الوە – دارىلىك وسىمدىك
ا.يمانوۆ اتىنداعى جول كولىك كوللەدجىنىڭ
وقۋشىسى: جانيكيسوۆ ازامات امانباي ۇلى
جەتەكشىسى: جۋبانىشيەۆا توكتاگۋل كايربولاتوۆنا
قازاقستان جەرى ءار ءتۇرلى تابيعي جاعدايدا ورماندى دالالى، تاۋلى ايماقتاردان تۇرادى.
ادامزات بالاسى وسىمدىك ونىمدەرىنىڭ تاعامدىق جاعىن عانا ەمەس، ەمدىك،شيپالىق جاعىنا دا كوڭىل بولگەن.قازاق حالقى وسىمدىكتەردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن ەرتەدەن بىلگەن. جەر بەتىندە دارىلەردىڭ 40% وسىمدىكتەردەن دايىندالادى. جانعا شيپا، دەرتكە داۋا دارىلەردىڭ كوپشىلىگى وسىمدىكتەن الىنادى. جەر بەتىندە وسەتىن بارلىق وسىمدىكتەردىڭ پايداسىنا كوز جىبەرىپ قاراساق، جۇرەك اۋرۋلارىن ەمدەيتىن ءدارى – دارمەكتىڭ 70%، ىشەك – قارىن، باۋىر دارىلەرىنىڭ 75%، جاتىر اۋرۋلارىنىڭ شيپالى ءدارى –دارمەكتەرىنىڭ 80%، قاقىرىق تۇسىرەتىن دارىلەردىڭ 80%، قان توقتاتىن دارىلەردىڭ 65% تەك وسىمدىكتەن الىنادى.
ەرتە زاماننان-اق اتا – بابالارىمىز دارىلىك وسىمدىكتەردى تاني ءبىلىپ، ونىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن جانە ءتيىمدى پايدالانۋ جولدارىن ءوز تاجىربيەلەرىنەن وتكىزگەن.دارىلىك وسىمدىكتەردەن جاڭا دايىندالعان تۇنبالار مەن ەرىتىندىلەردىڭ حيميالىق جولمەن جاسالعان ءدارى دارمەكتەردەن اناعۇرلىم ءتيىمدى بولادى. كەيىنگى جىلدارى مەديسينادا شوپتەردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى، ولاردى كەڭىنەن پايدالانۋعا ەرەكشە نازار اۋدارىلۋدا. قازىرگى كەزدە شوپپەن ەمدەۋ – فيتوتەراپيانى ءۇي جاعدايىندا كەڭىنەن قولدانۋعا مۇمكىندىك جەتكىلىكتى. ول ءۇشىن ءدارىسىز ەم – دومدى جاساۋدى دارىلىك وسىمدىكتەردەن ىزدەۋىمىز كەرەك. وسىمدىكتەر سارقىلمايتىن قازىنا ەمەس سوندىقتان ولاردى ورىندى پايدالانىپ قورعاي ءبىلىۋدىڭ ماڭىزى زور «مىڭ تەڭگە تۇراتىن ءدارى شارباعىڭنىڭ ءدال تۇبىندە ءوسىپ تۇر» دەگەن حالىق دانالىعى بەكەر ايتىلماعان. دارى-دارمەك جاساۋ ىسىندە وسىمدىكتەردىڭ الاتىن ءرولى اسا زور ەكەنى تاجىريبەدەن ءمالىم.
العاش رەت قازاقستاندا وسىمدىكتەردىڭ ەمدىك قۇرامى تۋرالى مالىمەتتەر ءحىىى-حV عاسىردا جازىلدى. كوپتەگەن ورىس قالالارىندا جاسىل وسىمدىكتەردى ساتاتىن اپتەكالار اشىلدى ءىىى عاسىر بويى ەمدىك وسىمدىكدەردى قولدانۋ تاجىريبەلەرى جۇرگىزىلدى. بۇل جازبالار حVIII –عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن جالعاستى، قانشاما رەت تولىقتىرىلدى، اۋرۋ تۇرلەرى اجىراتىلدى. دارىلەردى جاساۋ ءادىسى قاراستىرىلدى. ەلىمىزدە وسەتىن 20 مىڭنان استام تۇرلەرىنىڭ 2500 – ءىنىڭ شيپالىق ماڭىزى بار. بۇنىڭ 600-گە جۋىق تۇرىنەن ءدارى دايىنداۋعا شيكىزات رەتىندە پايدالانۋعا بولادى. الايدا مەديسيناعا 200-گە جۋىق دارىلىك وسىمدىكتەر ءتۇرى بەلگىلى. قازاقستاندا وسەتىن 6000-عا جۋىق وسىمدىكتىڭ ءتۇرىنىڭ 500ء-ى دارىلىك وسىمدىكتەرگە جاتادى.
