قۇلاگەر پوەماسى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قۇلاگەر پوەماسى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك – ءىلياس شىعارمالارى ارقىلى وقۋشىلاردى قازاق حالقىنىڭ باستان كەشكەن سان قيلى تاعدىرىنا نازار اۋدارتۋ؛ اقان وبرازىن جان - جاقتى اشۋ؛ ونەردىڭ قۇدىرەتتىلىگىنە كوز جەتكىزۋ؛ قازاق ونەرىنىڭ قۇدىرەتى مەن كيەسىن تانىتۋ.
تاربيەلىك - ونەر ادامىنا، ەلىنە، تاريحىنا، تابيعاتىنا، تۋعان تىلىنە دەگەن ىستىق سۇيىسپەنشىلىگىن وياتۋ، ۇلتتىق داستۇرلەردى قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەۋ، ۇلتتىق رۋحىن وياتۋ.
دامىتۋشىلىق – وقۋشىلاردى وي ەركىندىگىنە باۋلۋ؛ ءتىل بايلىقتارىن تەرەڭدەتۋ؛ مانەرلەپ وقۋ مادەنيەتىن جەتىلدىرۋ؛ ءوز ويلارىن ايتا بىلۋگە داعدىلاندىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس، جاڭا تەحنولوگيا.
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، ادەبيەت، مۋزىكا.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ءىلياس، اقان سۋرەتتەرى، گازەت - جۋرنال ماتەريالدارى، تەست سۇراقتارى، قۇلاگەردىڭ سۋرەتى.
ساباقتىڭ بارىسى.
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي جۇمىسىن سۇراۋ.
1. «دالا» پوەماسى قاشان جازىلدى؟
ا) 1929ج.
ءا) 1930ج.
ب) 1928ج.
2. «دالا» پوەماسى كىمنىڭ اتىنان اڭگىمەلەنەدى؟
ا) دانا قارت
ءا) تاريحشى قارت
ب) اڭگىمەشى قارت
3. «بوزىنگەن» تاريحى قاي پوەماسىندا ايتىلادى؟
ا) «كۇي»
ءا) «كۇيشى»
ب) «دالا»
4. «دالا» پوەماسىنداعى بايگەگە تىگىلەتىن قىز، كەمپىر، شال، بالا سانىن كورسەت.
ا) 3 قىز، 1 كەمپىر، 2 شال، 4 بالا
ءا) 2 قىز، 2 كەمپىر، 4 شال، 2 بالا
ب) 1 قىز، 4 كەمپىر، 1 شال، 2 بالا
5. «ساندال» تاراۋىندا نە تۋرالى ايتىلعان؟
ا) جەرىن تارتىپ الۋ
ءا) ەلدى شابۋ
ب) ەلگە كومەكتەسۋ
6. «قۇرباندىق» تاراۋىندا قانداي وقيعا ايتىلادى؟
ا) ايەل تەڭسىزدىگى
ءا) ازات قىز
ب) ءوزىن ولىمگە قيعان قىز
7. «ازات» كۇيىن شىعارعان كىم؟
ا) كۇيشى جىگىت
ءا) قۇرمانعازى
ب) داۋلەتكەرەي
ءىىى. جاڭا ساباق.
اقان بەينەسىن جان - جاقتى اشۋداعى شىعارماشىلىق ىزدەنىس.
1. اقان – تاريحي بەينە.
«تۋعانى ارقاداعى ارعىن ەلى، وسكەنى كوكشەتاۋدىڭ شالعىن جەرى» دەپ اقىن جىرلاعانداي اتى اڭىزعا اينالعان كوكشەتاۋ ءوڭىرىنىڭ قوسكول دەگەن جەرىندە 1843 - 1913 جىلدار اراسىندا ءومىر سۇرگەن تاريحي تۇلعا. ءزىلقارانىڭ بالاسى الىبەك باتىردان ءبىر جىلدا الپىس تۇلكى العان قاراتورعاي دەگەن بۇركىتتى، سايرات تورەدەن ءبىر جىلدا توعىز قاسقىر العان بازارالا دەگەن تازىنى الادى. وسى كەزدە اقاننىڭ قولىنا كوبەي - قاراۋىل شوكەتاي جىلقىسىنان شىققان، التى الاشقا اتى شىققان قۇلاگەر تۇسەدى. قۇلاگەر ارقانىڭ تالاي استارىندا اۋزىمەن قۇس تىستەگەن تالاي جۇيرىكتەردەن وزىپ جۇرەدى. اقان مەن قۇلاگەر اتى ەلگە جايىلادى. اقان 1876 جىلى كەرەي رۋىنىڭ پاڭ نۇرماعانبەت اتانعان ۇلكەن بايى ەرەيمەن دەگەن جەردە اكەسى ساعىنايعا اس بەرەتىن بولىپ، سول اسقا اقان قۇلاگەردى بايگەگە قوسپاق بوپ الىپ بارادى. بايگەگە قوسىلعان جۇيرىكتەردەن دارا شىعىپ جۇلدىزداي اعىپ كەلە جاتقان قۇلاگەردى بۇرىننان اقانمەن وشتەسىپ جۇرگەن باتىراش دەگەن باي سوققىعا جىعىپ ولتىرەدى. قاناتىنان ايرىلعان اقان زارى، اقان قايعىسى «قۇلاگەر ءانىن تۋعىزدى. وركوكىرەك، تارپاڭ بايلارعا قارسى قاراپايىم حالىقتىڭ قايراتى جەتپەيتىن زامان شىندىعىن، كۇشتىلەر وكتەمدىك جۇرگىزگەن زاماننىڭ مۇڭدى سازىن شەرتكەن تاريحي جىر دۇنيەگە كەلەدى.
