىق بورىسىنەن قيقۋ سالىپ وتەمىن، - دەيدى.

- نۋ شەڭگەلدەن قالاي وتەسىڭ؟

- ءورت قويامىن.

بۇلارعا توقتاماعان سوڭ، شەشەسى: "ەن داريا ەمشەك ءسۇتىم، كورىم تۇتار"، - دەيدى.

 

ەن داريا ەمشەك ءسۇتىڭ، كورىڭ تۇتسا،

وتەرمىن ونان-داعى كەمە ءمىنىپ، -

دەيدى قوزى.

 

شەشەسى: "بۇل جولىڭ وڭعارىلماس، بالام!" دەپ قالا بەرەدى. جولاي اكەسى قاراباي تۇسىنە كىرىپ: "قايت، بالام، جول كورىنبەيدى، بارعانمەن سارىباي ساعان قىز بەرمەس" دەيدى. اقىن قوزىنى باتاسىز كەتكەنى ءۇشىن:

 

اتا ءتىلىن تىڭداماي كەتكەن بالا،

جولىنان امان قايتىپ، ءۇيىن كورمەس، -

دەپ جىرلايدى.

 

باقىتسىزدىققا وسى سەبەپ بولدى دەپ ۇيعارادى. قوزى اكەسىنە: "باتاڭدى بەرمەسەڭ دە، جول سىلتە" دەيدى. اكەسى: "قىرىق ءبىر كۇندە اياگوز باراسىڭ، سوندا ءبىر كەمپىر كەز كەلەر"، - دەپ جاۋاپ بەرەدى. كەمپىرگە كەلسە، ول:

- اتىڭ ارىق، ءجۇزىڭ سارىق، جول بولسىن، بالام! - دەيدى.

- ەرنى سەتىك سارى اتان كوردىڭ بە؟ - دەيدى قوزى.

- ەرنى سەتىك سارى اتان قايىن اتاڭ سارىباي بولماسىن؟

- سىلاڭ اياق قۇبا ىنگەن كوردىڭ بە؟

- سىلاڭ اياق قۇبا ىنگەنىڭ قايىن ەنەڭ قۇبا كەمپىر بولماسىن؟

- جەز بۇيدالى نار تايلاق كوردىڭ بە؟

- ول سۇيگەن جارىڭ بايان شىعار؟ - دەيدى كەمپىر.

 

قوزى كەمپىردەن سۋ سۇراسا: "ساۋمال ىشكەن بالا ەدىڭ، سۋ سۇراعان نە ەتكەنىڭ؟" - دەپ تالكەك قىلادى، سۋ بەرمەيدى. شوقتەرەككە كەلگەن قوزىنىڭ حابارىن قىزدىڭ تورعايى ءبىلىپ، ونى وتاۋعا اكەلەدى. قىز جەڭگەسى سۇيىنشىگە كوك ەتىگىن الادى. بۇدان ارعى جەرى شوجە ۆاريانتىنا ۇقساس، جالعىز-اق قوزىمەن وتىز ءبىر جىل ءومىر ءسۇرۋ وقيعاسى جوق. تەك بايان قوزىنىڭ ءۇش كۇندىك ءومىرىن سۇراپ الىپ، ەكەۋى ءبىر جەردە ولەدى. جىردىڭ اياعى دا شوجە نۇسقاسىنداعىداي:

 

قوزى كورپەش، باياننىڭ بولعان جايى،

نۇرلانىپ بايشەشەكتەي تولعان جايى.

قوزى كورپەش ولگەندە، بايان دا ولگەن،

اركىمنىڭ سونداي بولسىن العان جارى، -

دەپ بىتەدى.

 

مۇندا دا قارابايدىڭ اتى سارىبايعا تاڭىلعان. ايباس، تايلاق جوق. جىرعا قوزىدان باسقا ءالجاپپار، مىستان كەمپىر ەنگەن. شوجە نۇسقاسىنداعى وتىز ءبىر جىل ءتىرىلىپ قوسىلۋ، بەيىت سوعۋ وقيعالارى جوق.

بۇل ءۇش نۇسقانىڭ ۇشەۋىندە دە جىردىڭ اياعى قايعىلى تراگەديامەن بىتەدى. جىردىڭ العاشقى يدەياسىنىڭ ءوزى دە وسىلاي بولۋعا ءتيىس.

"قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىنىڭ 1910 جىلى كاستانە ورىسشا باستىرىپ شىعارعان نۇسقاسى دا بۇل حيكايانىڭ ەل ىشىندە ايتىلىپ جۇرگەن اسا ءبىر قۇندى ءتۇرى كورىنەدى. اڭدا جۇرگەندە ەكى باي دوس بولىپ، ايەلدەرى قىز تۋسا، ەكەۋى بىرگە تۋعانداي ءسىڭدى بولسىن، بىرىمىزدەن ۇل، بىرىمىزدەن قىز تۋسا، ەكەۋى ەرلى-زايىپ بولسىن دەپ انتتاسادى. سول كەزدە سارىبايدىڭ باسىنا ءبىر قارا تورعاي قونادى، ودان قارابايعا قونادى. قاراباي مۇنى جاقسىلىققا جورىسا، سارىباي جاماندىققا جوريدى. ايتقانىنداي، سارىبايدىڭ ايەلى قىز تۋدى، قارابايدىڭ ايەلى ۇل تۋدى دەگەن حابار كەلىپ، اۋىلعا قايتىپ بارا جاتقان كەزىندە سارىباي اتتان قۇلاپ ولەدى. قاراباي بالگەرلەرگە بال اشتىرسا: "بۇل ەكى جاس قوسىلسا، باقىتسىزدىققا ۇشىرايدى"، - دەگەن سوڭ: "تۋماي جاتىپ اكەسىن جالماعان قىزدى بالاما اپەرمەيمىن" دەپ، قاراباي الاتاۋدان اياگوزگە قاراي كوشە جونەلەدى. سارىبايدىڭ اپەسباي دەگەن ءىنىسى بولادى. قالماقتىڭ اسىراپ العان بالاسى قودار سارىباي ولگەن سوڭ اپەسبايدى شەتتەتىپ، باياندى ءوزى الماق بولادى. اپەسباي باياننىڭ حابارىن بەرۋگە اياگوزدەگى قوزى كورپەشكە اتتانادى. بۇل كەزدە شەشەسىنەن باياننىڭ حابارىن ەستىگەن قوزى دا باياندى ىزدەپ شىققان ەدى. قوزىنىڭ الدىنان ءبىر مىستان سيقىر شىعىپ، ونى اداستىرماق بولادى. بىردە مىستان ادام جەگىش، كۇركىرەۋىك تۇيە، بىردە يت وتپەس توعاي بولىپ بوگەت جاسايدى. توعايدى قىلىشپەن شابادى. ودان سوڭ الدىنان تۇلكى بولىپ شىعىپ، جولدان اداستىرۋعا تىرىسادى. تۇلكى قاشىپ، ءبىر ىنگە تىعىلادى. وعان نايزاسىن سۇقسا، نايزاسى التىن جالاتقانداي جىلتىراپ شىعادى. وسى رەتپەن قوزى ءوزىنىڭ بارلىق ەر-تۇرمانىن جانە ايدارىن دا التىنداپ الادى. قوزى باياننىڭ جۇرتىنا كەلسە، اۋلى كوشىپ كەتكەن. الدىنان تەك قوزىنى ىزدەپ شىققان اپەسبايعا عانا كەزدەسەدى. قارتايعان اپەسباي باياننىڭ باسىنداعى اۋىر احۋالدى، ونىڭ عاشىقتىعىن ايتىپ، سول جەردە ولەدى. قوزى قوتىر تازشا بولىپ، سارىبايدىڭ جىلقىسىن باعادى. ءبىر كۇنى قودار قالماقتاردىڭ تويىنا كەتكەندە، بايان باستاڭعى جاساپ، قوتىر تازشاعا دومبىرا تارتقىزادى. التىن ايدارىن كورىپ، تانىسادى، سۇيىسەدى. قوزىنى بايان ءوز قولىنا قۇل قىلىپ الادى. قودار قوزىنىڭ بۇل مىنەزىن ءبىلىپ، سىناماق ءۇشىن جۇرتتا قالعان اۋىر بالعاسىن اكەلۋگە جۇمسايدى. قوزى بالعانى قاقپاقىل ويناتقانداي الىپ كەلە جاتقاندا، الاكولگە ءتۇسىرىپ الادى. ەكەۋى سايىسىپ، قوزى قوداردى اتتان اۋدارىپ الادى. قودار تاۋدان قالماقتارىن ەرتىپ اكەلىپ، سوعىسادى. مۇندا دا جەڭىلىپ قالادى. بايان ەكەۋىن جاراستىرىپ قويادى. ەكى جاس دوس بولىپ، جاۋلىق ىستەمەسكە انت ىشەدى. ءبىراق قودار انتىن بۇزىپ، قىزدىڭ اتا-اناسىن، جەڭگەسىن، نوعايلى ەلىن وزىنە قاراتىپ الىپ، قوزىنى ولتىرمەك بولعان سوڭ، ول شوقتەرەككە قاشىپ قۇتىلادى. قودار شوقتەرەكتە جاتقان قوزىنى ىزدەپ تاۋىپ، تاعى دا قۇشاقتاسىپ دوس بولادى دا، ابايسىزدا اتىپ ولتىرەدى. باسىن نايزاعا ءىلىپ، بايانعا اكەلەدى. بايان شوقتەرەككە بارىپ، ءوزىنىڭ عاشىعىن ءۇش كۇنگە ءتىرىلتىپ الادى. قىرىق تۋ بيە، قىرىق تۋ قوي، قىرىق تۋماعان نار، قىرىق تۋ سيىر سويىپ، قوزىنىڭ اسىن بەرىپ، اق جاۋىپ ارۋلاپ كومەدى. قۇدىققا سۋ الۋعا تۇسكەن قوداردى بۇرىنعى نۇسقالاردا ايتىلعان تۇردە بايان ءوز بۇرىمىن قيىپ جىبەرىپ، قۇلاتىپ ولتىرەدى. قۇبا تۇزدە قوزى باسىندا زارلانىپ وتىرعان بايانعا ءبىر توپ كەرۋەن جولىعىپ، ولار ارعاناتى تاۋىنان اياگوزگە قولىمەن تاس جەتكىزىپ، بەيىت سالادى. بەيىت بىتكەن سوڭ بايان وزىنە-وزى قانجار سالىپ ولەدى.

مۇنىڭ مازمۇنى دا قىزىق. شوجە جىرىندا ءتۇرلى بوگەت ايباستىڭ الدىنان شىقسا (ورمان، ءشولستان، جاۋ)، مۇندا مىستان، قودار، تۇيە، ورمان، تۇلكى، ءشولستان سياقتى بوگەتتەر قوزىنىڭ ءوز الدىنان شىعادى. بۇل جىرداعى سارىبايدىڭ باسىنا قوناتىن قارا تورعاي مەن اپەسباي باسقالارىندا جوق. قوزى قارابايدىڭ ۇلى دەلىنسە، بايان سارىبايدان تۋادى. قاشاتىن قىز جاعى ەمەس، ۇل جاعى. قودار - سارىبايدىڭ اسىراندى بالاسى، قاراباي تاعدىردىڭ جازاسىنان قۇتىلۋ ءۇشىن، بالاسىن الا قاشادى. ءبىراق تاعدىردان جەڭىلەدى.

1958 جىلعى ابراموۆ جازىپ العان "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىنىڭ مازمۇنى دا وسىعان جاقىن. مۇندا دا ۇل قارابايدىكى، قىز سارىبايدىكى. ابراموۆ جىردى XVII عاسىردا شىققان دەيدى. مۇندا ايباس باياندى ىزدەپ بارسا، سارىباي قىزىن قودارعا بەرمەك بولعانى انىقتالادى. باياننىڭ قارقاراسىن، التىن باقانىن دا الىپ، ايباس قوزىعا قىزدىڭ سالەمىن جەتكىزەدى. قوزى باياندى توي ۇستىندە الىپ قاشىپ، تاۋعا جاسىرىنادى. سودان ول تاۋ "بايان جۇرەك" اتانعان. اي جانە اياگوز (كەيبىرىندە ايعىز) دەگەن قىزدارىن ەرتىپ، سارىباي باياندى ىزدەيدى. ءبىراق ەكى قىزى باياندى ىزدەسپەي، تاس بولىپ قاتىپ قالادى. اي جانە اياگوز وزەندەرى سودان قالعان دەيدى. قاشىپ جۇرگەن قوزى مەن باياندى قودار تاۋىپ، تاۋدا قوزىنى ولتىرەدى. قوداردى بايان قۇدىققا ءتۇسىرىپ ولتىرەدى. سول جەردە قوداردىڭ تاس سۋرەتى قالعان (قىزىلقيادان توعىز جارىم شاقىرىم، كىشى اياگوز جولىندا). بايان قوزىنى ازالاپ وتىرعاندا، قىرىق شىلتەن وعان ءۇش كۇندىك ءومىر بەرەدى. بايان دا سول جەردە ولگەن. بەيىتتى قىزدىڭ اتا-اناسى سالدىرادى دەپ اڭگىمەلەنەدى.