وسىنداي دارىلىك ماقساتتا قولدانىلاتىن وسىمدىكتەردىڭ ءبىرى بولمەدە وسىرىلەتىن الوە وسىمدىگىنە توقتالايىق.
الوە ءۇي ىشىندە وسىرىلەتىن اسەم دە پايدالى ءارى كەڭ تارالعان وسىمدىك ءتۇرى. بۇل وسىمدىك حالىقتىق جانە مەديسينالىق تاجىربيەدە كەڭ قولدانىلادى.
الوە لالاگۇلدىلەر تۇقىمداسىنا جاتاتىن جاپىراقتى وسىمدىك، كەيدە شىرماۋىق تۇرىندەگى ماڭگى جاسىل، قۋاڭشىلىققا ءتوزىمدى ماعىناسى «اششى» دەگەندى بىلدىرەدى. سونداي - اق، ەمدىك قاسيەتىنە بايلانىستى «ءۇي گۇلدەرىنىڭ كورولى» دەگەن دە بالاما اتقا يە.
وتانى وڭتۇستىك افريكا.جاپىراعى شىرىندى،كەدىر بۇدىرلى،كەيبىرەۋىنىڭ ءتۇسى الاباجاق بولادى.ۇزىندىعى – 60 سم. شىرىندى الوە نەگىزىنەن وڭتۇستىك افريكادا وسەتىن جابايى الوەدان الىنادى.
سيرەك گۇلدەيدى، نەگىزىنەن قۇستار ارقىلى توزاڭدانادى. تۇقىمىنان كەيدە ءوسىمدى (ۆەگەتاتيۆتى) جولمەن دە كوبەيەدى. تۇقىمى جالپاقتاۋ قوڭىر ءتۇستى. الوەنى كوبەيتۋ ءۇشىن ساباعىنىڭ تۇبىنەن شىعاتىن اتپا بۇتاقتارىن انالىق وسىمدىكتەن ءبولىپ الىپ، قۇمدى قۇنارلى توپىراققا وتىرعىزۋ كەرەك. قازاقستاندا اعاش ءتارىزدى الوە (الوە arborescens) دەگەن ءتۇرى قولدان وسىرىلەدى. الوەنىڭ جاپىراق قۇرامىندا گليۋكوزيد، ەفير مايى ت. ب. دارىلىك زاتتار بار، سوندىقتان الوەنىڭ شىرىنىن ءتۇرلى اۋرۋلاردى ەمدەۋگە قولدانادى.
ۇيدە وسەتىن الوەنىڭ اعاش تارىزدەس، كىرپى تارىزدەس،سونداي اق اق جولاق جاپىراقتى ساندىك ءتۇرى بولادى.بۇگىندە الوەنىڭ عىلىمعا بەلگىلى بولعان 180 –دەي ءتۇرى بار.
الوە گ ۇلى ۇيدە تەك دەكوراتيۆتى ماقساتتا عانا ەمەس، ەمدىك ماقساتتادا وسىرىلەدى. ەمدىك پراكتيكادا الوەنىڭ جاپىراعى مەن شىرىنى جانە دە الوە ەكستراكتى (مەحانيكالىق جانە حيميالىق ادىستەرمەن بۇزىلعان ۇلپا) پايدالانىلادى.