1. اقان – كومپوزيتور
اققۋدىڭ اسەم ۇنىندەي جانىڭدى جادىراتار، جۇرەگىڭدى ەلجىرەتەر، قۇلاق قۇرىشىڭدى قاندىرار مايدا كومەي ءاننىڭ ىرعاعىنا ەلتىگەن حالىق اقان جانىنان كەتەر ەمەس. انشىگە دەگەن حالىقتىڭ ىقىلاس - پەيىلى اقان دۇشپاندارىنىڭ ىشتەرىن كۇيدىرەدى، ءان سازىنا وزدەرى دە ەلجىرەپ ىنتىعا تۇسەدى. ونىڭ اندەرى بەرىكتىك پەن ادالدىقتى، ماحاببات ەركىندىگى مەن سۇلۋلىقتى جىرلايدى. ول – ادامنىڭ ءتۇسى دە، ءىسى دە، جانى دا سۇلۋ بولۋىن تىلەيدى. اقان – نازىك جان، اسقان ونەر يەسى. بىرنەشە ءاننىڭ اۆتورى. «بالقاديشا»، «سىرىمبەت»، «ءۇش توتى» ت. ب. اندەرى – حالىق اراسىندا ۇمىتىلماس، ماڭگىلىك مۇرا. اقان انىمەن ماڭگى جاسايدى. «قۇلاگەر» پوەماسىندا اقىننىڭ نەگىزگى ايتپاق ويى - ونەردىڭ وشپەيتىنى، ونەرلىگە ءولىم جوق دەگەن تۇجىرىم. اقان مەرت بولعان پىراعى قۇلاگەرگە ارناپ الەمدە كەزدەسپەيتىن ءان شىعارعان، وزىنە ءوزى ماڭگى توزباس ەسكەرتكىش سوققان.
2. اقان – ايتىس شەبەرى.
اقان تالاي ارقالى اقىنداردى تۋلاقشا سىلىككەن، قارا ولەڭدى ورىپ ايتقان ايتىس ونەرىنىڭ ءدۇلد ۇلى بولعان. ول – ءجۇسىپ تورە، ورىنباي، تەزەكباي سياقتى اقىندارمەن ايتىسقان. ءماشھۇر ءجۇسىپ جانە ەسماعۇل قودىعابالاسىمەن حات ارقىلى ايتىسقان. اقان جۇمباقتار دا شىعارعان. تابان استىندا تاۋىپ ايتاتىن تاپقىر، سۋىرىپ ايتار شەشەن بولعان. اقاننىڭ تاپقىرلىعى تۋرالى ەل ىشىندە مىناداي اڭگىمە بار ەكەن. اقان سەرىنىڭ قۇلاگەردەن ايرىلىپ قايعىرىپ جۇرگەن كەزى ەكەن. قىلىشباي دەگەن بىرەۋ: - ساعىنايدىڭ اسىنا جۇرەرىڭدە مەنىڭ قارا شاڭىراعىمنان ءدام تاتىپ كەتكەنىڭدە ءدۇلدۇلىڭ امان قالاتىن ەدى - دەيدى. سوندا اقان: - قاندى سۇرگىندە ءجۇرىپ ازىرەت ءالىنىڭ تورعا، تۇلپارىنىڭ ورعا جىعىلعانى سەنىڭ ۇيىڭنەن ءدام تاتپاعاننان بولعان ەكەن عوي، - دەپ تۇتقيىلدان جاۋاپ بەرىپتى. اقاننىڭ جۇرگەن جەرلەرىندە الۋن ءتۇرلى سوزدەر قالعان ەكەن.
4. اقان – اڭىزدىق كەيىپكەر.
سۇلۋ كيىم، جۇيرىك ات، قۇماي تازى، العىر بۇركىت جانە 15 - 20 جىگىتتى ءوزى تاربيەلەپ نوكەر قىلىپ الادى، سول جىگىتتەردىڭ الدىندا قولباسىنداي ءوزى وقشاۋ وتىرادى. بىرەسە بوز اتقا ءمىنىپ اق كيگەن، بىرەسە قارا اتقا ءمىنىپ قارا كيگەن. باسىندا – بۇلعاقتاعان ۇكى، قولىندا دومبىرا، اۋزىندا - ءان.