1898 جىلى پانتۋسوۆ جازىپ العان "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىنىڭ دا ازداپ جاڭالىعى بار. بۇل جىر كاستانە اۋدارماسىنا جۋىق. مۇندا دا ۇل قارابايدىكى، قىز سارىبايدىكى. قاراباي بال اشتىرىپ، ەكى جاستىڭ باقىتسىزدىققا ۇشىرايتىنىن بىلگەن سوڭ، "تاعدىر جازاسىنان" قورقىپ، ۇلىن اياگوزگە الىپ قاشادى. سارىبايدىڭ ايەلى قاراباي كەتكەن سوڭ، باياندى قالماقتان اسىراپ العان وگەي بالاسى قودارعا قوسپاق بولادى، ايباس بال اشتىرىپ، قوزىنىڭ كەلەتىنىن بايانعا مالىمدەيدى. قودار قوزىدان قاشىپ، الاتاۋعا كوشەدى. ەل كوشكەندە، قوزى ءجونىمدى تاپسىن دەپ، بايان جولاي التىن تاراعىن قالدىرادى، سودان التىن تاراق تاۋى قالعان. باياننىڭ ءۇش قىز اپاسى ءولىپ، بايان قودارعا تاڭسىق مولاسىنان ۇلكەن كول ورناتتىرادى. تاڭسىق كولى سودان قالعان. قودار كولگە سۋدى مەسپەن تاسيدى. كول جاساعان قودار ۇلكەن قايرات يەسى ادام رەتىندە سۋرەتتەلەدى. قوزىنىڭ باياندى ىزدەپ شىققان جەرى مۇندا دا كاستانە نۇسقاسىنا ۇقسايدى. قوزىنىڭ جولىنان كۇركىرەۋىك تۇيە، وتكەلسىز وزەن، يت تۇمسىعى باتپايتىن ورمان، الدامشى تۇلكى، ءىن سياقتىلار كەزدەسەدى. بەيىتتى شوجە جىرىنداعىشا كەرۋەندەر سالىپ بەرەدى.

ەسكى اڭگىمەلەرىنىڭ ءار الۋانىن ەسكە الىپ قاراساق، "قوزى كورپەش - بايان" جايى كوبىنشە ەكى جاستىڭ قايعىلى قازاسىمەن بىتەدى. اۋەلى قوزى كورپەش ولەدى، سودان كەيىن عاشىقتىق دەرتىنەن بايان دا ولەدى. بۇلار ولگەننەن كەيىنگى بىرنەشە وقيعالار ءار الۋان باياندالادى. سول وقيعالاردىڭ باستىسى: بايان مەن قوزى قايتادان ءتىرىلىپ (كەي اڭگىمەدە ءۇش كۇنگە، كەيبىرىندە ءۇش جىلعا، تاعى ءبىر كەزدە وتىز ءبىر جىلعا سوزىلعان)، جاڭا، باقىتتى ءومىر باستان كەشىرىسەدى.

وسى الۋانداس تاعى ءبىر وقيعا قوزى مەن باياننىڭ بەيىتى جانە باستارىنا ورناتىلعان مولا تۋراسىندا ءار الۋان بولىپ ايتىلىپ، قايتالاپ جۇرەدى. اۋىزشا ايتىلاتىن اڭىزدىڭ بىرىندە قوزى مەن بايان ەكەۋىنىڭ بەيىتىنىڭ ۇستىنەن ەكى گۇل شىعادى دا، بىرىنە قاراي ءبىرى سوزىلىپ ۇمتىلا وسەدى. ءبىراق ەكى عاشىقتىڭ اراسىنا قويىلعان قوداردىڭ بەيىتىنەن كوك تىكەن ءوسىپ، جاڭاعى ەكى گۇلدى قوسپاي، ايىرىپ تۇرادى ەكەن دەيدى. بۇلاي بولاتىن سەبەبى قوداردى بايان قىرىق قۇلاش قۇدىققا ءتۇسىرىپ جىبەرىپ، ءوزى كەسەكپەن اتىپ ولتىرەردە، قودار ايتقان ءسوز بار: "تىرلىكتە ەكەۋىڭدى قوسپاپ ەم، ولسەم دە ەكى اراڭا كوك تىكەن بوپ شىعارمىن" دەپتى. وسى تۇسىندا "قوزى كورپەش - بايان" جىرىنىڭ اياعى تۇگەلىمەن قازاققا كورشىلەس، تۋىستاس ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ اراسىنا مول جايىلعان "تاھير - زۋھرا" اتتى حالىق داستانىمەن وزگەشە ۇقساس بولىپ شىعادى.

اسىرەسە سول جىردىڭ تۇرىكمەن كلاسسيك اقىنى موللا نەپەس قايتا جىرلاپ، XVII-XIX عاسىرلار جاپسارىندا جاريالانعان تۇرىنە وزگەشە ۇيلەسەدى. ول جىردىڭ اياعىندا دا تاھير مەن زۋھرانى ەكى ايىرىپ كەلگەن قارابەك باتىر ەكى عاشىقتىڭ ورتاسىنا جەرلەنگەن بولادى. عاشىقتار بەيىتتەرىنەن گۇلدەر شىققاندا، قارابەك بەيىتىنەن كوك تىكەن شىعىپ، گۇلدەردى قوسپاي، ايىرىپ تۇرادى. ول عانا ەمەس، "تاھير - زۋھرانىڭ" جىرى دا اۋەلى ەكى جاستىڭ قايتا تىرىلگەن جايىن، سودان سوڭعى كوپ جىلعا سوزىلعان باقىتتى ۇزاق ءومىرىن بايان ەتەدى. ەكى عاشىقتى تىرىلتەتىن عايسا مەن قىزىر بولادى. "قوزى كورپەش" جىرىندا تىرىلتەتىن جالعىز قىزىر. بۇل سانالعان ۇقساستىقتاردان باسقا قازاق جىرىنا "تاھير - زۋھرانىڭ" داستانىنداعى بار وقيعانىڭ باسى دا ۇقساس كەلەدى. وندا دا قارتايعان ەكى اتا: بىرەۋى حان، بىرەۋى ءۋازىر، پەرزەنتسىز ءجۇرىپ، دوستىقپەن سەرت ەتىسەدى. ەكىقابات ايەلدەرىنىڭ پەرزەنت كۇتىپ جۇرگەن شاعىندا بىرىنەن ۇل، بىرىنەن قىز تۋسا، نەكەلەپ قوسپاق بولىسادى. ۇلدار تۋسا، دوستار بولسىن دەيدى. كەيىن بالالار تۋعاننان سوڭ ۇلدىڭ (ءتاھيردىڭ) اكەسى ولەدى دە، قىز اكەسى سەرتىنەن اينيدى. كەيىن ول تاھيرعا جاۋلىق ەتىپ، ۇلدىڭ ولىمىنە، قىزدىڭ قازاسىنا، قاراباي ءتارىزدى، سەبەپشىنىڭ باسى بولادى.

سول قاستان اكەنىڭ كومەگىن كورگەن قارابەك دەگەن باتىر - قاسكوي ادام، تاھير مەن زۋھرانىڭ تاعى ءبىر باس دۇشپانى بولادى. سەبەبى ول زۋھرانى اكە كومەگىمەن الماققا بەكىنەدى.

وسىلايشا "قوزى كورپەش - بايان" جىرىنا ورتا ازيالىق حالىق داستانىنىڭ باسى دا، اياعى دا ۇقساس بوپ شىققانىن كورەمىز. بۇل ۇقساستىقتىڭ ەكى ءتۇرلى ءمانى-جايى بار. ءبىر جايى بويىنشا، "قوزى كورپەش" جىرى "تاھير - زۋھرا" جىرىنان ەسكى بولعاندىقتان، وزىنەن كەيىن تۋعان داستانعا اسەر ەتكەن بولۋ كەرەك. بۇل پىكىردى سول ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ داستاندارىڭ زەرتتەۋشى بىرنەشە عالىمدار ايتىسقان بولاتىن.

سونىمەن قاتار، ەكىنشى جاي بويىنشا، ءبىر كەزدە ءوزى "قوزى كورپەش" اڭگىمەسىنىڭ نەگىزىندە تۋعان "تاھير - زۋھرا" داستانى باسپاعا شىعىپ، كوپ اۋزىنا جايىلعان سوڭ ەندى XIX عاسىردىڭ باس كەزى، ورتا كەزىندە اۋىزدا جۇرگەن "قوزى كورپەشتى" جىرلاۋشى قازاق اقىندارىنا (مىسالى، شوجەگە، جاناققا) جاڭا موتيۆتەر، اڭگىمەلەر قوسۋعا دەم بەرگەن، اسەر ەتكەن ءتارىزدى. سونىمەن، ولگەننەن سوڭ ەكى اسىقتىڭ قايتا ءتىرىلۋى، ولاردى ءبىر اڭگىمەدە ("تاھير - زۋھرا") عايسا مەن قىزىر پايعامبارلاردىڭ ءتىرىلتۋى، ەكىنشى اڭگىمەدە ("قوزى كورپەشتە") جالعىز قىزىر پايعامباردىڭ ءتىرىلتۋى، سودان ءارى بەيىتتەر اڭگىمەسى، گۇلدەر مەن كوك تىكەن اڭىزى - ءبارى دە "قوزى كورپەش" جىرىنا كىتاپتىق داستاننىڭ كەيىننەن اكەپ قوسقان قوسپاسى بوپ ايقىن تۇرعانداي.

جالپى، "قوزى كورپەش" اڭگىمەسىن ەندىگى تەكسەرۋ، زەرتتەۋدە "الپامىس" جىرىمەن دە كوپ جايدا ۇقساستىعى بار ەكەنىن، مول ەكەنىن جانە دە ەسكەرۋ كەرەك. ءبايبورى مەن بايسارى دا قارتايعان شاقتارىنا شەيىن پەرزەنت كورمەگەن، بالاعا زار اتالار بولادى. ەكەۋىنەن تۋعان ۇل مەن قىزدى قاراباي، سارىبايشا ولار دا ەرتە كۇندە ەجەقابىلمەن اتاستىرادى. كەيىن قىز اكەسى، قاراباي سياقتانىپ، ۇزاققا كوشىپ كەتەدى. ەسى كىرگەن ۇل - الپامىس جىراققا كەتكەن جارىن جالعىز ىزدەپ، جالعىزدىق تارتىستا ءجۇرىپ، عاشىق جارىن تابادى. بۇل جايلار "قوزى كورپەش - باياننىڭ" كوپ وقيعالىق تارتىستارىن ەسكە ءتۇسىرىپ تۇرعانى داۋسىز. "قوزى كورپەشتەي" قازاقتىڭ ەسكى باعى زامان بولمىسىن، ساناسىن، سالتىن بايان ەتەتىن جىردى بۇدان دا ارىراق داۋىرلەردىڭ قيسىنعا كەلەتىن جىر، اڭىزدارىمەن سالعاستىرا تەكسەرۋ تەرىس بولمايدى. سوندا ەسكى وعىزدار ەپوسى بولىپ سانالاتىن "اتا قورقىت كىتابى" ("كيتابي ءدادام قورقۋد") اڭگىمەلەرىنىڭ توبىمەن دە شەنەستىرە سالعاستىرۋعا كەلەتىن جايلار بار.

مىسالى، "دەرسەحان ۇلى بۇعاشحان" اڭگىمەسى دە ءبايبورى، بايسارى سياقتى، قاراباي، سارىباي سياقتى پەرزەنتسىز، تۇرعىلاس كارىلەردىڭ زار شەرىنەن باستالادى. سول وعىز داستاندارىنىڭ جيناعى بولعان "اتا قورقىت كىتابىندا" تاعى ءبىر ەسكە الۋعا تۇراتىن اڭىز داستان بار. ول - "بامسى-بايرەك" اڭگىمەسى. بۇل داستاننىڭ كوپ وقيعاسى، تارتىسى "الپامىسقا" ۇقساپ كەلەدى. الپامىسقا ۇقساس تاعى ءبىر بالا وقيعالارى "قوزىعا" دا ۇقساپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. ال، "بامسى-بايرەك"، "الپامىس" اڭگىمەلەرى التايلىقتاردىڭ "الىپ-ماناش" دەگەن داستانىنا تاعى دا ۇقسايدى. بۇل ايتىلىپ وتىرعان جايلاردىڭ ءبارى، تەگىندە، "قوزى كورپەش" ءتارىزدى قازاقتىڭ ەڭ كورنەكتى، كوپ ءتۇرلى داستانىن، عاشىقتىق جىرىن ءبىر عانا قازاقتاعى ۆاريانتتارىن سالىستىرىپ تەكسەرۋمەن قاناعاتتانۋ كەرەك ەمەس ەكەنىن اڭعارتادى. ءبىراق ول تۇردەگى سالىستىرا تەكسەرۋلەر ارناۋلى مونوگرافيالىق ىزدەنۋ، شولۋدىڭ ناتيجەسىندە تۋادى. ال، ءبىز ازىرشە بۇل ەڭبەك كولەمىندە جاڭاعى جايلاردى ەسكەرتۋمەن قاتار، ازىرشە "قوزى كورپەشتىڭ" قازاق ىشىندە ساقتالىپ قالعان تۇرلەرىن ايرىقشا، جەكەلەي تەكسەرۋدى ماقسات ەتەمىز. سونىڭ وزىندە دە "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" اتىمەن بايلانىستى تۋعان جىرلار ۆاريانتتارى جوعارىدا اتالعانداي كوپ جانە ءار الۋان. ەندى سول جىرلاردىڭ وزدەرىنە ايرىقشا توقتالامىز.

 

II

بۇل جىرلاردىڭ بارىندە دە حيكايانىڭ اقىرى ايانىشتى، قايعىلى بولىپ بىتكەن. ءبىراق كەيبىر نۇسقالارىندا حالىق بايان مەن قوزىنى مۇرات-ماقساتىنا جەتكىزىپ قويادى. بەيسەمباي جىراۋدان جازىلىپ الىنعان جاناق نۇسقاسىنىڭ اياعى وسىنداي. سۇيتە تۇرسا دا، جاناق نۇسقاسىنىڭ ءتىلى "قوزى كورپەش - بايان" نۇسقالارىنىڭ كوبىنەن كوركەم جانە بۇل كەزگە دەيىن باسپاعا ءتۇسىپ، جۇرتقا كوبىرەك ءمالىم بولعان ءتۇرى بولعاندىقتان، بۇل ەڭبەكتە ءبىز تالداۋدى سول جاناق نۇسقاسىنان باستادىق.