الوە اسىرەسە وڭتۇستىك-شىعىس جاققا قاراعان تەرەزە الدىندا جاقسى وسەدى. قالىپتى مولشەردە سۋارىپ تۇرۋ قاجەت. جاقسى ءوسىپ كەلە جاتقان الوەنى اممياكتى سەليترامەن (1 ل سۋعا 1 گ قوسىپ)، نە كوروۆياك تۇنباسىمەن قورەكتەندىرۋ كەرەك. ونى وسىرەتىن توپىراق قۇرامى 2 ۇلەس شىم، 1 ۇلەس جاپىراق ارالاس توپىراق، 0،5 ۇلەسى وزەن قۇمى بولۋعا ءتيىس، بۇلارعا ۇگىتىلگەن كىرپىش ۇنتاعى مەن اعاش كومىرى قوسىلادى. الوە بۇتاقشالارى (جاس ساباقتارىنا ۇشى) جانە ساباقتىڭ تومەنگى بۋىنىندا وسەتىن وركەندەرى ارقىلى كوبەيتىلەدى. وسىمدىكتىڭ كەسىپ الىنعان بۇتاقشاسىن ءبىر تاۋلىك كەپتىرىپ، سودان كەيىن وزەننىڭ دىمقىل قۇمى سالىنعان قۇمىراعا وتىرعىزادى. ەكى ءۇش جىل وتكەننەن كەيىن كوكتەمدە وسىمدىك كوشىرىلىپ وتىرعىزىلادى.كوشىرىلىپ وتىرعىزىلاتىن توپىراقتىڭ وتە قۇنارلى بولۋى شارت ەمەس.ول ءۇشىن باقشاداعى، اۋلاداعى توپىراقتى قولدانا بەرۋگە بولادى. ونداي توپىراققا ازداپ كىرپىش جانە كومىر ۇنتاعىن قوسادى اعاش تارىزدەس الوەنىڭ جاپىراقتارىنان كوز، اسقازان-ىشەك ت. ب. اۋرۋلاردى ەمدەيتىن ەكستراكت ازىرلەنەدى. ونىڭ جاپىراق ءسولىن ءىرىڭدى جارانى، كۇيگەن جەردى، تەرى دەرتتەرىن (قابىنعان) ەمدەۋگە قولدانادى. دەگەنمەن، ونى دارىگەردىڭ كەڭەسىمەن پايدالانۋ قاجەت، ويتكەنى ءبىرقاتار جۇرەك-تامىر اۋرۋلارىنا كەرى اسەر ەتەدى. گۇلدەۋ ۋاقىتى: قىسقى ايلار، ءار جىلدا ەمەس. قولدانۋ بولىگى: جاپىراعى، ءسولى. جيناۋ ۋاقىتى: جىل بويى. قىتايدا ۆەنالىق اۋرۋلاردى ەمدەۋگە قولدانادى. الوە سۋىق تيگەندى ەمدەيدى. مىسالى: تۇماۋ اۋرۋىنا، جارا مەن كەسىلگەن جەرلەردى جازادى. ميدىڭ ۇلكەن مي سىڭارلارىنداعى تىتىركەنۋ مەن تەجەگىشتى رەتتەيدى. جۇمىس ىستەۋ قابىلەتىن جوعارىلاتىپ، فيزيكالىق اۋىرلىقتى جەڭەدى. اعزانىڭ ساقتاندىرۋ فۋنكسياسىن رەتكە كەلتىرەدى.