مىنە عاجاپ! ەرتەگى ءومىر ەمەس پە؟! ءومىر ايدىنىندا اققۋداي ءجۇزىپ، ۇكىدەي ۇلپىلدەپ جۇرگەن اقاندى ءبىراق كۇندە مۇڭ شالدى. قۇلاگەرىنەن ايرىلىپ، قاناتى قايرىلىپ بىلىق تۇرمىستان بەزگەندە، حالىق ونى ۇعا الماي، اقاننىڭ جۇمباق ءومىرىن شەشە الماي ونى الىپ بارىپ پەرىگە بالايدى. دۇشپاندارى نەشە ساققا جۇگىرتىپ، وسەك، وتىرىككە تاڭۋى ادىلەتسىزدىكتىڭ ءبىر كورىنىسى ەدى.
«تۇسىندا سەرى بولسىن، پەرى بولسىن ۇنايدى ومىرىمەن اقان ماعان» دەپ ءىلياستىڭ ءوزى ايتقانداي ءومىرىنىڭ سۇلۋلىعىمەن اتى اڭىزعا اينالعان اڭىزدىق كەيىپكەر دەر ەدىم.
5. اقان – سەرى.
اقان بيلىك ايتقان، داۋ قۋعان، مال جيناعان ادام ەمەس، استىندا – جۇيرىك اتى، قولىندا – قىران، سەرىلىك ونەر قۋعان، ءومىر ايدىنىندا قازداي قالقىپ، قۋداي جۇزگەن، سۇلۋدى سۇيگەن. مۇنى اقىن شەبەر سۋرەتتەگەن. حالىقتىڭ سال - سەرىلىك سالتىنىڭ وزىعىن ۇستانىپ، ونى ءوزىنىڭ ەرەكشە، بولەك بولمىسىمەن شىرقاۋ بيىككە كوتەرىپ، زاماننىڭ كوركەم بەينەسىنە اينالعان اسقاق تۇلعا.
6. اقان – تراگەديالىق كەيىپكەر.
ساعىنايدىڭ اسىندا اتىنان قاپىدا ايرىلىپ جۇرەگى قان جىلاعان اقىن ەستەن تاندى. قۇلاگەر ەر قاناتى عانا ەمەس، اقاننىڭ رۋحاني مەدەۋ تۇتقان سەرىگى ەدى. قۇلاگەردىڭ مەرت بولۋىمەن بىرگە اقاننىڭ ءوزى دە رۋحاني قازاعا ۇشىرادى. قۇلاگەر ولگەندە اقان «ەل بەتىن قالاي كورەمىن» دەپتى. اقاننىڭ جان كۇيزەلىسىن وسى ءبىراۋىز ءسوز ۇقتىرىپ تۇرعانداي. كول ەركەسى اققۋ، كوك ەركەسى سۇڭقار – اقاننىڭ قاناتى قايرىلدى، پىراقتى شابىسىنان ايرىلدى. ەلىنەن، جەرىنەن بەزدى. جالعىز ءوزى ەلدەن جىراق كۇي كەشتى. قۇلاگەر ءولىمى جارالى جانىن كۇيرەتكەن، اياۋسىز سوققى بولدى. قيانات پەن ادىلەتسىزدىكتەن جاپا شەككەن اقاننىڭ ءحالىن ءىلياس «قۇلازىپ كۇزدىگۇنى كوكشەتاۋداي، قىزىقتىڭ كوشىپ كەتكەن سارجايلاۋى» دەپ بەينەلەيدى. اقان جان جولداسىن قولىمەن ولتىرگەندەي كۇيىنەدى. «مال دا بولسا ادامنان ەستى جانۋار - اي، شابۋعا جىبەرەردە سالبىراپ، باسىن تومەن سالىپ، كادىمگىدەي كوزىنەن جاس بۇرشاقتاپ تۇردى - اۋ. وسى سۇمدىقتىڭ بولاتىنىن بىلگەن ەكەن عوي» دەپ وكىنەدى، قايعىدان جۇرەگى قارس ايرىلادى.
«ميني - دەبات» باعدارلاماسى بويىنشا باتىراشقا بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان باعا بەرۋ.