جاناق نۇسقاسىنىڭ مازمۇنى مىناداي: ون سان ورمامبەت ەلىندە قاراباي جانە سارىباي دەيتىن ەكى باي بولادى. قارابايدىڭ تەگى - تۇرىكپەن، سارىبايدىڭ تەگى - نوعايلى. قاراباي مەن سارىباي بالتالى، باعانالى ەلىنە كوشىپ كەلەدى. بالتالىنىڭ ەلى، ونىڭ ءبيى تايلاق بۇلارعا ەرۋلىك بەرىپ، جاقسى قۇرمەتتەيدى. ءبىراق دۇنيەقور قاراباي بالتالىعا كومەك بەرۋگە جارامايدى. جومارت سارىباي قويشىنىڭ سىباعاسىن توعىز قىلىپ، سىي-سياپاتپەن قايتارادى. بالتالى، باعانالى ەلى سارىبايعا ريزا بولىپ، ونى ءوز ەلىنىڭ ءقادىرلى ادامى ەتىپ تانيدى. سارىباي مەن قاراباي اندا ءجۇرىپ دوس بولادى. ەكەۋى دە پەرزەنتسىز ەكەن. دوستىق بەلگىسى ءۇشىن ەكى باي ىشتە جاتقان ەكى بالاسىن بىر-بىرىنە قوسىپ، بەلقۇدا بولادى. سارىباي ءوزىنىڭ ۇلىن كورمەستەن بۋاز مارالدى قاراباي تىلەگى بويىنشا اتقانى ءۇشىن قارعىس قازا تابادى. قاراباي "جەتىم ۇلعا قىزىمدى بەرمەيمىن" دەپ، بۇزىلا كوشەدى. انتىن جۇتادى. جولاي شولدەن جىلقىسىن وتكىزە الماي، ساندالعان جەرىندە قودار ۇشىراسىپ، قۇدىق قازىپ، قارابايدىڭ 90 مىڭ جىلقىسىن قىرعىننان قۇتقارىپ، اياگوزگە جەتكىزەدى. وسىنىڭ ەسەسىنە قاراباي باياندى قودارعا قوسپاق بولىپ سەرت ەتەدى. ءبىراق بايان ونى سۇيمەيدى.

قوزى ەرجەتە باستاعان سوڭ، تايلاق ءبيدىڭ ءىنىسى ايباس قارابايدىڭ قىز بەرمەي كەتكەنىنە ارلانىپ، باياندى ىزدەپ شىعادى. قىزدىڭ سالەمدەمەسىن الىپ، قوزىعا باياننىڭ عاشىقتىعىن ءمالىم ەتەدى. قوزى ەل-جۇرتى بالتالىمەن قوشتاسىپ، مال-جانىن تايلاق بيگە تاپسىرىپ، اياگوزگە بارادى. ەلەۋسىز تازشا بولىپ، قوي باعىپ ءجۇرىپ بايانمەن قوسىلادى. اڭدۋشى كەمپىر وسى سىردى ءبىلىپ، قودارعا ايتادى. قودار مەن قاراباي سول ەلدىڭ جاۋىز ءبيى ساسانمەن اقىلداسىپ، قوزىنى تويعا شاقىرتىپ، وعان ۋ بەرەدى. ءبىراق باياننىڭ اپالارى - اي مەن تاڭسىق قوزىنىڭ قاشىپ قۇتىلۋىنا جاردەم ىستەيدى. بايانعا عاشىق بولعان توقسان جىگىتتىڭ ءبىرى كوسەمسارى ەدى. ول قودارعا سىيىسا الماعان سوڭ، شوقتەرەكتە جاتقان قوزىعا كەلىپ، ەكەۋى دوس بولادى. بايان كۇندە قىز اپاسىن جۇمساپ، قوزىدان حابار الىپ تۇرادى. قودار شوقتەرەككە ۇرلانىپ كەلىپ، ۇيىقتاپ جاتقان كوسەمسارىنى قوزى دەپ ولتىرەدى. بۇل كەزدە قوزى تۇلكى قۋىپ كەتكەندىكتەن، اجالدان امان قالادى. كوسەمسارىنىڭ ولگەنىن ءبىلىپ، قوزى قودار مەن قارابايدى ولتىرەدى. ەل قورىققاننان باياندى قوزىعا قوسادى. بۇلاردان كۇلەپ دەيتىن باتىر تۋادى.

جىردىڭ مازمۇنى وسىنداي. دۇرىسىندا "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىنىڭ باسقا نۇسقالارىندا ولەتىن كوسەمسارى ەمەس، قوزى. بۇل جەرى وزگەرگەن. جاناق، بەيسەمباي نۇسقاسىنىڭ بۇدان باسقا دا وزگەشەلىكتەرى بار. ماسەلەن، مۇندا ايباس قۇل ەمەس، تايلاق ءبيدىڭ ءىنىسى. قاراباي جاعىنان ساسان دەيتىن بي قوسىلعان. بايانعا عاشىق بولاتىن توقسان سەرىنىڭ ىشىندە نۇرقارا ءبيدىڭ بالاسى كوسەمسارى مەن قاراتوقانىڭ بالاسى بۇلانقارا دەيتىن باتىرلاردىڭ اتى ايتىلادى. جاناق نۇسقاسىنىڭ بەرگى جەردەگى ارعىن، نايمان اقىندارىنىڭ اۋزىنان شىققانى كورىنىپ تۇر. جىردىڭ باسىندا سىبانباي، جاناق، بەكباۋ سياقتى ايتۋشىلاردىڭ اتى كورسەتىلەدى. بۇلار قاراباي مەن سارىبايدىڭ كوشىپ كەلگەن ەلىن بالتالى دەپ جىرلايدى. بالتالىنىڭ ءبيى تايلاقتى دارىپتەيدى، ...قوزىنىڭ جۇرتى دا بالتالى بولىپ شىعادى. جەر-سۋ، ادام، ەل اتتارىن جىراۋ مۇلدەم جاڭارتىپ الادى. ماسەلەن، سەمەي، لeپci، ءۇرجار دەيتىن سوزدەر بەرىدە شىققان ۇعىمدار. قوزى كورپەشتى مۇراتىنا جەتكىزىپ قويۋ ايتۋشىنىڭ تىلەگىنەن تۋعان وزگەرىس سياقتى. ءبىراق ءبىز جاناق نۇسقاسىنىڭ بۇل جەرىنىڭ ءبارى دە بولعان وزگەرىس دەيمىز. جىردىڭ ەڭ قىزىعى، اسەرلى جەرى ونىڭ العاشقى باعىتىنىڭ ساقتالۋىندا بولۋعا ءتيىس. سوندىقتان "قوزى كورپەش - بايان" جىرىنىڭ اياق جاعىن ونىڭ باسقا جىرلارىندا ايتىلاتىن مازمۇنىنا قاراي تالدادىق.

جىردىڭ نەگىزگى تاقىرىبى - ادەت-عۇرىپ قيىنشىلىعى، سودان تۋاتىن عاشىقتىق. جىرشىنىڭ ايتۋىنشا، اتا-انالارى بۇل ەكەۋىن ىشتە جاتقان كۇنىندە-اق باتالاسىپ، قوسىپ قويادى. جىردىڭ بۇل جەرى شىعىس ادەبيەتىندە كوپ ۇشىرايتىن عاشىقتىق داستاندارىنا ۇقسايدى. اسىرەسە "بوز جىگىت" قيسساسىنا ۇقساستىعى كۇشتى سياقتى.

بايان مەن قوزى ماحابباتى دا ءدال سونداي كۇشتى، اسەرلى، ايانىشتى بولىپ جىرلانعان.

"قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ" جىرىندا عاشىقتىق تاقىرىبى قازاق حالقىنىڭ بۇرىنعى قۇرىلىسىندا، تاريحىندا بولعان ەسكىلىكتى سالتپەن نىق بايلانىستى. ول سالت-رۋشىلدىق، فەودالدىق قوعامدار تۋعىزعان، زاڭ ەتكەن سالت. ايەل ءحالىن، جاستار تاعدىرىن اتالىق ومىرمەن، باتالاسۋمەن سىرتتان شەشەتىن زاڭدى كورەمىز. بۇل وتە ەسكى جىر بولعاندىقتان، باتالاسۋدىڭ ەڭ ءبىر كونە ءتۇرى كورىنەدى. انا قۇرساعىندا جاتقان بالالار "بەلقۇدا"، "ەجەعابىل" دەگەن شارت باتامەن قوسىلۋعا مىندەتتى بولادى.

جىردىڭ جازباعا تۇسكەن بارلىق ۆاريانتتارىندا وسى موتيۆ اۋىسپاستان، ۇدايى قايتالاپ وتىرادى. بارلىعىندا دا قاراباي مەن سارىباي باتالاسادى دا، ەكى اكەنىڭ ءبىرى (ءبىر ۆاريانتتا سارىباي، ەكىنشى ۆاريانتتا قاراباي) سول باتا شارتتى ءوز ولىمىمەن، ءوز قانىمەن نىعايتىپ، بەكىتىپ، ەندى قايتىپ بۇزىلماستاي، وزگەرمەستەي ەتىپ كەتەدى. رۋشىلدىق، فەودالدىق قۇرىلىستىڭ ساناسىندا جىر جىرلاعان بۇرىنعى-سوڭعى اقىنداردىڭ بارلىعى وسى ءتۇيىندى ءوز ۆاريانتتارىنا نەگىزگى سيۋجەتتىك سەبەپ، ارقاۋ ەتىپ الادى. ول سانا بويىنشا جاڭا تۋىپ، ەرجەتەتىن قوزى، بايانداي ەكى جاس تا وسىنى وزدەرىنە ومىرلىك قارىز، مىندەت ساناپ، جىر بويىندا ارمان ەتىپ كوكسەيدى. سول جولدا الىسىپ، تالپىنۋمەن بارلىق نەگىزگى ۆاريانتتاردىڭ اقىرىندا تراگەديالىق قازاعا ۇشىرايدى.

عاشىقتىق تۋراسىنداعى رومانتيكالىق ەپوس، ءسويتىپ، بۇرىنعى قوعامدىق قۇرىلىستىڭ ەرەكشە ەسكى سالتىمەن دالەلدەنىپ جىرلانادى. جىردىڭ ۇزاق بويىندا ول سالتتى "تەرىس ەدى، ەجەقابىل ورەسكەل كەرتارتپا، اۋىر سالت ەدى" دەپ، سىناپ قاراۋ، مىنەپ-شەنەۋ جوق.

قوزى كورپەشتىڭ ءبىز تالداپ تەكسەرەتىن جاناق ۆاريانتىن، اياق كەزىندەگى بەيسەمباي قوسقان جاساندى وزگەرىسىنە قاراماي، بارلىق كومپوزيسيالىق قۇرىلىسىمەن الساق، مىنەپ-سىناعاندا سالتتىڭ ءوزىن كىنالامايدى. تەك سول باتانى بۇزعان ساراڭ، قاتال، قۇلقىنى جامان، ارام كەۋدە قارابايدى جاۋىز ەتەدى. سول باتانى بۇزام دەپ، جاستاردىڭ اجالىنا سەبەپ بولدى، قياناتشىل اتا، قۇنسىز جان بولدى دەپ سۋرەتتەيدى. نەگىزگى عاشىقتىق سياقتى، رومانتيكالىق تاقىرىپقا قۇرىلعان ليرو-ەپوس "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" بارلىق دۇنيە جۇزىندەگى فولكلوردا كەزدەسەتىن، وسى الۋانداس رومانتيكالىق ەپوستاردىڭ زاڭى بويىنشا ءوربيدى. ءوزىنىڭ كومپوزيسيالىق قۇرىلىسىندا ادام مىنەزىن، كوپ تارتىستارىن، پسيحولوگيالىق ىشكى سەزىم دۇنيەسىن تەرەڭدەپ، شەبەرلەپ بەرۋمەن قالىپتانادى. سوندا قاراباي پسيحولوگياسى نەشە الۋان مىننەن، سوراقىلىقتان، ورەسكەلدىكتەن قۇرىلعان بولادى. ءوزى توقسان مىڭ جىلقى ايداعان، ءبىراق ەشبىر جانعا، ءتىپتى وزىنەن تۋعان بالاسىنا دا راقىمى، مەيىرى جوق وبىر باي، جاۋىز، قوماعاي باي بولادى. ونىڭ بەينەسىندە جىر حالىققا اسا جيرەنىشتى، قوعام مەن جەكە ادامدار تىرشىلىگىنە قاستىق، زياندى سيپاتتاردى اشكەرەلەپ، تاڭبالايدى. وسى جامانشىلىقتار قاتارىندا قارابايدىڭ اسىرەسە ورەسكەل، قياناتكەر ءىسىنىڭ ءبىرى ەتىپ، جاڭاعى باتا بۇزۋىن، جاستاردى سورلاتۋىن قوسالقى ارقاۋ ەتەدى.

