قۇستار قۇپياسى
ا.يمانوۆ اتىنداعى جول كولىك كوللەدجىنىڭ
وقۋشىسى: گاينۋللينا دانارا بەرىك قىزى
جەتەكشىسى: جۋبانىشيەۆا توكتاگۋل كايربولاتوۆنا
قۇستار. بۇل كۇننىڭ ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت تاريحى بار. ياعني، 1906 جىلى قۇستاردى قورعاۋ جونىندەگى حالىقارالىق كونۆەنسياعا قول قويىلعان بولاتىن.
اتاۋلى كۇننىڭ ماقساتى – تابيعاتتاعى قۇستاردىڭ بارلىق ءتۇرىن جۇمىرتقا سالۋ جانە جىلى جاققا قايتۋ مەزگىلدەرىندە قامقورلىققا الۋ، جوعالىپ كەتۋ ءقاۋپى بار قۇس تۇرلەرىن قورعاۋ، قۇستاردى اۋلاۋدىڭ كەيبىر تۇرلەرىنە تىيىم سالۋ، قۇس ءوسىرۋ جانە ادامداردى تابيعاتتى ساقتاۋعا ساۋاتتاندىرۋ ءۇشىن قورىقتار اشۋ. سونداي-اق، قازىرگى تاڭدا قۇس تۇماۋى ۆيرۋسى الەمدەگى ەڭ ءقاۋىپتى اۋرۋ ءتۇرى بولىپ وتىر.
جەر بەتىندە قۇستاردىڭ 10 مىڭنان استام ءتۇرى بار. ولاردىڭ ءبىرى تەز ۇشا الۋ قابىلەتىمەن ەرەكشەلەنسە، ەكىنشىسى جىلدام جۇگىرە الادى. باسقاسى ادامنىڭ داۋىسىنا ەلىكتەۋگە تىرىسادى، ەشكىمگە ۇقسامايتىن سىرتقى كەلبەتىمەن كوزدى ىنتىقتىرادى. ولاردىڭ اراسىندا دا چەمپيوندار مەن رەكوردشىلار بار: ەڭ مىقتى، ەڭ شىدامدى، ەڭ پىسىق، ەڭ الىپ، ەڭ كىشكەنتاي، ەڭ ادەمى ت.ب. قىسقاسى، قۇستار ادامدى تاڭىرقاتا الادى.
وسىنداي اتاۋلى كۇننىڭ قارساڭىندا الەمدەگى ەڭ ەرەكشە قۇستاردىڭ ومىرىنە ءۇڭىلىپ كورەيىك. قالاي قارايسىز؟ ال عالامشارىمىزداعى ەڭ ادەمى قۇستارمەن مىنا جەردەن تانىسا الاسىز.
پوليارلىق ۇكى – اركتيكاداعى ەڭ الىپ قۇس. قىزىعى، ولاردىڭ انالىقتارى اتالىقتارىنان ۇلكەن بولادى: دەنەسىنىڭ ۇزىندىعى – 55-65 سم، قاناتتارىنىڭ قۇلاشى – 150-160 سم، سالماعى – 1،5-2 كەلى. بارلىق ۇكىنىڭ ىشىندە وسى ءتۇرى عانا كوگىلدىر ءتۇستى كورە الادى. سۋرەتتە: كوزىلدىرىكتى ۇكى.
قوقيقاز (فلامينگو) – قۇستاردىڭ اراسىنداعى ەڭ ۇزىن اياقتىسى. ادەتتە تروپيكتىك، سۋبتروپيكتىك ايماقتاردا ءومىر سۇرەدى، كەيدە بەلارۋس جەرىنەن دە ۇشىراستىرۋعا بولادى. ودان باسقا قازاقستانداعى كاسپيي تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنا ۇيالايدى.
كوكتارعاقتىڭ (بالىقشى قۇس) ءومىر ءسۇرۋ قاعيدالارى وتە قاتال. ول اعىندى تازا سۋ، جارقاباق، وسىك جاعالاۋلاردا تىرلىك كەشەدى. ۇساق بالىقتاردى، يت بالىقتاردى، قۇرباقالاردى، ومىرتقاسىزداردى سۋدان اۋلايدى. كوكتارعاق ولجاسىن سۋعا جاقىن ماڭداعى بۇتاعا وتىرىپ كۇزەتەدى. سول جەردەن سۋعا بايقاتپاستان وتە تەز سەكىرەدى دە، سۇڭگىپ كەرەگىن الىپ شىعادى. وسى قاسيەتىنە بايلانىستى حالىق وعان "مىقتى بالىقشى"، "بالىقشى" دەگەن ات تاققان.