پوەمادا «كىر كوڭىل سارايىنىڭ باتپاعى بار» دەپ اقىن باتىراشتىڭ ءىشى تار، اقىلسىز، ارام پيعىلدى جان ەكەنىن وتە بەينەلى جەتكىزە بىلگەن. جۇلدىزداي اعىپ كەلە جاتقان جۇيرىكتى جولدا توسىپ تۇرىپ ايبالتامەن شاۋىپ ولتىرتكەن باتىراش – ناعىز قانىپەزەر جاۋىز ادام. ءور كوڭىل، جۋان كەۋدە باتىراش ارام ويىن جۇزەگە اسىرۋدا شىمىرىكپەيدى. باتىراش – اقانداي سۇڭعىلا ونەر يەسىنىڭ سەرىلىگىنە، سەزىمىنە، جۇيرىكتىگىنە، زاماننان وزىپ تۋعان تۋما تالانتىنا قول كوتەرگەن، قاراڭعىلىقتا شىرمالعان پاسىق، اقىلسىز، اشۋىن اقىلعا جەڭدىرە بىلمەيتىن ۇستەم تاپ وكىلىنىڭ بەينەسى. باتىراش – ماڭگىلىك حالىق قارعىسىن ارقالاعان ازعىن ادام. باتىراشتىڭ ازعىندىق ارەكەتىن كەلەر ۇرپاق كەشىرە المايدى، وعان لاعىنەت ايتادى. باتىراش سياقتىلار ومىرگە كەلەدى، كەتەدى، ولاردا قارعىستان باسقا ءىز قالمايدى. اقان ءومىرى – ماڭگىلىك. اقان ونەرى ەش ۋاقىتتا ۇمىتىلمايدى، ماڭگى جاسايدى، ۇرپاقتار جالعاستىعىن تابادى! ادال پاك ادامدار ومىرىنە قارا تۇنەك ءتوندىرىپ زار جىلاتقان باتىراش سياقتى قارا نيەتتى سۇيرەپ ءولتىرۋ كەرەك ەدى. باتىراشتار ومىردەن ماڭگى الاستاتىلسىن، ومىرگە كەلمەي - اق قويسىن!
باتىراش تۇلپار باپتاعان، سىنشى، اتبەگى ادام. التايدىڭ داڭقىن اسىرعان، الدىنان ۇشقان قۇس وتپەگەن جۇيرىگى كوكتۇيعىن اتتى باپتاپ اسقا اكەلەدى. سۋ ورنىنا ءسۇت بەرىپ سابيدەي ماپەلەپ اكەلگەن جۇيرىگىنىڭ توپ جارىپ، باس بايگە الۋىن تىلەيدى. شارشى توپتىڭ الدىندا اقاننىڭ:
بي بولساڭ، بي شىعارسىڭ التايىڭا،
ءتىلىمدى تەرەزەم تەڭ تارتايىن با؟!
كوگىڭدى بوكتەرمەسەم، اتىم سەنىكى،
شاپسا دا اكەڭ ءمىنىپ بايتالىنا، - دەگەن اششى ءتىلى باتىراشتىڭ ىزاسىن كەلتىرىپ، نامىسىنا تيەدى. قۇلاگەردىڭ داڭقىن ەستىپ، كىسى سالىپ قۇلاگەردى قانشا سۇراسا دا بەرمەگەن اقانعا رەنجىپ ءجۇر ەدى، ەندى اششى ءتىلى سۇيەگىن ءتىلىپ وتكەندەي بولدى، اشۋ - ىزاسىن قامشىلاي ءتۇستى. ءارى الدىنان جۇيرىك وزباعان كوكتۇيعىنىن ويلاعاندا، كوزىنە قان تولدى. باتىراشتىڭ جۇرەگىنە سۇڭگىدەي قادالعان ۋلى ءتىلدىڭ ىزاسى مىڭنان وزعان تۇلپارعا قول كوتەرتتى، مەرت قىلدى. باتىراش قۇلاگەردىڭ ولىمىنە ەگىلدى، ەزىلدى. قۇلاگەر باتىراشتىڭ قولى جەتپەي جۇرگەن ارمانى ەمەس پە ەدى؟! نە ىستەگەنىن ءوزى دە بىلگەن جوق. ءوز قاتەسىن ءتۇسىندى، ءبىراق كەش ەدى. «وسى استا ساعى سىنىپ باعى تايسا، ول ءوزىن داپ - دايىن تۇر ءولدىم دەۋگە» دەپ اقىننىڭ ءوزى ايتقانداي، ءوزىن - ءوزى ولىمگە قيۋعا دايىن باتىراشتىڭ بويىندا نامىس، ەر قاناتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك وتى مازدايدى. ول - ولسەڭ دە نامىستى قولدان بەرمە دەگەن ماقساتتى بەرىك ۇستانعان جان.
«ۆەنن دياگرامماسى» بويىنشا اقان، ءىلياس بەينەلەرىنە سالىستىرمالى مىنەزدەمە.
كۇرەڭباي مەن ابايدىڭ ولەڭىن سالىستىرۋ.