سول جايلار پسيحولوگيالىق شەبەر، قيىن تۇيىندەرگە قۇرىلادى. كومپوزيسيانىڭ كۇردەلى، شىتىرمان بايلانىستارىن قالىپتايدى. بۇل جاعىنان قاراساق، قاراباي ەكى جاقتى، كونتراستى ءىس، مىنەزدەر كورسەتىپ وتىرادى. ول اۋەلگى باعالاسۋشىنىڭ بىرەۋى ءوزى بولعاندىقتان، جاستاردى قوسۋشى دا ءوزى. كەيىن باتا بۇزۋشى بولعاندىقتان، ءوزى قوسقان جاستاردىڭ تاعدىرىن بۇزامىن، كۇيرەتەمىن دەپ، الىسۋشى دا ءوزى. جاناقتىڭ شەبەرلەپ قۇرعان سيۋجەتتىك كومپوزيسيالىق ۆاريانتىندا ەكى جاستىڭ تراگەدياسى قارابايدىڭ: "جەتىم ۇلعا قىز بەرمەيمىن" دەپ، "مەنى جۇتاتىن جالماۋىز تۋىپتى" دەپ، "تۋماي جاتىپ اكەسىن جالمادى" دەپ، اينۋىنان باستالادى. وسىنىڭ ءبارىن سۇمدىق بەلگىلەردەي تانىپ، قۇدالىقتان، باتادان بۇزىلۋى جىر ىشىندە قۇرىلاتىن ەڭ العاشقى ۇلكەن تارتىس، ءتۇيىن بولادى. سودان ءارى قاراباي كوشە قاشادى. كوش جاناقتىڭ شەبەر جىرلاۋىندا سونشالىق ۇزاق، شەكسىز شارلاۋعا اينالادى. اقىرىندا يت ارقاسى قيانعا، كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەسكە باياندى الىپ قاشىپ، قوزىدان جىراقتاتىپ اكەتەدى. بۇل ارەكەتتىڭ بارلىعى دا، جالعىز ەڭ العاش تۇيىلگەن تارتىس ءتۇيىنىنىڭ ىلگەرى قاراي دامي ءتۇسىپ، وسكەلەڭدەپ، شيەلەنىپ، قيىنداي بەرۋىنىڭ جولدارى. بايان مەن قوزىنى كەيىن دە قوسپاس ءۇشىن جاس قىزدىڭ باسىن جاڭا سەرت، ۋادەمەن تاعى شىرمايدى. ءوزىنىڭ قۇنسىز، ارام كوڭىلى مالىنا تابىنعان قاراباي توقسان مىڭنىڭ قىرىلىپ ولەتىن قازالى كەزەڭىنە كەلىپ شىرمالادى. سوندا مۇنىڭ بار ارمانىن ورىنداپ، توقسان مىڭدى امان الىپ قالاتىن قودارعا قاراباي بارىنشا تابىناتىن بولادى. باياندى قوزىعا قوسپايمىن دەپ جۇرگەن تالابى بويىنشا، ءوزى تابىنعان قارا كۇش يەسى قودارعا قوسا تابىندىرماق بولادى. مەنشىكتى ەتىپ، باسىن بايلاپ بەرۋگە تىرىسادى. الىپ قايراتىن كورسەتىپ، توقسان مىڭدى جالعىز ءوزى امان الىپ شىققان قودارعا قاراباي باياندى قالىڭمالسىز، قارىزسىز بەرمەك بولادى. انىعىندا بايان قالىڭمالسىز تيگەن ەمەس، توقسان مىڭ جىلقى قالىڭمال بەرگەن قودارعا، سونىڭ قارىزىن وتەۋ ورايىنا، اقىعا بەرىلگەن قىز بولادى. بۇل كەزەڭدە قودار دا، جاناق ايتۋىنشا، ونىڭ شەبەرلەگەن پسيحولوگيالىق رەالدىق موتيۆتەرى بويىنشا، جازىقتى ەمەس. سەبەبى قاراباي بۇل قىزىن "باسقاعا باتامەن اتاستىرعان قىز ەدى" دەپ ايتپايدى. قودار بولسا، ادال اقى ەڭبەگىمە، جۇلدەمە الاتىن سىباعام دەپ ۇعىنادى. ءسويتىپ، اۋەلى قوزى ىزدەپ تاپپاستاي الىسقا شىرقاپ كەتكەن بايان، ەندى جانە دە قولعا تۇسپەس قيىنعا، قياعا كەتىپ، جىراقتاي بەرەدى. بۇرىن قاراباي قارسىلىعى، ۇلكەن تارتىس ارەكەتى جاستاردىڭ قوسىلۋىنا ءبىر بوگەت بولسا، ەندى قودار باسىنا بەرىلگەن ەرىك قىز اينالاسىنا تاس قورعانداي ورنايدى. قيىن قاماۋ بولىپ، تاعى دا قات-قاباتتاي تۇسەدى. بايان اينالاسىندا قوزىعا مۇنى بۇيىرتپاستاي ەتىپ اكەنىڭ ەندىگى ىقتيارى، قوداردىڭ ەندىگى الىپ قۋاتى مەن ورىندى تالابى بىرنەشە قابات جاۋلىق بولىپ، تۇتاسىپ جاتادى.

ءبىراق وسىنشالىق قارسىلىقتاردى جاستاردىڭ عاشىقتىق تالاپتارىنىڭ جولىنا بوگەت قىلىپ قويۋشى قارابايدىڭ ەكىنشى ءبىر ءالسىز، دارمەنسىز، شاراسىزدىق جاعى تاعى بار. جىردىڭ جوعارىدا ايتىلعان رۋشىلدىق ساناسى بويىنشا، جىرشىنىڭ قۇپتايتىن ەجەقابىل سالتى بويىنشا، قاراباي قانشا الەك سالىپ ارپالىسقانمەن، باتانى بۇزۋعا دارمەنسىز.

سەبەبى باتا ەكەۋدىڭ اراسىندا، ەكى اتانىڭ تۋار ءومىر الدىندا بىرىگىپ وتىرىپ جاساعان بايلاۋى بولاتىن. ول بۇزىلسا، تەك سول ەكەۋىنىڭ قايتادان بىرىگىپ وتىرىپ ىنتىماقپەن عانا بۇزۋىنا بولادى. ءبىراق جىردا سول قايتا بۇزۋدى مۇمكىن ەتپەس ءۇشىن اڭگىمە سارىبايدى العاشقى باتانىڭ ۇستىندە، سول ءساتتىڭ وزىندە قۇربان ەتىپ قويعان. ول تاعدىر كىتابىنا جازىلعانداي، باتا بايلاۋ بۇزىلۋعا مۇمكىن ەمەس. ونى جوقتاۋشىلار دا شىعادى. سول جوقتاۋشىلار قانشالىق ءالسىز بولسا دا، قانشالىق از، كومەكسىز بولسا دا، "ءبىز بارمىز، باتانىڭ ورىندالۋىن ءبىز جوقتايمىز، بىزگە جول بەرەسىڭ" دەپ شىققان حالدە، بارلىق مىقتى، دۇلەي، بىتەۋ كەۋدە قارسىلىق، جاۋىزدىق كۇشتىڭ بارلىعى ەرىكسىز السىرەمەي قويا المايدى. ول جوقشىلار جىر ىشىندە بىرىنە-بىرى كورمەستەن-اق اڭساپ، ىنتىعا قۇشتار بولىپ، عاشىقتىق جالىنمەن ۇمتىلاتىن قوزى مەن بايان بولادى. بۇل ەكەۋىنىڭ عاشىقتىعىن اۋەلدە باتا بۇيىرىپ، شەشىپ قويسا، كەيىن قاراباي ارەكەتتەرىمەن قاتار، ءالسىز عانا بولسا دا، ءبىراق ۇزىلمەي شيراتىلا سوزىلىپ وتىراتىن نازىك سىرشىل ءبىر موتيۆتەر جالعاستىرىپ وسىرە بەرەدى. جاناقتىڭ كومپوزيسيالىق قۇرىلىسى اي مەن تاڭسىقتى باتادان كەيىن تۋار عاشىقتىقتىڭ ەكىنشى ساتىداعى جاقتاۋشىسى ەتەدى.

 

قاراباي كوشە قاشاردا قوزىنىڭ جورگەگىنىڭ ۇستىندە:

باياندى بەرمەي كەتەر ساعان بوقتى،

ايىم، كۇنىم اتارسىڭ قازالى وقتى، -

دەۋمەن ەكى قىز الىس تارتىستىڭ، قارابايعا قارسىلىقتىڭ سيۋجەتتىك جەلىسىن باستايدى. سودان قاراباي باياندى ايىرىپ اكەتتىم دەپ، ۇزاق شىرقاپ كەشىپ جۇرگەن كەزدە، جاڭاعى ەكى جاستى جالعاستىراتىن عاشىقتىقتىڭ تىلەۋلەستىك جىرى باياننىڭ بەسىگىنىڭ ۇستىندە ۇزىلمەي جىرلانىپ سوزىلا بەرەدى. سودان ءارى، بايان ءوسىپ جەتكەنشە، كەيىن قوزى وكتەپ تالپىنىپ كەلگەنشە، قىزدىڭ ءوزى وسۋمەن بىرگە ىشىندەگى عاشىقتىق تا، قوزى دەگەن ارمان دا بىرگە ۇلعايىپ، دامىپ وسە تۇسەدى.

بايان ەرجەتكەن كەزدە قوزى جاعىنان كەلۋشى ايباس، ەكى جاستىڭ اراسىنا اي مەن تاڭسىققا قوسىلىپ سەپتەۋشى بولادى. ەكەۋىن بار ارمان-مۇددەلەرىمەن جالعاستىرىپ قوسۋشى قايرات يەسى باتىر دوس بولادى. جىر سيۋجەتى قاتال قايسار قارسىلىقتىڭ قارا كۇشىنە بۇرىن اندەي، جىرداي نازىك قىزدار نارازىلىعىن قارسى قويسا، ەندى ءادىل كەكتى، ءادىل نامىستى بەل قىلعان ەلەۋلى قايراتتى دا الىسۋشى ەتەدى. بۇل وقيعالار ارالاسۋ ارقىلى جىر ىشىندەگى پسيحولوگيالىق، درامالىق تارتىستار قيىندالىپ، كۇردەلى بولىپ ءتۇيىلىپ، وسكەلەڭدەي تۇسەدى.

جىردىڭ وسىدان ارعى كومپوزيسيالىق دامۋىندا قوزى مەن بايان بىرىنە-بىرى تالپىنعان عاشىقتار، قودار اراداعى ءۇشىنشى قاسكوي كۇش بولادى. بارلىق رومانتيكالىق ەپوستاردا، پوەمالاردا جۇرەتىن قياناتشى، ايىرۋشى بولىپ قالىپتانا بەرەدى. ول جاعىندا جىردىڭ كومپوزيسياسى دۇنيە جۇزىلىك فولكلوردا، ەسكىلىكتى پوەمالاردا بولاتىن داعدىلى سيۋجەتتىك سحەمادان كوپ شالعاي كەتپەيدى. سونىڭ كوبىنە ۇقساس بولىپ باياندالادى.

جىردىڭ العاشقى بولىمىندە قوداردىڭ بايانعا دەگەن تالابىن ونىڭ ەڭبەك ەرى بولعان ورەن قايراتىمەن جانە قاراباي مالىنا سىڭگەن ەڭبەگىمەن ورىندى دەپ دالەلدەسە، جىردىڭ ەكىنشى بولىمىندە بايان - قوزى بىرىگىپ جانە عاشىق بولىسىپ، جىر باسىنداعى اتالعان العاشقى تارتىس مۇددەسىن ورىنداۋشىلار بولىپ شىققان كەزدە، قودار ەندى زورلىقشىل، قياناتشىل قارا كۇشتىڭ جيىنتىق بەينەسى رەتىندە كەيىپتەلەدى. مالىنان باسقا دوسى دا، تۋىسى دا جوق جاۋىز باي - قارابايدىڭ قارا شوقپارى، قاراڭعى كۇش ەسەبىندەگى سۇمىراي سەرىگى بولىپ شىعادى.

جاناق ۆاريانتىندا كەيىن بەيسەمبايدىڭ قوسقان اياقتاۋى - جالپى "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىنا جاناسپايتىن ورەسكەل، ورىنسىز جاماۋ. ءبىراق ول تەگىن جاماۋ ەمەس، حالىق ايتىپ جۇرگەن جىرعا حالىق ۇعىمىنان تىس، ۇستەم تاپ ساناسىنىڭ وكىلى بولعان اقىننىڭ قوسقان جاماۋى. بۇل جىردىڭ بۇرىنعى بارلىق ۆاريانتتارىندا ۇنەمى كەلەتىن ءبىر يدەيا، كۇردەلى، كورنەكتى يدەيا بار ەدى. بۇرىنعى سالت پەن زاڭداردىڭ جاستار تاعدىرىن سورلاتاتىن زاڭدار ەكەنىن تەرەڭدەپ، قامتىپ مىنەسە دە، قوزى مەن باياننىڭ تراگەديالىق ءحالى ارقىلى زور اۋىرتپالىقتاردى، تولىپ جاتقان قوعامدىق قايشىلىقتار ارقىلى، وبەكتيۆتىك شىندىقپەن اشۋ باردى. سوندىقتان جىردىڭ بۇرىنعى قۇرىلىس قالپىندا ول كۇندەگى سالتتىڭ ءمىنى كورىنەتىن. ول زامانداعى جاستاردىڭ سورى اڭگىمە ەتىلەتىن ەدى. تالاي جاقسى جاستار، يەلەر جازىقسىز تازا ارماندارىمەن شەر شىرماپ، زار جۇتىپ، قاندى قازا تاۋىپ ەدى دەگەن، دۇرىس يدەيانى جىر بارلىق مازمۇنىمەن تانىتۋشى ەدى. مىناۋ بەيسەمباي قوسقان قوسپا سول قوعامدىق ەرسىلىك قايشىلىقتاردى جاماپ-جاسقاپ، جوق ەتەدى. بەلگىلى شاماعا شەيىن بولسا دا، سىنشى ويى بار جىردى حالىق ۇعىمىنا جات، جالعان جاماۋمەن جۇقالاپ، جەڭىلدەتەدى، ارزانداتىپ اكەتەدى.

سول زاماندا، سول جاستار ىرىس تاۋىپ، دەگەنىنە جەتىپ، ب ا ق مەرەيلى بولىپتى دەگەن يدەياعا اكەپ سوعادى.