قارلىعاش – حالقىمىزعا وتە جاقىن قۇس. ەلىمىزدە ونىڭ بەس ءتۇرى كەزدەسەدى: جار قارلىعاشى، قۇز قارلىعاشى، قوس رەڭدى قارلىعاش، سەكپىل ءتوس قارلىعاش، كەنت قارلىعاشى. قارلىعاش وتە جاقسى ۇشادى، تىرشىلىگىنىڭ كوپ ۋاقىتىن اۋادا ۇشىپ ءجۇرىپ وتكىزەدى. سۋ ۇستىنەن ۇشىپ بارا جاتىپ-اق سۋ ىشە بەرەدى. ۇشىپ ءجۇرىپ قورەگىن ۇستاپ جەيدى. داۋىسى ونشا قاتتى ەمەس. قارلىعاش ۇياسىن ساز بالشىقتان سىلەكەيىمەن ارالاستىرىپ بەكەم ەتىپ جارتاس قۋىستارىنا، جاعالاۋداعى جارعا، ءۇي ىشىنە، كەيدە اعاش باسىنا دا سالادى. اۋا رايى كۇرت بۇزىلاتىن كەزدە قارلىعاشتار جەرگە جاقىن ۇشادى ەكەن. مۇنداي ارەكەتتەن كەيىن كوبىنە جاڭبىر جاۋادى.
بارلىق قۇستىڭ ىشىنەن جاڭازەلانديالىق كيۆي ءوزىنىڭ دەنەسىنەن ۇلكەن جۇمىرتقا تابادى. ادەتتە، قۇس دەگەندە ۇشاتىن جاراتىلىس ەلەستەپ جاتادى عوي، كيۆي قۇس بولسا دا، ۇشا المايدى. قۇيرىعى جوق جانە قاناتتارى دا تولىسپاعان. ونىڭ تۇمسىعى مەن تىرناعى وتە بەرىك، ءبىر تۇندە بىرنەشە شاقىرىمدى باعىندىرا الادى. كيۆي – جاڭا زەلانديانىڭ نىشانى، اقشاسىندا، ەلتاڭباسىندا بەينەلەنگەن. قىزىل كىتاپقا ەنگەنىمەن، سوڭعى عاسىردا ونداعان ميلليونعا ازايىپ كەتكەن.
الەمدەگى ەڭ كىشكەنتاي قۇس – كوليبري. جۇرەك جۇتقان، ەنەرگياعا باي كوليبري العا عانا ەمەس، ارتقا، ءتىپتى، شەتكە ۇشا الادى. ولاردىڭ ەڭ ۇلكەنى (وڭتۇستىكامەريكالىق اند) 22 سانتيمەتر بولسا، ەڭ كىشكەنتايى (كۋبادا ءومىر سۇرەدى) 6 سانتيمەترگە جەتەدى. جەر بەتىندە ولاردىڭ 350-دەن استام ءتۇرى بار.
دۋلىعا تۇمسىقتى كالاو – ەڭ سيرەك كەزدەسەتىن قۇس. تەك قانا مالاي جارتىلاي ارالىندا، بورنەودا، سۋماتردا كەزدەسەدى. قاۋىرسىندارى قارا، تۇمسىعى قىزىل، قاناتتارىنىڭ ۇشتارى اق بولىپ كەلەدى. ونىڭ دۋلىعالى تۇمسىعى دەنەسىنەن ون ەسە اۋىر ەكەن.
تاماشا فرەگات (Fregata magnificens) – ءبىرقازاننىڭ ەرەكشە ءتۇرى. ونىڭ اتى اسكەري كەمەنىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان. فرەگاتتىڭ قۇيرىعى شانىشقىنى ەسكە سالادى. ۇزىندىعى 1 مەتر بولاتىن قۇس قاناتىن 220 سانتيمەترگە جايا الادى. بىلەسىز بە، فرەگات اتلانت مۇحيتى مەن تىنىق مۇحيتىنىڭ ۇستىندە ۇشىپ بارا جاتىپ بىرنەشە كۇن بويى ۇيىقتاي بەرەدى ەكەن. ەڭ قىزىعى – اتالىقتارىنىڭ موينىندا اشىق قىزىل ءتۇستى قالتا بار.
ساقالدى كۇشىگەن وڭتۇستىك ەۋروپا، افريكا، ءۇندىستان، تيبەتتىڭ تاۋلى ايماقتارىندا ۇشىراسادى. بۇل قۇس ۇشىپ بارا جاتقاندا وتە قورقىنىشتى، وتە ءقاۋىپتى كورىنەدى. كوزىنىڭ قىزىل تەرىسىن ايتپاعاندا، ساقال قاۋىرسىنىنىڭ ءوزى ادامدى شوشىتادى. كۇشىگەن تاۋداعى ارقارلاردى قۋىپ ءجۇرىپ قۇلاتادى ەكەن. سالماعى – 8 كەلى، قاناتىن اشقانداعى ۇزىندىعى – 304 سانتيمەتر.
You Might Also Like