IV. وقۋشىلاردى باعالاۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك – ءىلياس شىعارمالارى ارقىلى وقۋشىلاردى قازاق حالقىنىڭ باستان كەشكەن سان قيلى تاعدىرىنا نازار اۋدارتۋ؛ اقان وبرازىن جان - جاقتى اشۋ؛ ونەردىڭ قۇدىرەتتىلىگىنە كوز جەتكىزۋ؛ قازاق ونەرىنىڭ قۇدىرەتى مەن كيەسىن تانىتۋ.
تاربيەلىك - ونەر ادامىنا، ەلىنە، تاريحىنا، تابيعاتىنا، تۋعان تىلىنە دەگەن ىستىق سۇيىسپەنشىلىگىن وياتۋ، ۇلتتىق داستۇرلەردى قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەۋ، ۇلتتىق رۋحىن وياتۋ.
دامىتۋشىلىق – وقۋشىلاردى وي ەركىندىگىنە باۋلۋ؛ ءتىل بايلىقتارىن تەرەڭدەتۋ؛ مانەرلەپ وقۋ مادەنيەتىن جەتىلدىرۋ؛ ءوز ويلارىن ايتا بىلۋگە داعدىلاندىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس، جاڭا تەحنولوگيا.
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، ادەبيەت، مۋزىكا.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ءىلياس، اقان سۋرەتتەرى، گازەت - جۋرنال ماتەريالدارى، تەست سۇراقتارى، قۇلاگەردىڭ سۋرەتى.
ساباقتىڭ بارىسى.
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي جۇمىسىن سۇراۋ.
1. «دالا» پوەماسى قاشان جازىلدى؟
ا) 1929ج.
ءا) 1930ج.
ب) 1928ج.
2. «دالا» پوەماسى كىمنىڭ اتىنان اڭگىمەلەنەدى؟
ا) دانا قارت
ءا) تاريحشى قارت
ب) اڭگىمەشى قارت
3. «بوزىنگەن» تاريحى قاي پوەماسىندا ايتىلادى؟
ا) «كۇي»
ءا) «كۇيشى»
ب) «دالا»
4. «دالا» پوەماسىنداعى بايگەگە تىگىلەتىن قىز، كەمپىر، شال، بالا سانىن كورسەت.
ا) 3 قىز، 1 كەمپىر، 2 شال، 4 بالا
ءا) 2 قىز، 2 كەمپىر، 4 شال، 2 بالا
ب) 1 قىز، 4 كەمپىر، 1 شال، 2 بالا
5. «ساندال» تاراۋىندا نە تۋرالى ايتىلعان؟
ا) جەرىن تارتىپ الۋ
ءا) ەلدى شابۋ
ب) ەلگە كومەكتەسۋ
6. «قۇرباندىق» تاراۋىندا قانداي وقيعا ايتىلادى؟
ا) ايەل تەڭسىزدىگى
ءا) ازات قىز
ب) ءوزىن ولىمگە قيعان قىز
7. «ازات» كۇيىن شىعارعان كىم؟
ا) كۇيشى جىگىت
ءا) قۇرمانعازى
ب) داۋلەتكەرەي
ءىىى. جاڭا ساباق.
اقان بەينەسىن جان - جاقتى اشۋداعى شىعارماشىلىق ىزدەنىس.
1. اقان – تاريحي بەينە.
«تۋعانى ارقاداعى ارعىن ەلى، وسكەنى كوكشەتاۋدىڭ شالعىن جەرى» دەپ اقىن جىرلاعانداي اتى اڭىزعا اينالعان كوكشەتاۋ ءوڭىرىنىڭ قوسكول دەگەن جەرىندە 1843 - 1913 جىلدار اراسىندا ءومىر سۇرگەن تاريحي تۇلعا. ءزىلقارانىڭ بالاسى الىبەك باتىردان ءبىر جىلدا الپىس تۇلكى العان قاراتورعاي دەگەن بۇركىتتى، سايرات تورەدەن ءبىر جىلدا توعىز قاسقىر العان بازارالا دەگەن تازىنى الادى. وسى كەزدە اقاننىڭ قولىنا كوبەي - قاراۋىل شوكەتاي جىلقىسىنان شىققان، التى الاشقا اتى شىققان قۇلاگەر تۇسەدى. قۇلاگەر ارقانىڭ تالاي استارىندا اۋزىمەن قۇس تىستەگەن تالاي جۇيرىكتەردەن وزىپ جۇرەدى. اقان مەن قۇلاگەر اتى ەلگە جايىلادى. اقان 1876 جىلى كەرەي رۋىنىڭ پاڭ نۇرماعانبەت اتانعان ۇلكەن بايى ەرەيمەن دەگەن جەردە اكەسى ساعىنايعا اس بەرەتىن بولىپ، سول اسقا اقان قۇلاگەردى بايگەگە قوسپاق بوپ الىپ بارادى. بايگەگە قوسىلعان جۇيرىكتەردەن دارا شىعىپ جۇلدىزداي اعىپ كەلە جاتقان قۇلاگەردى بۇرىننان اقانمەن وشتەسىپ جۇرگەن باتىراش دەگەن باي سوققىعا جىعىپ ولتىرەدى. قاناتىنان ايرىلعان اقان زارى، اقان قايعىسى «قۇلاگەر ءانىن تۋعىزدى. وركوكىرەك، تارپاڭ بايلارعا قارسى قاراپايىم حالىقتىڭ قايراتى جەتپەيتىن زامان شىندىعىن، كۇشتىلەر وكتەمدىك جۇرگىزگەن زاماننىڭ مۇڭدى سازىن شەرتكەن تاريحي جىر دۇنيەگە كەلەدى.