انىعىندا "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" اڭگىمەسىنىڭ اياعى، بەيسەمباي ايتقانداي، مۇراتقا جەتۋمەن بىتەتىن بولسا، وندا بۇرىنعى زاماندا بۇل وقيعا جىر دا بولماس ەدى. ءتىپتى ازعانتاي اڭىز دا بولماي، ەلەۋسىز قالار ەدى دە قويار ەدى. ولار جايىنىڭ جىر بولۋى، شىنىندا، ەكى جاستىڭ ءبىر ارمان جولىندا جالىنداپ جانىپ، ىنتىعا ۇمتىلىپ، قايعىلى قازا تابۋىنان تۋعان. قوزى مەن بايان جايىن عاسىرلار بويى قازاق حالقىنىڭ جىر ەتىپ ساقتاۋىنا، اقىنداردىڭ تالاي بۋىندارى قىزىعىپ جىرلاۋىنا سەبەپشى بولعان شىندىق وسى. ءبىز وسى ايتىلعان تەكسەرۋلەرمەن، "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىنىڭ ءوزىمىز تالداۋعا العان جاناق ۆاريانتىنداعى كومپوزيسياسىن، يدەياسى مەن سيۋجەتتىك قۇرىلىسىن تالداپ وتتىك. ەندى جىر ىشىندەگى باستى وبرازدارىنىڭ ايرىقشا قالىپتانعان تۇلعالارىنا بولەك-بولەك توقتايمىز.

جىردىڭ باس گەرويى قوزى كورپەش جاستايىنان ەركىن ماحاببات اڭساعان جانە ەر بولىپ سۋرەتتەلەدى. ونىڭ ءىسى ءادىل، مىنەز-قۇلقى ۇنامدى. ايباس باياننىڭ عاشىقتىعىن ءبىلدىرىپ، قوزىعا التىن جۇزىك سالەمدەمە اكەلىپ بەرگەندە، جىگىت تە قىزعا كورمەستەن عاشىق بولادى. قوزى جولدا تۇرعان ءقاۋىپتى قيىنشىلىقتارعا قاراماستان، ءوزىن عاشىق جار جولىنا قۇربان ەتەدى. شەشەسىمەن قوشتاسقان سوزىندە:

الدىمدا نەشە قاتار تۇرسا دا وق،

تارتىنىپ بۇل ساپاردان قالۋىم جوق،

سۇلۋىن دۇنيەنىڭ جيساڭداعى،

ءبىر جارىمداي بولمايدى كوڭىلىمە توق، -

دەيدى.

 

قوزى كورپەش باياندى ىزدەپ تاۋىپ، وعان سىرلاسۋدىڭ امالىن تابا الماي، قوي جايىپ جۇرگەندە:

دۇنيەدە عاشىق قاتتى ەكەن،

كوڭىلدى بۇعان بۇرعىزدى.

بەرە مە ءتاڭىرىم، بەرمەي مە؟!

ىنتىقتى بولعان ءبىر قىزدى.

قوسىلعانشا مەن سوعان،

ىشىمە قايعى تولعىزدى، -

دەپ زارلانادى.

 

قوزى باياننىڭ جولىندا جاپا شەگىپ، قۇلقىنى جامان قارابايدىڭ جالشىلىعىندا ازاپتى ءومىر كەشىرەدى. ەلى-جۇرتىنان بەزەدى. بايانعا تەز قوسىلا الماعانىن ارمان ەتەدى. سويتسە دە، ول وزىنە-وزى دەم، قۋات بەرىپ:

سەنەن باسقا حور قىزى

بولسا دا، كوڭىل سالماسپىن.

شاشى كۇمىس، باسى التىن

بولسا-داعى الماسپىن.

تانىماساڭ، قىز بايان،

تانىتقالى بارماسپىن.

سەنى الماسام وسى جول،

ءتىرى دە ءجۇرىپ وڭباسپىن، -

دەپ انت-سەرت ايتادى. قوزىنىڭ العان ماقساتىنان قايتپايتىن ەر كوڭىل، وپالى عاشىق ەكەنىن ونىڭ الدىندا تۇرعان بوگەتتەردى جەڭىپ وتۋىنەن دە بايقاۋعا بولادى. جوعارعى ايتىلعان نۇسقالارىندا قوزى باياننىڭ جولىنا وزىندە باردىڭ ءبارىن قۇربان ەتەدى. جىلقىسىن جاۋعا، تۇيەسىن شولگە، قويىن اش قاسقىرعا تاپسىرادى:

اقىلىم بۇل ۋاقىتتا زەرەك ەمەس،

كوپ تۇرسا، ەرتەڭگى كۇن بولادى كەش.

سانسىز جىلقى، سان قويىم قالسا ارتىمدا،

ءبىر كۇندە قىرىلسا دا كەرەك ەمەس، -

دەپ، قوزى مال-داۋلەتتىڭ ءبارىن تاركى ەتەدى.

 

قوزى جولىندا تۇرعان ەكىنشى ءبىر قيىن بوگەت - ارتىندا قالىپ بارا جاتقان جالعىز اناسى، ەلى-جۇرتى ەدى. 1909 جىلى قازاندا باسىلعان "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىندا قوزى "ساپارىڭدى قي، بارما" دەگەن جالعىز اناسىنىڭ دا ايتقانىن ىستەمەيدى. سول ءۇشىن اناسىنان تەرىس باتا الادى. انانىڭ ىقتيارىنسىز ساپار شەگەدى. جاناق نۇسقاسىندا بۇل جەر مۇلدەم وزگەرتىلگەن. بالاسىنىڭ العان بەتىنەن قايتپايتىنىن بىلگەن سوڭ:

قاپى قالما، قاراعىم، دۇشپانىڭ كوپ،

جولىڭ بولسىن، بار ەندى رۇقسات بەردىم، -

دەپ، شەشەسى وڭ باتاسىن بەرەدى. سول سياقتى تايلاق تا قوزىعا وڭ باتاسىن بەرەدى.

 

شىراعىم، قايراتىڭا كوڭىلىم ەرىپ،

مەن كەلدىم قالايىن دەپ سەنى كورىپ،

توقتاتار ساپارىمدى دەپ ويلاما،

امانداسىپ قالامىن باتا بەرىپ، -

دەيدى. ءسويتىپ، قارابايدىڭ بارعان ەل-جۇرتى باستىعى ساسان بي بولىپ، قودار جاعىنا بولىسسا، بالتالى جۇرتى باسى تايلاق بولىپ، قوزىعا بولىسادى. جاناق جىرىندا قوزى حالىققا ارقا سۇيەنسە، جىردىڭ وزگە نۇسقالارىندا جالعىز شابادى. اتا-انا، ەل-جۇرتىنىڭ وڭ باتاسىن العان جەردە قوزى مىقتى جاۋلارىن جەڭىپ، بايانعا قوسىلادى دا، جالعىز شاپقان جەردە ارمانىنا جەتە الماي، مەرت بولادى.

قوزىنىڭ ماقساتىنا جەتۋىنە جول بەرمەيتىن ءۇشىنشى قىرسىق ءتىلسىز جاۋ بولعان - تابيعات بوگەتى. بۇل بوگەت - مىستان كەمپىر، تۇيە، ورمان، قاسقىر، تۇلكى، ءشولستان. وقيعانىڭ اياعى قايعىلى بولىپ بىتكەن قوزى ءشولستاندا ارىپ-اشادى، زارىعادى، تارىعادى. بۇل بوگەتتەر قوزىنىڭ جالعىزدىعىن، ايلاسىزدىعىن، جاپالى مۇسكىن، جارالى عاشىق ەكەنىن بىلدىرەدى. جاناق نۇسقاسىندا قوزى بۇل بوگەتتەردى وڭاي جەڭەدى. قوزىنىڭ شولدە جۇدەپ جاتقانى شەشەسىنىڭ تۇسىنە كىرىپ، بۇكىل ەلى جيىلىپ، قوزىنىڭ تىلەگىن تىلەپ، قۇرباندىق شالادى. جۇرتتىڭ تىلەۋىنە ساي شولدە اتى ارىپ، ءوزى قامىعىپ جاتقان قوزىعا ءبىر اق ساقالدى كىسى جولىعىپ، باتا بەرەدى. بۇدان كەيىن قوزى اياگوزگە جەتەدى.

قوزى الدىندا تۇرعان ءتورتىنشى بوگەت - قارابايدىڭ وپاسىزدىعى، قوداردىڭ جاۋىزدىعى ەدى. شوجە جىرىندا وسى جاۋىزدىق قوزىنىڭ تۇبىنە جەتەدى. جاناق - بەيسەمبايدا جىردىڭ اياعى قۋانىشتى بولىپ بىتكەندىكتەن، تراگەديا بولماعاندىقتان، ەر، ايلاشىل قوزى بۇل بوگەتتى دە جەڭىپ شىعادى.

جاناق جىرىندا ونىڭ جەڭىمپازدىق سيپاتى كۇشەيتىلگەن. قوداردىڭ اۋىر بالعاسىن ول ۇرشىقشا ويناتادى، ءوزىن اتتان اۋدارىپ الىپ، قابىرعاسىن كۇيرەتەدى. بويى كەڭ، كۇشى باسىم بولعاندىقتان، ول قوداردى ولتىرمەيدى، كوپ ەلەمەيدى. جاناق جىرىندا قارا نيەت قاراباي مەن مىسىق تىلەۋلى قودار قوزىنىڭ قولىنان سازايىن تابادى.

ءبىراق قوزىنىڭ اڭعالدىق، اق بەيىلدىك، سەنگىشتىك سيپاتتارى كۇشتى. ءوزىنىڭ اتا جاۋى قودارمەن ول دوس بولادى. ساسان بي قوزىنى تويعا شاقىرىپ الىپ، ولتىرمەك بولعاندا، قاۋىپكە ءبىر ءوزى قارسى بارادى. جاناق جىرىندا سونىمەن قاتار قوزى تىم ايلاشىل، اقىلدى، تاپقىر بولىپ تا كەتەدى. بۇل وسى جىردىڭ جالپى كومپوزيسيالىق جۇيەسىنەن تۋعان جاي. سوندىقتان قوزى قانداي قيىنشىلىقتان بولسا دا قۇتىلا بەرەدى. ساساندار ۋ بەرگەندە، باياننىڭ وتاۋىندا جاۋ ورتاسىنا تۇسكەندە دە قوزى دۇشپانىنا پەندە بولمايدى.

قوزىنىڭ ەرەكشە ءبىر جاقسى سيپاتى - ادىلدىگى، ىزگى مىنەزدىلىگى، ادامگەرشىلىگى. ول دوسى تۇگىل، جاۋىنا دا جاماندىق ويلامايدى. ءار نارسەگە اق نيەت، ادال جۇرەگىمەن كەلەدى. قيانات، زورلىقتىڭ جولىنا تۇسپەيدى، سول ءۇشىن ەلىنە دە ءقادىرلى. كوسەمسارى سياقتى جاۋلارىن دا وزىنە تارتىپ دوس ەتەدى. جىردا ايتۋشىنىڭ دا، تىڭداۋشىنىڭ دا بار تىلەگى قوزى جاعىندا وتىرادى.

جوعارىداعى تاعى ءبىر باستى قاھارماننىڭ ءبىرى - بايان. وقيعا جەلىسىنىڭ ءوزى دە وسى بايان ءۇشىن بولعان تارتىستان باستالىپ، باياننىڭ ءوزىن-وزى عاشىقتىق جولىنا قۇربان ەتۋىمەن اياقتالادى. قوزى سياقتى، بايان دا ەسكى ادەت-عۇرىپتىڭ تورىنان قۇتىلۋعا تالپىنعان جاس. جىردىڭ جەلىسىنە، قاراباي، قودار سياقتى جانداردىڭ قياناتىنا قاراعاندا، بايان زامانىنىڭ تىم قاراڭعى مەڭىرەۋ، ادىلەتسىز بولعانى بايقالادى. ول كەزدە بايان سياقتى ءوزىنىڭ سۇيگەنىنە قولى جەتپەي، ارماندا وتكەن قازاق قىزدارى از ەمەس-تى. بايان وسى ادىلەتسىزدىكتىڭ، اتالىق، كەرتارتپا سالتتىڭ قۇربانى.

بايان - اقىلدى، ءور مىنەزدى قىز. ءوزىنىڭ سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىن اجالدان دا جوعارى باعالايدى، وعان كىر جۇققىزبايدى. ونىڭ ماحاببات جولىنداعى قاسيەتتى ەرلىگى جەر ءجۇزى داستاندارىندا، ەڭ كوركەم ۇلگىلەردە عانا ۇشىرايتىن زور قاسيەت بولىپ سۋرەتتەلەدى. جىردىڭ وسى سياقتى ەرەكشە سىرىن ورىس عالىمدارى دا ءىرى باعالاعان. قازاق اۋىز ادەبيەتىندە "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋداي" داڭقى مول جايىلعان جىر جوق دەۋگە بولادى.

قوزى مەن باياننىڭ ماحابباتى ىشتەن تۋا بولعان دەدىك. مۇنىسى شىعىستىڭ اتاقتى ماحاببات جىرى "ءلايلى مەن ءماجنۇننىڭ" سۇيىسپەنشىلىگىنە ۇقسايدى جانە ەكى جاستىڭ سۇيىسپەنشىلىگى دە ەرەكشە كۇشتى، بەرىك بولادى. بۇل دۇنيەدە قوسىلۋعا تاعدىر قوسپاعان سوڭ، ەكەۋى ول دۇنيەدە قوسىلادى دەيدى. جىردىڭ تۇسىنا ءدىنشىل جىرشىلاردىڭ ۇعىم، نانىمدارى دا اسەر ەتكەن. قوزى كەلگەن جەردە بايان دا ولەدى. بايان مەن قوزى ءوزىنىڭ قارابايداي قاتال اتا بۇيىرعان تاعدىرىنا قارسى تۇرادى. جىردىڭ ەڭ كۇشتى تارتىسى وسى قيىنشىلىق، قاقتىعىستا. ايەلدىڭ عاشىقتىق جولىندا الىسۋى شىعىستا جۇسىپكە عاشىق بولعان زىليحادان باستالادى. ءبىراق زىليحا تەك ازاپ قانا شەگەدى، زارىعادى، تارىعادى. اقىرى دەگەنىنە جەتەدى. ال، بايان ازاپتان اجالدى ارتىق كورەدى. نيزامي جىرلايتىن "قىسىراۋ مەن شىرىن" جىرىندا دا شىرىن يران پاتشاسى قىسىراۋعا ءتيىپ، ونىڭ بالاسى شيرۋيا ءوز اكەسىن ءولتىرىپ، وگەي شەشەسى شىرىندى الماق بولعاندا، شىرىن قىسىراۋدىڭ بەيىتىنە بارىپ، وزىنە-وزى قانجار سالىپ ولەدى. بايان مەن قوزى تراگەدياسى بۇدان دا گورى ايانىشتىراق. سەبەبى مۇندا ەكى عاشىق بىر-بىرىنە مۇلدە قوسىلا الماي كەتەدى. بايان جىرىنىڭ تراگەدياسى ناۋاي جىرلايتىن "فارحاد - شىرىن" داستانىنداعى فارحاد مولاسىندا ولەتىن شىرىنعا ۇقسايدى.