جاپىراق ءسولى تابەت اشادى، اس قورىتادى. ءار ءتۇرلى ميكروبتارعا قارسى تۇرا الادى. حيميالىق مەديسينادا الوەنىڭ شىرىنى جارانى تاڭۋعا، ءار ءتۇرلى تەرى اۋرۋلارىنا پايدالانادى. وسىمدىكتەردىڭ جاڭا ءسولى اسىرەسە قاراڭعى جەردە ۇستاعانى تۋبەركۋلەزدى ەمدەۋ ءۇشىن قولدانادى. حالىق مەديسيناسىندا جاڭا جاپىراقتاردى كۇيىكتى جازۋعا، دەرماتيتكە قارسى ءدارى رەتىندە قولدانىلادى. الوەنىڭ سۋ تۇنباسى تابەتتى تولىقتاي اشادى. اكادەميك ۆ.پ.فيلاتوۆ الوەنىڭ جاپىراعىن تۇندە ياعني 4-8 رەت ۇستاۋى ەسكەرتەدى، سەبەبى وسى ۋاقىتتا الوە جاپىراعىندا نەگىزگى زاتتار جيناقتالادى. ولار ۇلپا جۇمىسىن جاقسارتادى. بۇل زاتتار بيوگەندى ستيمۋلياتورلار دەپ اتالادى. وسى ءادىس كوپتەگەن جازىلماس اۋرۋدىڭ الدىن الۋعا كومەكتەسەدى. تەرى سىرتىنداعى ءىرىڭدى جارا، كۇيىك، قاعىنعان جارالارعا وسىمدىكتىڭ جاپىراعى مەن ءسولىن قولدانادى. كوزدىڭ دە ءار ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلارى ءۇشىن قولدانىلادى. سونىمەن قاتار دەمىكپەدە، اسقازان ويىق جاراسىندا.، اسقازان اۋرۋلارىنا قارسى قولدانادى. كەيبىر شىرىندارعا قوسادى. الوەنىڭ دارىلىك قاسيەتى وسىدان 3000 جىل بۇرىن بەلگىلى بولدى. ونى ەگيپەتتە، كەيىن ينديادا، يتاليا، گرەسيادا سىرتقى كۇيىكتەرگە ارناپ قولداندى. ورىس مەديسيناسىندا جاپىراق ءسولىن جۇيكە اۋرۋلارىن، باس اۋرۋى ت.ب. سىرقات ءۇشىن، بال مەن بورسىق مايىن قوسىپ تۋبەركۋلەزدى ەمدەيدى
جاپىراعىندا انتراگليكوزيد-الوين بار، 1،66 الوە-ەمودين، 25% الوەزين، ناتولين، گەماناتولين، رەباربەرون، شايىرلى قوسپا، 20% ەفير مايى، فەرمەنتتەر مەن ميكروەلەمەنتتەر، ۆيتاميندەر، فيتونسيدتەر كەزدەسەدى. ەڭ قۇندىلىعى سول قۇرامىنداعى 22 امين قىشقىلىنىڭ 20-ى ادام ورگانيزمىندە كەزدەسەدى. ال جاقىندا عالىمدار ونىڭ قۇرامىنان سيرەك كەزدەسەتىن كۇردەلى كومىرسۋ –اسەماننان تاپتى. اسەماننان تۇماۋ مەن قىزىلشانى جانە ىسىك اۋرۋلارىن ەمدەۋگە قولدانىلادى. بۇگىندە ول زاتتى ءسپيد-تى ەمدەۋگە قولدانۋدا.
دەنساۋلىلعىمىز مىقتى بولۋى ءۇشىن باتپانداپ كىرىپ،مىسقىلداپ شىعاتىن اۋرۋدى ءدارىسىز-اق ءۇي جاعدايىندا اينالادا وسەتىن دارىلىك وسىمدىكتەرمەن-اق ەمدەپ جازۋعا بولادى. دارىلىك وسىمدىكتەرمەن اينالىسۋ دەنساۋلىعىمىزدى ساقتاۋعا كومەكتەسەدى، وتباسىنىڭ قاراجاتىن ۇنەمدەيمىز، تابيعات بايلىعىن قورعاۋعا دا اتسالىسامىز.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. ج.ا.ادايەۆ. ر.ن.نۇرعالييەۆ. شاڭىراق ەنسيكلوپەدياسى.
2. ج.جاتقانبايەۆ.وسىمدىك جانە ادامزات.
3. م.قوجابەكوۆ.دارىلىك وسىمدىكتەر. الماتى، «قازاقستان»1982.
4. م.وسپانوۆا، ج.لۇقپانوۆ.وسىمدىك جانعا شيپا، دەرتكە داۋا.
5. ۆ.گ. پىشينسكييلەچەنيە تراۆامي لەنينگراد «ناۋكا»1990
6. دەنساۋلىق جۋرنالى №8 2006 جىل.
You Might Also Like
-
- نە انەكدوت؟! نە انەكدوت؟! - اۋ، ايتايىق تا اۋەلى. - ال، ايتشى ارماندا قالماي! - ءبىر كۇنى برەجنيەۆ وليمپيادانى اشىپ جاتقان عوي. سودان ءسوزىن باستاپ جاتىپ "و" دەيدى. جۇرت دۋ قول شا...