1. اقان – كومپوزيتور
اققۋدىڭ اسەم ۇنىندەي جانىڭدى جادىراتار، جۇرەگىڭدى ەلجىرەتەر، قۇلاق قۇرىشىڭدى قاندىرار مايدا كومەي ءاننىڭ ىرعاعىنا ەلتىگەن حالىق اقان جانىنان كەتەر ەمەس. انشىگە دەگەن حالىقتىڭ ىقىلاس - پەيىلى اقان دۇشپاندارىنىڭ ىشتەرىن كۇيدىرەدى، ءان سازىنا وزدەرى دە ەلجىرەپ ىنتىعا تۇسەدى. ونىڭ اندەرى بەرىكتىك پەن ادالدىقتى، ماحاببات ەركىندىگى مەن سۇلۋلىقتى جىرلايدى. ول – ادامنىڭ ءتۇسى دە، ءىسى دە، جانى دا سۇلۋ بولۋىن تىلەيدى. اقان – نازىك جان، اسقان ونەر يەسى. بىرنەشە ءاننىڭ اۆتورى. «بالقاديشا»، «سىرىمبەت»، «ءۇش توتى» ت. ب. اندەرى – حالىق اراسىندا ۇمىتىلماس، ماڭگىلىك مۇرا. اقان انىمەن ماڭگى جاسايدى. «قۇلاگەر» پوەماسىندا اقىننىڭ نەگىزگى ايتپاق ويى - ونەردىڭ وشپەيتىنى، ونەرلىگە ءولىم جوق دەگەن تۇجىرىم. اقان مەرت بولعان پىراعى قۇلاگەرگە ارناپ الەمدە كەزدەسپەيتىن ءان شىعارعان، وزىنە ءوزى ماڭگى توزباس ەسكەرتكىش سوققان.
2. اقان – ايتىس شەبەرى.
اقان تالاي ارقالى اقىنداردى تۋلاقشا سىلىككەن، قارا ولەڭدى ورىپ ايتقان ايتىس ونەرىنىڭ ءدۇلد ۇلى بولعان. ول – ءجۇسىپ تورە، ورىنباي، تەزەكباي سياقتى اقىندارمەن ايتىسقان. ءماشھۇر ءجۇسىپ جانە ەسماعۇل قودىعابالاسىمەن حات ارقىلى ايتىسقان. اقان جۇمباقتار دا شىعارعان. تابان استىندا تاۋىپ ايتاتىن تاپقىر، سۋىرىپ ايتار شەشەن بولعان. اقاننىڭ تاپقىرلىعى تۋرالى ەل ىشىندە مىناداي اڭگىمە بار ەكەن. اقان سەرىنىڭ قۇلاگەردەن ايرىلىپ قايعىرىپ جۇرگەن كەزى ەكەن. قىلىشباي دەگەن بىرەۋ: - ساعىنايدىڭ اسىنا جۇرەرىڭدە مەنىڭ قارا شاڭىراعىمنان ءدام تاتىپ كەتكەنىڭدە ءدۇلدۇلىڭ امان قالاتىن ەدى - دەيدى. سوندا اقان: - قاندى سۇرگىندە ءجۇرىپ ازىرەت ءالىنىڭ تورعا، تۇلپارىنىڭ ورعا جىعىلعانى سەنىڭ ۇيىڭنەن ءدام تاتپاعاننان بولعان ەكەن عوي، - دەپ تۇتقيىلدان جاۋاپ بەرىپتى. اقاننىڭ جۇرگەن جەرلەرىندە الۋن ءتۇرلى سوزدەر قالعان ەكەن.
4. اقان – اڭىزدىق كەيىپكەر.
سۇلۋ كيىم، جۇيرىك ات، قۇماي تازى، العىر بۇركىت جانە 15 - 20 جىگىتتى ءوزى تاربيەلەپ نوكەر قىلىپ الادى، سول جىگىتتەردىڭ الدىندا قولباسىنداي ءوزى وقشاۋ وتىرادى. بىرەسە بوز اتقا ءمىنىپ اق كيگەن، بىرەسە قارا اتقا ءمىنىپ قارا كيگەن. باسىندا – بۇلعاقتاعان ۇكى، قولىندا دومبىرا، اۋزىندا - ءان.