باياننىڭ قوزىعا كەيىن عاشىق بولاتىن جايىن قارابايدىڭ ەكى قىزى اي مەن تاڭسىق سوزدەرىنەن بايقاتادى. بالتالىدان اۋا كوشەر جەردە:

قوزىكە، پىسپەي قالعان ءسىز ءبىر الما،

بويىڭا قۋات ءبىتىپ، كۇش تولار ما،

قوزى كورپەش كۇيەۋ بوپ، ءبىز قايىن بوپ،

ءيىلىسىپ تۇراتىن كۇن بولار ما؟ –

دەپ، ەكى قىز بەسىكتە جاتقان قوزىعا جاس باياندى قوسۋدى ارمان ەتەدى. سول قوزى مەن بايانعا دا ارمان - سەرت بولسىن دەپ، تىلەك ارنايدى. قوزى ەرجەتە باستاعان سوڭ، باياندى ىزدەپ بارعاندا، ءۇش قىز وعان:

سالەم دە ولاي بولسا دۇعاي-دۇعاي،

ءبىز جۇرەمىز قايىسىندا جىلاي-جىلاي، -

دەپ زارلانادى. شوجە جىرىندا بايان قوزىعا اپالارىنىڭ ايتۋىمەن سىرتتان عاشىق بولادى.

سالەم دە ىنىڭىزگە، ىزدەپ كەلسىن،

كەلمەسە، سورلى بايان دەگەنى ءولسىن.

كوڭىلىم كەتتى قوزىعا، جانىم مۇندا،

ايتقان ءسوزدى ءىنىڭىز قابىل كورسىن! –

دەيدى.

 

ەكىنشى ءبىر سوزىندە:

قۇدايا، ساپارىڭا دەم بەرە كور،

اعاەكە-اۋ، جىلدامىراق جونەلە كور، -

دەپ، بايان عاشىق جارىن كورۋگە اسىعادى، ىنتىزارلىق ءمىناجاتىن ايتادى. بۇدان ءارى باياننىڭ ماحابباتى دامىلسىز ورلەپ، كۇشەيە بەرەدى.

 

اندا-ساندا بولماسا سويلەسپەيدى،

جالعىز جاتىپ قوزى ءۇشىن قىلادى زار.

قىز ماحابباتىنىڭ قۋاتى اسىرەسە قوزىنىڭ ءولىمى ۇستىندە كورىنەدى. قاراباي قوزىنىڭ ولگەنىن ەستىرتىپ: "قوزىكەدەن ارتىققا قوسامىن، جىلاما" دەگەندە، بايان:

ەتەگىمدى جەل اشىپ جۇرگەن ەمەن،

قوزىكەدەن باسقامەن كۇلگەن ەمەن،

اكە، نەكە قيداعى، ەندى ءوزىڭ ال،

ەلدەن بۋرا سالعانداي ىنگەن ەمەن، -

دەپ، اشىنعان ىزالى، قايعىلى سەزىمدەرىن قاتال كەكەسىنمەن بىلدىرەدى. بۇرىن بايان اتا-اناسىنا اشىق قارسى كەلمەۋشى ەدى، بۇل جولى اتادان دا، اتا-انانىڭ داستۇرىنەن دە قول ۇزەدى:

بايان سۇلۋ قولىنا اينا الادى،

قوزىكەدەن ايرىلىپ قينالادى.

وزىمەنەن قوسىلىپ زارلانسىن دەپ،

بوتاسى ولگەن بوزىنگەن قولعا الادى.

 

بايان جىبەك بەلبەۋىن بەلدەن شەشتى،

قوزىكەدەن ايرىلىپ كۇيگە ءتۇستى.

بايان سۇلۋ تۇرا الماي، جۇرتتا قالدى،

ەرتەڭ تۇرا قاراباي اۋلى كەشتى.

قارالى بايان قوزىنىڭ دەرتىنەن ورنىنان تۇرا الماي، جۇرتتا قالادى.

 

شوجە جىرىنداعى باياننىڭ قوزىكەنى جوقتاۋى دا اۋىر تولعاۋ، اششى زارمەن كەلەدى:

بوتاسى ولگەن بوزىنگەن الىپ كەلدىم،

مەن بايان، تال وتىنداي جانىپ كەلدىم.

قودار قۇلدى قۇدىققا قۇلاتتىم دا،

ازا تۇتىپ باسىندا نالىپ كەلدىم.

 

قوزىكەم، جاتىرمىسىڭ جەر باۋىرلاپ،

قارعا ءجۇندى قامىس وق سونى اۋىرلاپ.

تۇرار بولساڭ، تۇر-سانا، قوزىكەجان،

قۇداي قوسقان قوساعىڭ كەلدى زارلاپ!

 

بايان مەن قوزى ەكى جاق بىردەي ءسۇيىسىپ قوسىلعان، جۇبايىلىق نەكەنى جاقتايدى. وسى شوجە جىرىندا جىلاپ وتىرعان باياننىڭ تۇسىنە قىرىق شىلتەن ەنىپ: "قوزىعا نەشە كۇندىك ءومىر تىلەيسىڭ؟" - دەپ سۇرايدى. سوندا بايان: "ۇزاق ءومىر تىلەپ مەن نەعىلايىن، ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ويناسام، بولار"، - دەيدى. قىرىق شىلتەن: "ارتىعىراق سۇرامادىڭ با؟" - دەسە دە، بايان ءۇش كۇننەن ارتىق ءومىر سۇرامايدى.

بايان جاستىڭ تىلەۋىن قۇداي بەردى،

ەر قوزىكە سىلكىنىپ تۇرا كەلدى.

شىن عاشىقتىڭ جاندارى وزىندە ەمەس،

ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن باس قوسىپ ءداۋىر ءسۇردى.

 

شوجە جىرىنىڭ بۇل جەرى قوزى مەن باياننىڭ ارماندى ماحابباتىن اياپ، جوقتاپ، كۇشەيتۋ ءۇشىن قوسىلعان. بۇل قيال، ءبىراق باياننىڭ ولەر الدىنداعى جالعىز تالشىق جۇبانىشىنداي. تىرلىكتە جەتپەگەن ارمانعا تىم قۇرسا ءتۇس قيالمەن جەتكەندە، سول جۇبانىش بولسىن دەگەندەي. بۇدان ءارى قۇشاقتاسىپ ءولىپ جاتقان ەكى عاشىقتىڭ ۇستىنە قىرىقتىڭ ءبىرى قىزىر دۋشار بولادى. قاراسا:

ەكەۋى جاتىر ەكەن مويىنداسىپ،

قۇشاقتاپ، ءبىرىن-بىرى قويىنداسىپ.

ءولى دەسە، اجارى ءبىر تايعان جوق،

ءتىرى دەسە، جايى جوق نۇرى تاسىپ.

 

قىزىر "جارالعان جەتى عاشىقتىڭ ءبىرى ەكەن دەپ" دۇعا وقىپ، ەكەۋىنە وتىز ءبىر جىلدىق ءومىر بەرىپ، قايتا قوسادى. بۇل دا حالىقتىڭ بايان مەن قوزى وقيعاسىنا جانى اشىعاننان تۋعىزعان قوسپاسى. مۇنداي قوسپا بايان مەن قوزىنىڭ بەيىتى جايىندا ايتىلعان ءبىر ەرتەگىدە بار. قوزىنىڭ بەيىتىنە ەكى گۇل شىعىپتى، ونىڭ ورتاسىنا ءبىر تىكەن ءبىتىپتى. گۇلدەر - قوزى، بايان، ەكەۋىنىڭ ورتاسىنا شىققان كوك تىكەن قودار ەكەن دەسەدى.

 

بايان - العان بەتىنەن قايتپايتىن ەرجۇرەك قىز، شىن وپالى جار. شوجە جىرىنىڭ ارتىندا:

قوزىكە مەن باياننىڭ بولعان شاعى،

بايشەشەكتەي قۋارىپ سولعان شاعى.

قوزىكە ولگەن جەرىندە بايان دا ولگەن،

اركىمنىڭ سونداي بولسىن العان جارى، -

دەپ، باياننىڭ ەل ارداقتىسى، ەرگە ارمان بولعان جار ەكەنىن دارىپتەيدى.

 

بايان - جۇرتتان اسقان سۇلۋ قىز. ونىڭ سۇلۋلىعىن، داڭقىن ەستىپ:

توقسانبايدىڭ بالاسى توقسان سەرىڭ

سىرتىنان كوزى كورمەي عاشىق بولعان، -

دەيدى جىر. مۇنىڭ ءبارى دە عاشىق بولىپ جاھان كەزگەن ادامدار ەدى. بايان بۇلارعا ويىسپايدى. وسىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كوزگە ىلىنەرى قودار بولسا، وعان دا ءىشى استە جىبىمەيدى:

قارا كوزىن قان باسىپ قاراعاندا،

ماڭىنا جولامايدى قودار ۇركىپ.

 

بايانعا تەك سۇيگەن جارى عانا قىمبات. وسى جولدا ول جالعىز قودارمەن عانا كۇرەسكەن جوق، اتاسى قارابايمەن دە، بۇكىل ەلى-جۇرتىمەن دە ۇزاق كۇرەسەدى. بايان جاۋىمەن كۇرەسە بىلەتىن ءارى اقىلدى، ءارى قايراتتى قىز. سول قايراتتى ءبىتىمىن بايان قوزى ولگەن سوڭ اسا ايقىن كورسەتەدى. وزگە عاشىقتىق جىرلاردا ۇشىرامايتىن، اسىرەسە عاشىق ايەل جاسامايتىن قايرات كورىنەدى.

بايان ارماندا كەتكەن جارى ءۇشىن ءوزى كەك الادى. قوداردى قۇدىققا ءتۇسىرىپ، كەسەكپەن اتىپ ولتىرەدى. بۇل ارەكەتتە حالىق جىرى قازاق قىزىن عاشىقتىق ءۇشىن الىسۋدى ۇگىتتەيدى. كەسكىلەسكەن كەكتەن دە تارتىنباي، ءوزىڭ الىس، جان اياماي، جاۋىزدىقتى جازالاپ الىس دەيدى. مۇندا ءومىر ءۇشىن الىسۋدىڭ رەاليستىك تالابى - پسيحولوگيالىق تەرەڭ سىرعا جەتەدى. قۇر اھ ۇرۋ مەن ءولۋ از، قاتال قايرات، قاتتى كەك بولسىن. سودان دا ءوز قولىڭ، ءوز جۇرەگىڭ تارتىنباسىن. جاسىپ جىلاپ ولمەي، جارعىلاسىپ، ادال ارمانىڭدى اقتاپ ءول دەگەن، تاربيەلىك سانانى كورسەتەدى.

جىردا مىنەز-قۇلقى، ىس-ارەكەتى اسا تولىق سۋرەتتەلگەن جاننىڭ ءبىرى - قاراباي. ونىڭ ايقىن سيپاتىنىڭ ءبىرى - ساراڭدىق، مالقۇمارلىق، قۇنى جامان قوماعاي بايلىق. مال-داۋلەت قاسىندا وعان تۋعان ەل، دوس-جار، ىشتەن شىققان بالانىڭ كوز جاسى تۇك ەمەس. بۇل جاعىنان ول شىقبەرمەس شىعايبايعا، قارعىس بەينەلى قارىنبايعا تارتقان. ەلدىڭ جاۋىز بايدى جيرەنىشتى ەتىپ كورسەتكەن ءبىر مول كورىنىسى وسى وبرازدا. سەكسەن بەس جاسقا كەلگەن قارابايدىڭ بايبىشەسى قىز تۋىپ، ءبىر ساقاۋ قاتىن ءولىپ-وشىپ قارابايدان ءسۇيىنشى سۇراي كەلگەندە، قۇلقىنى جامان باي ونى "بىلشىلداما" دەپ سويلەتپەيدى. ايەل سوندا دا:

قارتايعاندا كورىپسىز ءبىر پەرزەنتتى،

شىنىمەنەن ءبىر شاپان بەرمەيسىز بە! –

دەگەندە:

سەگىز ورمە، بۇزاۋ ءتىس قامشىسى بار،

ساقاۋىڭدى كەتەدى بارتىلداتىپ، -

دەپ سيپاتتايدى جىر.

 

توقسان مىڭ جىلقىسى بار قارابايدىڭ پەيىلى سونشا تار، ساراڭدىعىنىڭ ۇستىنە قاراباي مالىن ىشىپ-جەۋگە قيمايتىن ناعىز ساسىق باي. جىردا اقىن ونى:

توقسان مىڭ جىلقى ايداعان باي بولسا دا،

ۇيىندە سىلكىپ كيەر شاپانى جوق، -

دەپ بەينەلەيدى. "ۇناماعان ادامعا ءشول ارىقپىن، قۋلىق قىلعان كىسىگە قاس شۇناقپىن" دەيتىن سوزدەردى قاراباي ۇنەمى مەرزىم العان. قارابايدىڭ جۇرەگى ۇنەمى اياۋدى بىلمەيدى، جاقسىلىققا مەڭىرەۋ، سارىباي "ۇيدەگى كىسىمىز جۇكتى" دەپ، بۋاز مارالدى اتپاعاندا، "ولسەم دە ءبىر تويايىن، اتىپ بەرشى" دەپ، سارىبايعا زورلىق ىستەيدى جانە:

كەز كەلگەن سەن اتپايسىڭ بۇيرىقتى اڭدى،

دوستىقتان شىنىڭمەنەن بەزگەنىڭ بە، -

دەيدى.