مىنە عاجاپ! ەرتەگى ءومىر ەمەس پە؟! ءومىر ايدىنىندا اققۋداي ءجۇزىپ، ۇكىدەي ۇلپىلدەپ جۇرگەن اقاندى ءبىراق كۇندە مۇڭ شالدى. قۇلاگەرىنەن ايرىلىپ، قاناتى قايرىلىپ بىلىق تۇرمىستان بەزگەندە، حالىق ونى ۇعا الماي، اقاننىڭ جۇمباق ءومىرىن شەشە الماي ونى الىپ بارىپ پەرىگە بالايدى. دۇشپاندارى نەشە ساققا جۇگىرتىپ، وسەك، وتىرىككە تاڭۋى ادىلەتسىزدىكتىڭ ءبىر كورىنىسى ەدى.
«تۇسىندا سەرى بولسىن، پەرى بولسىن ۇنايدى ومىرىمەن اقان ماعان» دەپ ءىلياستىڭ ءوزى ايتقانداي ءومىرىنىڭ سۇلۋلىعىمەن اتى اڭىزعا اينالعان اڭىزدىق كەيىپكەر دەر ەدىم.
5. اقان – سەرى.
اقان بيلىك ايتقان، داۋ قۋعان، مال جيناعان ادام ەمەس، استىندا – جۇيرىك اتى، قولىندا – قىران، سەرىلىك ونەر قۋعان، ءومىر ايدىنىندا قازداي قالقىپ، قۋداي جۇزگەن، سۇلۋدى سۇيگەن. مۇنى اقىن شەبەر سۋرەتتەگەن. حالىقتىڭ سال - سەرىلىك سالتىنىڭ وزىعىن ۇستانىپ، ونى ءوزىنىڭ ەرەكشە، بولەك بولمىسىمەن شىرقاۋ بيىككە كوتەرىپ، زاماننىڭ كوركەم بەينەسىنە اينالعان اسقاق تۇلعا.
6. اقان – تراگەديالىق كەيىپكەر.
ساعىنايدىڭ اسىندا اتىنان قاپىدا ايرىلىپ جۇرەگى قان جىلاعان اقىن ەستەن تاندى. قۇلاگەر ەر قاناتى عانا ەمەس، اقاننىڭ رۋحاني مەدەۋ تۇتقان سەرىگى ەدى. قۇلاگەردىڭ مەرت بولۋىمەن بىرگە اقاننىڭ ءوزى دە رۋحاني قازاعا ۇشىرادى. قۇلاگەر ولگەندە اقان «ەل بەتىن قالاي كورەمىن» دەپتى. اقاننىڭ جان كۇيزەلىسىن وسى ءبىراۋىز ءسوز ۇقتىرىپ تۇرعانداي. كول ەركەسى اققۋ، كوك ەركەسى سۇڭقار – اقاننىڭ قاناتى قايرىلدى، پىراقتى شابىسىنان ايرىلدى. ەلىنەن، جەرىنەن بەزدى. جالعىز ءوزى ەلدەن جىراق كۇي كەشتى. قۇلاگەر ءولىمى جارالى جانىن كۇيرەتكەن، اياۋسىز سوققى بولدى. قيانات پەن ادىلەتسىزدىكتەن جاپا شەككەن اقاننىڭ ءحالىن ءىلياس «قۇلازىپ كۇزدىگۇنى كوكشەتاۋداي، قىزىقتىڭ كوشىپ كەتكەن سارجايلاۋى» دەپ بەينەلەيدى. اقان جان جولداسىن قولىمەن ولتىرگەندەي كۇيىنەدى. «مال دا بولسا ادامنان ەستى جانۋار - اي، شابۋعا جىبەرەردە سالبىراپ، باسىن تومەن سالىپ، كادىمگىدەي كوزىنەن جاس بۇرشاقتاپ تۇردى - اۋ. وسى سۇمدىقتىڭ بولاتىنىن بىلگەن ەكەن عوي» دەپ وكىنەدى، قايعىدان جۇرەگى قارس ايرىلادى.
«ميني - دەبات» باعدارلاماسى بويىنشا باتىراشقا بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان باعا بەرۋ.
پوەمادا «كىر كوڭىل سارايىنىڭ باتپاعى بار» دەپ اقىن باتىراشتىڭ ءىشى تار، اقىلسىز، ارام پيعىلدى جان ەكەنىن وتە بەينەلى جەتكىزە بىلگەن. جۇلدىزداي اعىپ كەلە جاتقان جۇيرىكتى جولدا توسىپ تۇرىپ ايبالتامەن شاۋىپ ولتىرتكەن باتىراش – ناعىز قانىپەزەر جاۋىز ادام. ءور كوڭىل، جۋان كەۋدە باتىراش ارام ويىن جۇزەگە اسىرۋدا شىمىرىكپەيدى. باتىراش – اقانداي سۇڭعىلا ونەر يەسىنىڭ سەرىلىگىنە، سەزىمىنە، جۇيرىكتىگىنە، زاماننان وزىپ تۋعان تۋما تالانتىنا قول كوتەرگەن، قاراڭعىلىقتا شىرمالعان پاسىق، اقىلسىز، اشۋىن اقىلعا جەڭدىرە بىلمەيتىن ۇستەم تاپ وكىلىنىڭ بەينەسى. باتىراش – ماڭگىلىك حالىق قارعىسىن ارقالاعان ازعىن ادام. باتىراشتىڭ ازعىندىق ارەكەتىن كەلەر ۇرپاق كەشىرە المايدى، وعان لاعىنەت ايتادى. باتىراش سياقتىلار ومىرگە كەلەدى، كەتەدى، ولاردا قارعىستان باسقا ءىز قالمايدى. اقان ءومىرى – ماڭگىلىك. اقان ونەرى ەش ۋاقىتتا ۇمىتىلمايدى، ماڭگى جاسايدى، ۇرپاقتار جالعاستىعىن تابادى! ادال پاك ادامدار ومىرىنە قارا تۇنەك ءتوندىرىپ زار جىلاتقان باتىراش سياقتى قارا نيەتتى سۇيرەپ ءولتىرۋ كەرەك ەدى. باتىراشتار ومىردەن ماڭگى الاستاتىلسىن، ومىرگە كەلمەي - اق قويسىن!
باتىراش تۇلپار باپتاعان، سىنشى، اتبەگى ادام. التايدىڭ داڭقىن اسىرعان، الدىنان ۇشقان قۇس وتپەگەن جۇيرىگى كوكتۇيعىن اتتى باپتاپ اسقا اكەلەدى. سۋ ورنىنا ءسۇت بەرىپ سابيدەي ماپەلەپ اكەلگەن جۇيرىگىنىڭ توپ جارىپ، باس بايگە الۋىن تىلەيدى. شارشى توپتىڭ الدىندا اقاننىڭ:
بي بولساڭ، بي شىعارسىڭ التايىڭا،
ءتىلىمدى تەرەزەم تەڭ تارتايىن با؟!
كوگىڭدى بوكتەرمەسەم، اتىم سەنىكى،
شاپسا دا اكەڭ ءمىنىپ بايتالىنا، - دەگەن اششى ءتىلى باتىراشتىڭ ىزاسىن كەلتىرىپ، نامىسىنا تيەدى. قۇلاگەردىڭ داڭقىن ەستىپ، كىسى سالىپ قۇلاگەردى قانشا سۇراسا دا بەرمەگەن اقانعا رەنجىپ ءجۇر ەدى، ەندى اششى ءتىلى سۇيەگىن ءتىلىپ وتكەندەي بولدى، اشۋ - ىزاسىن قامشىلاي ءتۇستى. ءارى الدىنان جۇيرىك وزباعان كوكتۇيعىنىن ويلاعاندا، كوزىنە قان تولدى. باتىراشتىڭ جۇرەگىنە سۇڭگىدەي قادالعان ۋلى ءتىلدىڭ ىزاسى مىڭنان وزعان تۇلپارعا قول كوتەرتتى، مەرت قىلدى. باتىراش قۇلاگەردىڭ ولىمىنە ەگىلدى، ەزىلدى. قۇلاگەر باتىراشتىڭ قولى جەتپەي جۇرگەن ارمانى ەمەس پە ەدى؟! نە ىستەگەنىن ءوزى دە بىلگەن جوق. ءوز قاتەسىن ءتۇسىندى، ءبىراق كەش ەدى. «وسى استا ساعى سىنىپ باعى تايسا، ول ءوزىن داپ - دايىن تۇر ءولدىم دەۋگە» دەپ اقىننىڭ ءوزى ايتقانداي، ءوزىن - ءوزى ولىمگە قيۋعا دايىن باتىراشتىڭ بويىندا نامىس، ەر قاناتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك وتى مازدايدى. ول - ولسەڭ دە نامىستى قولدان بەرمە دەگەن ماقساتتى بەرىك ۇستانعان جان.
«ۆەنن دياگرامماسى» بويىنشا اقان، ءىلياس بەينەلەرىنە سالىستىرمالى مىنەزدەمە.
كۇرەڭباي مەن ابايدىڭ ولەڭىن سالىستىرۋ.
IV. وقۋشىلاردى باعالاۋ.
وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى،
ارىس اۋدانى، م. شاحانوۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى پولاتوۆا اينۇر مۇسلىمبەك قىزى
ارىس اۋدانى، م. شاحانوۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى پولاتوۆا اينۇر مۇسلىمبەك قىزى
You Might Also Like