 

دوستىعىن ول ءبىر مارالعا ساتۋعا بار. ويتكەنى مارال وعان ازىق، ۇنەم، تابىس.

انتىنا وپاشىل سارىباي كيىكتى اتام دەپ قازا تابادى. سوندا قاراباي:

قاسىندا سارىبايعا قارامايدى،

مارالدىڭ جانى شىقپاي ءىشىن جاردى.

ىشىنەن قوس قودىعى موڭىرەپ شىقتى،

قودىعىن تىپىرلاتىپ باۋىزدايدى.

 

بۇل مەيىرىمسىز قارا جۇرەكتىڭ بەلگىسى ەدى. ونداي ادام ەشكىممەن ەمىرەنىپ دوس بولماقشى ەمەس. بولام دەسە دە، وعان ءمان بەرمەيدى، وپا تاپتىرمايدى. ول سارىباي ولەيىن دەپ جاتقاندا، دوسىنىڭ باسىن سۇيەۋگە دە جارامايدى.

مارالدى ەگىز قودىعىن تەڭدەپ الىپ،

دوستاسىن بەك سويلەسكەن كەتتى تاستاپ.

 

مال قىزىعىنا باتقان دۇنيەقور، ساراڭ قارابايدا ار، ۇيات، ادىلەت جوق. ول - ەرگە دە، ەلگە دە وپاسىز، تاسباۋىر، ءوزىمشىل. سارىباي ولگەن سوڭ، قاراباي باتا وقۋدى ويلاپ، جيىرما شاپان، توقسان سابا قىمىز ازىرلەپ، سارىبايدىڭ اۋلىنا بارماق بولادى. ءبىراق ءوزى اۋەلى سالت بارىپ، بالانى كورەدى دە:

مەنى جۇتار جالماۋىز تۋىپتى دەپ،

تانتىق شال باقا ايعىرعا مىنە قاشتى، -

دەيدى.

 

قارابايدىڭ مالساق، قىزعانىشتىعى لەزدە كۇش الىپ، ول باياعى سارىبايعا بەرگەن انتىن بۇزادى. قايتىپ كەلىپ، توقسان نارعا تەڭدەگەن سابالاردى پىشاقپەن جارىپ تاستايدى. اقتى توگەدى، اق نيەتتەن تايادى. اقتى توگۋ، انت بۇزۋ - قازاق ۇعىمىندا ۇلكەن كەساپاتتىق. جىردا قارابايدىڭ وسى مىنەزى جاقسى كورسەتىلگەن. جاناق قارابايدىڭ راقىمسىزدىعىن ونىڭ وسى مىنەز-قۇلقى، پەيىلىنەن دەپ تابادى.

قارابايدا مەيىرىم، ادامگەرشىلىك جوق. ادامدى باعالامايدى. سونىڭ ىشىندە وزەگىن جارىپ شىققان بالاسىنا دا مەيىرىمسىز، قاتتى.

جاس قۇلىنىم قىرىلدى تامام، قودار،

ءبىر سۋ تاۋىپ بەرە كور ماعان، قودار،

سەن شولدەتپەي مالىمدى الىپ وتسەڭ،

اق باياندى بەرەمىن ساعان، قودار! —

دەپ، ءوزىنىڭ قىزىن جىلقىنى ءشولستاننان امان الىپ وتپەكشى بولعان قودارعا بەرۋگە ۋادە قىلادى. جاس قىزدىڭ باقىتسىزدىعىنا سەبەپشى بولادى.

قارابايدىڭ مەيىرىمسىزدىگى جات باۋىر تۇرپايىلىققا اينالعان. ول ادام بالاسىن سۇيمەيدى، جيرەنەدى، ەلدەن-جۇرتتان قاشادى. اقىن قارابايدىڭ ساراڭدىق، وزىمشىلدىگىن سونشالىق تەرەڭ، دالەلدى ەتىپ سۋرەتتەيدى. حالىقتان قاشقان دۇنيەقور، قارا كوڭىل قاراباي جىردا كەيدە الاڭعاسار، اقىماق رەتىندە كورسەتىلەدى دە، اقىن وعان سىقاق قولدانادى. ءبىراق، سونىمەن قاتار قارابايدىڭ قاتتىلىعىن باسىنان اياعىنا دەيىن باسەڭدەتپەي، بارعان سايىن تەرەڭدەتىپ، كۇشەيتە بەرەدى. مۇنىڭ اياعى قايعىلى تراگەدياعا سوقتىرادى. قاراباي كەيپى - حالىقتىڭ، ەلدىڭ سيپاتىن قورلايتىن، بۇرىنعى قۇنسىز بايلار تۇرمىسىنىڭ ەڭ زياندى، جامان مىنەزدەرىنىڭ جيىنتىعى.

قارابايدىڭ كەيبىر ىس-ارەكەتى ارقىلى جىر بۇرىنعى شارۋاشىلىق سالتتىڭ مىندەرىن دە سىناپ، شەنەيدى. ول اسىرەسە كوشپەلى سالتتى سىناۋ تۇرىندە، جاناق ۆاريانتىندا تولىق سۋرەتتەلگەن. ساحارانىڭ داۋىلى قۋعان قاڭباقتاي بايانسىز، تىنىمسىز بولىپ قارابايدىڭ ءۇردىس، ۇزاق كوشۋلەرى جىردىڭ قۇپتاعان، قوستاعان جايى ەمەس. مال اياعىمەن بىرگە، بايىزداماي، قونىستاماي، كەزبەلىككە سالىنۋ سورلىلىق، سوراقىلىق ەسەپتى سىنالادى.

مۇندا ءبىر قاراباي ەمەس، بۇرىنعى شارۋاشىلىق قۇرىلىستىڭ، كەزبە جابايىلىق سالتتىڭ جالپى قازاق بايلارىندا بولعان، كوپشىلىك تىرلىگىندە بولعان قۇنارسىز كۇيى سىنالادى. جانە سونداي شارۋا قالپىندا ەڭبەكتى قاناۋدىڭ تۇرلەرى دە كورىنەدى. قاراباي ساراڭ، مالقور، قۇردىم باي ءوزىنىڭ مالىن باققىزعان توپتى جاندى ايلالاپ، ءتاسىل قۋلىقپەن تۇساپ ۇستايدى. توقسان مىڭ سوڭىندا قىسى-جازى تىنىمسىز جۇرەتىن توقسان قۇل تەگىن الىنباعان. بۇلار باسىندا "توقسان سەرى" دەسە دە، كەيىن توقسان قۇل بولىپ كەتەدى. قاراباي باستىعىن قودار ەتىپ، بۇنىڭ ءبارىن قىزى ارقىلى شىرماپ، قۇلاق كەستى قۇلداي ۇستايدى. ءوز مالىنىڭ قاراقشىسى ەتەدى. بۇرىنعى بايلىقتىڭ ەڭبەكتى قاناۋداعى تۇرپايى، ورەسكەل داعدىسى اشكەرەلەنەدى.

قارابايدىڭ ايەلى مەن قىزدارىندا قارابايلىق مىنەز جوق. قاراباي قۇدالىق انتىن بۇزىپ، بالتالىدان اۋا كوشپەكشى بولعاندا، ايەلى:

بايعۇس-اۋ، قانداي ادام سەرتتەن تايار،

ءبىلىپ پە ەدىڭ تايعاندى قۇداي ايار؟ –

دەپ، ءۇيىن جىقپايدى.

 

بۇل باسىمدى كەۋدەمنەن كەسسەڭ-داعى،

ءبىر وتىرعان ورنىمنان ولسەم تۇرمان، -

دەپ، ەل-جۇرتىنان ايرىلا كوشۋگە نارازى بولادى. ەل-جۇرتىن، تۋعان جەرىن قيماۋ قارابايدىڭ اي، تاڭسىق دەگەن ەكى قىزىندا دا كۇشتى. قارابايدىڭ ەكى قىزىنىڭ تۋعان ەل، وسكەن جەرىمەن قوشتاسۋى جاناق جىرىندا اسا كوركەم، شەبەر جانە ايانىشتى تۇردە ايتىلادى.

قىزدار كوشكەن اۋىلدان ءبولىنىپ، ادەيى جۇرتتا قالىپ، كەشكە دەيىن جورعامەن جۇرتىن اينالىپ ءجۇرىپ قوشتاسادى. بۇل قوشتاسۋ وزگەشە كوركەم بولعاندىقتان، ءبىرقاتار جولىن مىسالعا كەلتىرەمىز:

بالتالى، باعانالى ەل، امان بول،

باقالى، بالدىرعاندى كول، امان بول،

كىرىم جۋىپ، كىندىگىم كەسكەن جەرىم،

ويناپ-كۇلىپ، ەرجەتكەن جەر، امان بول!

قارا باسقان قاشقىندى قويا بەرمە،

ەل جاقسىسى، تايلاق بي اقىلى مول.

وسى ءىزى توقسان مىڭنىڭ سوقپاق بولار،

جوعالماس قايدا بارسا قازىلعان جول.

تايلاقتىڭ ەندى امان بول قالعان ەلى،

امان بول، قالىڭ اعاش، اققان سەلى،

تەرۋشى ەم ەرمەك ەتىپ ەرىككەندە،

ەكپە جيدە، الما اعاش كولەڭكەلى...

...جىبەكتەي شالعىنىنا ويناپ وسكەن،

سەگىز ساي، تاۋ بىتكەندى، سالا امان بول!

ۇيەڭكى، قايىڭ، تەرەك، تال، امان بول،

حالايىق، قالعان ەلدىڭ شالى، امان بول!

قاراباي قايىن اتاڭ سەنەن قاشتى،

جورگەكتە قوزى كورپەش بالا، امان بول!

اقىن ءتىلى نارازى كوڭىل مۇڭدارىن وسىنشا تەرەڭ، اسەرلى ەتىپ بەرەدى.

 

جىرداعى سۇيىسكەن جاستاردىڭ ازاتتىق اڭساعان تالابىنا بالتا شاپقان ۇنامسىز كەيىپتىڭ ءبىرى - قودار. قاراباي جىردا ءوزىنىڭ قاتتىلىعى، وزىمشىلدىگى، مالقۇمارلىعى ارقىلى كوزگە تۇسسە، قودار ءوزىنىڭ قياناتشىلدىعى، زورلىعى، سۇرقيالىعى ارقىلى كوزگە تۇسەدى. ساراندىق جولىنا تۇسكەن قاراباي دا، مىنەز وزىمشىلدىگىنە تۇسكەن قودار دا راقىمسىز، قارا جۇرەك انت بۇزعىش. ەكەۋى قياناتشىل قارا كۇشتىڭ ەكى جاعى سياقتى. جەكە مەنشىكتەن تۋعان بەكتىك ورتانىڭ پسيحولوگياسى، دۇنيەلىك امالى وسىنداي بولماق. مۇنداي ادامدارعا وزىنەن باسقا جول جوق، وزىنەن باسقا دۇنيە جوق.

قوداردىڭ دا جاۋىزدىعى كۇنشىلدىك باقتالاستىققا شاۋىپ، بارعان سايىن كۇشەيىپ، اياعى قوزى مەن باياننىڭ ولىمىنە سوقتىرادى. جىر ادامنىڭ سەزىم دۇنيەسىن وتە شەبەر كورسەتەدى. شوجە ۆاريانتىندا قودار نوعايلىنىڭ اتىشۋلى مىرزاسى شاقپاقبايدىڭ بالاسى دەلىنسە، كەيبىر ۆاريانتتا قالماق باتىرى بولادى. ۇشىنشىلەرىندە قارابايدىڭ اسىراپ العان ەنشىلەس بالاسى. كەيدە جاي ق ۇلى. قالاي دەگەن كۇندە دە، بۇل جاعدايلار قوداردىڭ ءمىنىن جەڭىلدەتۋگە ەم بولا المايدى. بارىنەن دە ءوزىمشىل، كۇنشىل، قياناتشىل، وزبىر قودار الدىڭنان شىعادى.

قوداردىڭ بارلىق جاۋىزدىق ىستەرى بايانعا قۇمارلىقتان تۋعان. شوجە جىرىندا نوعايلىنىڭ ەرۋلىگىنە بارعان بايانعا قودار ءبىر كورگەننەن ىنتىق بولادى:

بايانعا اۋىزبا-اۋىز ءبىر تىلدەسۋ

قودارعا جۇمىس بولدى كوكەيكەستى، -

دەيدى جىر.

 

بايان وعان:

تيمەيمىن نوعايلىعا، ارىم بار-دى،

التىن ايدار، شوق بەلبەۋ جارىم بار-دى، -

دەگەن سوڭ-اق، قوداردىڭ قۇمارلىعى بىردەن وجارلىققا، قارا كۇشكە دەيىن كەلەدى. "بەرسەم دە اكە-شەشەم سەنى الارمىن" دەپ ەرەگىسەدى. كولەڭكەدەي بولىپ، باياننىڭ سوڭىنان قالمايدى. جاناق جىرىندا قودار قارابايعا:

اسىراعان قىزىڭدى مەن المانمىن،

جالعىز قىزىڭ باياندى مەن الامىن، -

دەپ، بايانعا عانا قۇشتار بولادى. ءبىراق قىز جىبەكتى ايلا، ارامدىقپەن الماقشى بولعان بەكەجان سياقتى، قودار دا بايانعا ءبىر جاقتى سۇيىسپەنشىلىك مىندەتىن ارتادى. سودان بارىپ ونىڭ قۇمارلىعى زورلىق، وشپەندىلىك، قياناتقا اينالادى.

ايتسە دە، قوداردىڭ قياناتشىلدىعى قانشاما اۋىر بولعانمەن، جىردا ونىڭ بايانعا شىن قىزىعۋى دا ايتىلادى. باياندى الۋ جولىندا قودار سۇراپىل ەرلىك كورسەتەدى. ازاپ شەگەدى. پانتۋسوۆ جازىپ العان جىردا تاڭسىق دەگەن اپاسى ولگەندە، بايان قودارعا سونىڭ مولاسىنا مەسپەن سۋ تاسىپ، ۇلكەن كول جاساتادى. جاناق جىرىندا قودار قۇس ۇشپاس قۇلا تۇزدەن كۇن سايىن تورت-بەس قۇدىق قازادى، ءار قۇدىعى ءجۇز كىسىلىك. سۋ شىقپاي قالعان قۇدىققا باسقا قۇدىقتان مەسپەن سۋ تاسىپ تولتىرادى.

انتۇرعان بىلدىرمەيدى قودار جاسىپ،

ءار جەردەن ءجۇز كىسىلىك قۇدىق ارشىپ،

سۋ شىققاننان سۋ شىعار قۇدىعىنىڭ،

سۋى جوعىن تولتىرار مەسپەن تاسىپ،

سول كەزدەگى جانداردان قودار اسىپ،

مىنەزىنە قايراتى قۇپ جاراسىپ، -

دەيدى.

 

قوداردىڭ الىپ قيمىلىنا ونىڭ استىنداعى بايتالى جاراماي قالادى. سوندا قودار سۋدى مەسپەن جاياۋ تاسيدى:

 جاياۋ ءجۇرىپ كورەدى كوپ بەينەتتى،

ەتىك قاجاپ، باقايى قاناپ كەتتى، -

دەيدى جىر.

 

بۇل جاعىنان قاراعاندا، جىردىڭ كەي ۆاريانتى وبەكتيۆتىك تۇردە ەڭبەكتى جىرلايدى. قودار بەلگىلى مولشەرگە شەيىن ەڭبەك ەرى بولىپ سيپاتتالادى. ول بايانعا قوسىلۋ ءۇشىن ءۇش جىلداي قارابايدىڭ قويىن باعادى. ۇقىپتى جىلقىشى اتانادى. جىردا بۇل تۇستاردا قودار جازىقتى ەمەس. قارابايدىڭ الداۋىمەن شىرماۋىندا جۇرەدى. مۇندا كۇردەلى قۇرىلىستى كورسەتكەن جىردىڭ كوپ قايشىلىقتى جيعان تۇيىندەرى، پسيحولوگيالىق شىتىرمانى سەزىلەدى. "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىنىڭ ءبىر وزگەشەلىگى وسىندا. قودار قانشاما اۋىر ازاپ شەكسە دە، قىنجىلمايدى، قايتا اسقىنداي تۇسەدى:

جايناعان جان قۋانار قىز كورگەن سوڭ،

باياندى الامىن دەپ كوڭىلى توق.

 

قودار ەڭبەك ارقىلى تىلەگىنە جەتپەكشى بولادى. بۇعان ونىڭ قايراتى جەتەتىنىنە سەنەدى. بويى ون كەز، جاۋىرىنى ءۇش كەز، سىڭار جۇدىرىعى قولاعاشتاي. قودار شىن الىپ. اياگوز بارعان سوڭ، بايانعا تالاساتىن توقسان ەرگە قارسى ءبىر ءوزى ايعاي سالىپ، جالعىز تيەدى. "ىقتىجاردى بىلەتىن قودەكەڭ بە، سول جەردە تاۋ سوققانداي ارالاستى". بۇل - قوداردىڭ جاقسى جاعى.

قودار - الىپ. ءبىراق باتىر ەمەس، تەك جاي عانا قايرات يەسى. وزىنەن باعى، كۇشى ارتىق باتىر كەز كەلگەندە، جاسقانشاق، قورقاق. جومارتتىعى دا جوق. جاۋىن جەڭسە، اياۋدى بىلمەيدى. جەڭىلسە، جالىنا باستايدى، نامىسسىز. قودار ءوزىنىڭ باقتالاسى قوزىمەن قىز ءۇشىن اشىق مايداندا جان قيىپ كۇرەسە المايدى. ۇيىقتاپ جاتقان جەرىندە ۇرلانىپ ولتىرەدى. مۇنىسى قۋرايدى پانالاپ كەلىپ، تولەگەندى اتقان بەكەجاننىڭ قاسكويلىگىنە ۇقسايدى. قودار پاسىق ادام بولىپ، ەندى ەكىنشى ۇنامسىز كەسكىنمەن كورىنەدى.

قاراباي سياقتى، مۇنىڭ دا بەرگەن انتى مەن ايتقان سەرتىندە باعا جوق. قوزىدان جەڭىلگەن جەردە ونىمەن ءتوس ءتيىستىرىپ دوس بولادى، ال ارتىنشا جاۋلىققا كىرىسە باستايدى. دوستىق انتى ونىڭ قارا نيەتىن ورىنداۋعا قۇرال بولادى.

"قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرى - ادال دوستىقتى جىرلايتىن داستان. مۇندا حالىقتىڭ دۇرىستىققا دەگەن تىلەۋلەستىگى جىرلانادى. ۇنامدى كەيىپتەر ارقىلى جوعارى باعالانادى. وسىنداي ۇنامدى كەيىپتەردىڭ ءبىر الۋانى: سارىباي، ايباس، تايلاق - قوزىنىڭ باتاگويى، تىلەكتەسى. جاستاي جەتىم قالعان قوزىعا ۇنەمى اتالىق دوستىق ەتەدى. سارىباي - دۇرىس نيەتتى، اق پەيىل اتا. ونى جۇرتى سۇيەدى. سارىباي ولگەندە، تايلاق ون سان جۇرتىن جيىپ الىپ، سارىبايدىڭ سۇيەگىن تاۋىپ، ازالايدى. قاراباي سارىبايدىڭ ولىگى قايدا قالعانىن دا ايتپاعان بولاتىن.

بايانعا قۇدا ءتۇسۋ ءۇشىن قارابايعا ون ءبىر ەلشى جىبەرگەندە، قاراباي ساباپ، ولاردىڭ باسىن جارىپ جىبەرسە دە، تاتۋلىق ساقتاعان تايلاق كەك الامىز دەگەندەرگە باسۋ ايتىپ، توقتاتادى.

III

"قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىنىڭ يدەياسى، كومپوزيسياسى ءتۇرلى ۆاريانتتا ءار ءتۇرلى وزگەرە وتىراتىنى بار. توپتاپ كەلگەندە، سولاردى نەگىزگى ەكى سالاعا بولۋگە بولادى. جىردىڭ كوپشىلىگىندە رومانتيكالىق سارىن باسىم بولادى دا، جىردىڭ اياعى تراگەديامەن بىتەدى. شوجە، كاستانە، رادلوۆ، بەرەزين، پانتۋسوۆ، ابراموۆ نۇسقالارى جانە 1909 جىلعى باسپاسى وسىلاي. بۇلاردا بۇل دۇنيەدە قوسىلا الماعان قوزى مەن بايان ول دۇنيەدە قوسىلادى. مۇندا "ءلايلى - ءماجنۇن" حيكاياسىنا ۇقساستىق بار. ءبىراق "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىندا ءوزىن عاشىق جولىنا قىز قۇربان ەتسە، وندا ەركەك (ءماجنۇن) قۇربان ەتەدى. "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىنداعى باستى قاھارماننىڭ بايان بولاتىنى دا وسىندا. بۇل قازاق ايەلىنىڭ سول ەرتەدەگى اۋىر حالىنەن بەلگى بەرەدى. جىردىڭ كوپشىلىگى رۋشىلدىق-فەودالدىق قوعامنىڭ ادەت-عۇرپىنداعى ادىلەتسىزدىكتى باياندايدى.

جىردىڭ ەكىنشى ءبىر سالاسى - جاناق نۇسقاسى. مۇندا رەاليزم باسىم. جاناق، شوجە ۆاريانتتارى ءبىر الۋانداس. و دۇنيەدەگى باقىتتى كوزدەمەي، عاشىقتاردىڭ بۇل دۇنيەدەگى باقىتىن ارمان قىلادى. وسىدان كەلىپ ول ەكى عاشىقتى قوسىپ قويادى. كوشپەلى تۇرمىستىڭ ادەت-عۇرىپ قايشىلىعىن وڭايلاتادى، سونى جەڭىلەيتكەن جاماۋ-جاسقاۋ بار. جىردىڭ وسى ەكى ءتۇرلى سالاسىنا ساي ونىڭ كومپوزيسياسى دا وزگەشە. جاناق جىرىنىڭ بايلانىسى ەكى بايدىڭ دوستىعىنان باستالىپ، شارىقتاۋ شەگى - كوسەمسارىنىڭ اجالى، شەشۋى - قوداردىڭ ءولىمى ارقىلى اياقتالادى. مۇنىڭ ارتى - قۋانىش. باسقا نۇسقالارىندا شارىقتاۋ شەگى قوزىنىڭ اجالى، شەشۋى - باياننىڭ ءولىمى ارقىلى تىنادى. ارتى قازالى، قايعىلى.

عاشىقتىق تاقىرىبىن الساق، جاناق نۇسقاسىنىڭ نەگىزگى سارىنى دا رومانتيكالىق ماحاببات جۇيەسىنە قۇرىلعان. بۇل رومانتيكا ەسكى تۇرمىستى، جابايى كوشپەلى سالتتى جوقتاۋ ەمەس، ادامنىڭ باس ازاتتىعىن ىزدەۋ جولىنداعى رومانتيكا.

"قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىندا عيبرات بەرۋ سارىنى كۇشتى. جىردا ءومىردىڭ ناعىز شىندىعى، قايشىلىعى سۋرەتتەلەدى. ادامدارىنىڭ مىنەز-قۇلقى تۇرمىستان تۋعان. قاھارماندارىنىڭ ءبىر پاراسى جاماندىقتىڭ ۇلگىسى بولسا، ەكىنشى پاراسى جاقسىلىقتىڭ ۇلگىسى بولىپ كورسەتىلەدى. قاتتى قاراباي، جاۋىز قودار، سۇم، مىستان ساسان بي، وپاسىز جەڭگە - زۇلىمدىقتىڭ جوقشىلارى. ولاردى حالىق قارعايدى. قوزى، بايان، ايباس، اي، تاڭسىق - ىزگىلىكتىڭ، ادىلەتتىڭ جوقشىلارى. جىرشىنىڭ بار تىلەگى وسىلار جاعىندا وتىرادى. جىردا جاۋىزدىق پەن ادىلەت دۇنيەسىنىڭ تارتىسى سۋرەتتەلەدى.

جىردىڭ تاعى ءبىر وزگەشەلىگى - مۇندا كوشپەلى ەل تۇرمىسىنىڭ تاعىلىق، ورەسكەل سالتىن سىناۋ بار.

"قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىنىڭ ءتىلى ەسكىلەۋ، ءبىراق ناعىز حالىق ءتىلى. جىر ۇنەمى قارا ولەڭمەن ايتىلادى. جەتى بۋىندى جىر، ولەڭ جاناق نۇسقاسىندا ەكى-اق جەردە كەزدەسەدى (قوزىنىڭ زارى، تازشانىڭ سارىبايدىڭ ءولىمىن ەستىرتۋى). جىردا حالىق اۋزىندا ايتىلىپ جۇرگەن سالت ولەڭدەردىڭ سارىنى، ۇلگىسى كۇشتى، قاھارمانداردىڭ ءسوزى (مونولوگ) ءۇش-اق جەردە كەزدەسەدى (ەكى قىزدىڭ ەل-جۇرتىمەن قوشتاسۋى، ەستىرتۋ، قوزىنىڭ زارى). ايتىس تا، مونولوگ تا وزىنە لايىقتى ورنىندا بەرىلىپ، جىردىڭ اسەرىن كۇشەيتكەن.

جىردا كوركەم سوزدەر مول. "قاراباي قايىن اتاڭ پەيىلى تار"، "قايران بالام، كىمدەرگە كۇڭ بولارسىڭ" دەگەن سويلەمدەر، "قىپشا بەل"، "قولاڭ شاش" دەگەن سياقتى سوزدەر بۇنداعى ولەڭ كەستەسىن كورىكتەي تۇسەدى. تەڭەۋ سوزدەر دە كەي ادامنىڭ سىرتقى كەسكىنىنە عانا جۇمسالماي، ىشكى مىنەز-قۇلقىن دا سيپاتتايدى. مىسالى:

قوداردىڭ ءوزى دارداي، ءسوزى دارداي،

جۇرەدى جاننىڭ ءبارىن كوڭىلىنە الماي، -

دەگەندەگى "دارداي" دەگەن ءسوز قوداردىڭ تاسىر، داڭقوي ەكەنىن ۇعىندىرادى. "قوداردىڭ اتاسى جەل، اناسى جەل"، "كورمەسسىڭ قارابايداي جارىمەستى" دەگەن سياقتى تەڭەۋلى ۇقساتۋلار دا بەلگىلى ءبىر كوركەمدىك ماقساتپەن جۇمسالادى.

ءبىراق داستاننىڭ سۋرەتتىلىك قاسيەتى ونىڭ جالعىز تىلىندە ەمەس، كوبىنشە يدەياسىندا، ادام وبرازدارىندا، وقيعاسىنىڭ قىزىق، شەبەر ايانىشتى بولىپ سۋرەتتەلۋىندە.

"قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" داستانى - قازاق ادەبيەتىنىڭ زور مۇراسىنىڭ ءبىرى.

 

1948-1954

مۇحتار اۋەزوۆ

---