يممۋندىق جۇيە اۋرۋلارى
ا.يمانوۆ اتىنداعى جول كولىك كوللەدجىنىڭ
وقۋشىسى: قۇدايبەرگەنوۆ ميراس
جەتەكشىسى: جۋبانىشيەۆا توكتاگۋل كايربولاتوۆنا
جۇقپالى اۋرۋلار — زارداپتى ۆيرۋستاردىڭ، ميكوپلازمالاردىڭ، حلاميدييلەردىڭ، ريككەتسيالاردىڭ، سپيروحەتالاردىڭ ورگانيزمگە ەنىپ، وندا ءوسىپ-ونۋ جانە ءومىر ءسۇرۋ سالدارىنان تۋاتىن اۋرۋلار. جۇقپالى اۋرۋلاردى كەيدە تەك «ينفەكسيا» دەپ تە اتايدى.
ولار: ا) ىشەكتىڭ؛ ب) جوعارعى تىنىس جولدارىنىڭ؛ ۆ) قاننىڭ؛ گ) سىرتقى قابىقتاردىڭ اۋرۋلارى بولىپ بولىنەدى.
ىشەك اۋرۋلارى (مىسالى ا-گەپاتيتى) ۆيرۋس اس قورىتۋ جولدارىنا اۋىزدان كىرىپ، ىشەكتەن ناجىسپەن بىرگە شىعادى. تىنىس جولدارى اۋرۋىندا
شىرىشتى قابىقتار زاقىمدانادى جانە ورگانيزمگە ۆيرۋس: اۋامەن كىرەدى. قان نەمەسە ءترانسميسسيۆتى اۋرۋلار (ءارتۇرلى ەنسەفالوميەليتتەر، گەمارراگيالىق بەزگەكتەر) اۋرۋدان ساۋ ادامعا جانە جانۋارلارعا قان؛ سورعىش ناسەكومدار ارقىلى بەرىلەدى، كەيدە قوسالقى كومەكشىلەرى بولادى، كوبىنەسە تابيعي-وشاقتى بولىپ كەلەدى. سىرتقى قابىقتاردىڭ اۋرۋلارى (قۇتىرۋ، اۋسىل،دەلبە) جاناسۋدان، قارىم-قاتىناستا بولۋدان تارايدى. ۆيرۋستاردڭ ورگانيزمدە ءوسىپ-ونۋ جانە شوعىرلانۋ ەرەكشەلىكتەرىنە ساي ولاردى وشاقتى جانە جالپى دەپ بولەدى. بىرىنشىسىندە قوزدىرعىشتاردىڭ اسەرى تەك ەنگەن جەردە كورىنەدى، ول سول جەردە ەسىپ-ونەدى (مىسالى ىشەكتە، نە تىنىس جولدارىندا). ەكىنشىسىندە ۆيرۋستار ەنگەن جەرىندە كوبەيىپ، دەنەگە تارايدى دا، باسقا اعزالاردا ەكىنشى ۇلكەن وشاق قۇرايدى (شەشەك، قىزىلشا، پوليوميەليت). اۋرۋدىڭ مەرزىمىنىڭ ۇزاقتىعىنا، بەلگىلەرىنىڭ كورىنۋىنە جانە قوزدىرعىشتىڭ سىرتقى ورتاعا شىعىپ تۇرۋىنا بايلانىستى ولار ءجىتى جانەسوزىلمالى بولىپ بولىنەدى. جىتىلەرى تەز جازىلادى، ۆيرۋستان دا تەز قۇتىلادى. ال سوزىلمالىسى بىرەسە ايىعىپ، بىرەسە قايتالاپ كوپكە سوزىلادى. ءوز الدىنا ءبىر بولەك ءتۇرى — باياۋ اۋرۋ. بۇل تۇرىندە ۆيرۋس ورگانيزمدە كوپكە دەيىن ساقتالىپ، اۋرۋ ۇزاققا سوزىلادى جانە كلينيكالىق بەلگىلەرى كومەسكىلەۋ بولادى. ال اۋرۋ بەلگىلەرىنىڭ مۇلدەم بولمايتىن ءتۇرىن يناپپارانتتىك دەپ اتايدى. مۇندا ورگانيزمنەن اۋرۋ قوزدىرعىشى، شىعىپ كەتەدى دە، يممۋنيتەت پايدا بولادى. اۋرۋدىڭ لاتەنتتى (جاسىرىن) دەگەن دە ءتۇرى بار. وندا ۆيرۋس ورگانيزمدە وتە ۇزاق ۋاقىت ءومىر سۇرەدى.
جۇقپالى اۋرۋلار باكتەريالاردان جانە باسقا ورگانيزمدەردەن (جاندى دەنەلەردەن) پايدا بولادى، ولار ورگانيزمگە اسا زياندى. ولار ءار ءتۇرلى جولدارمەن تارايدى.
باكتەريالار، ينفەكسيا تۋعىزاتىن باسقا دا كوپتەگەن ورگانيزمدەردىڭ ۇساقتىعى سونشالىقتى، ولاردى ميكروسكوپسىز كەرە المايسىز — ال ارناۋلى قۇرالمەن قاراعاندا سول زارەدەي زات ۇپ-ۇلكەن بولىپ كورىنەدى. ال ۆيرۋس ءتىپتى باكتەريادان دا ۇساق.
انتيبيوتيكتەر (پەنيسيللين، تەتراسيكلين جانە ت. ب.) — باكتەريا تۋعىزعان بەلگىلى ءبىر اۋرۋلاردى ەمدەۋگە كومەكتەسەتىن دارىلەر. ۆيرۋستاردان پايدا بولعان سالقىن تيۋ، تىماۋ، قىزىلشا، مىسقىل جانە ت. ب. سياقتى اۋرۋلارعا انتيبيوتيكتەر اسەر ەتپەيدى. ۆيرۋستىق ينفەكسيالاردى انتيبيوتيكتەرمەن ەمدەۋگە بولمايدى. ولار كومەكتەسپەيدى، ءتىپتى زياندى دا بولۋى مۇمكىن.
جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ تۇرلەرى
جۇقپالى اۋرۋلار ينفەكسيالىق اۋرۋلار (لات. ءىnfectءىo–جۇقتىرۋ) – 1)ءتىرى ورگانيزمدەرگە اۋرۋ تۋدىرۋشى ميكروورگانيزمدەردىڭ (باكتەريا، ريككەتسيا، ۆيرۋس، ساڭىراۋقۇلاق) ەنۋىنەن پايدا بولاتىن كەسەل؛ 2) وسى اۋرۋلاردىڭ بەلگىسى مەن دامۋ بارىسىن زەرتتەپ، ونىڭ ءدال دياگنوزىن قويىپ، ەمدەيتىن كلينيكالىق مەديسينانىڭ ارنايى ءبىر سالاسى. جۇقپالى اۋرۋلار تۋرالى دەرەكتەر ەرتەدەن بەلگىلى بولعان. ەجەلگى گرەك عالىمى گيپپوكرات، ورتاعاسىرلىق عالىم ءابۋ ءالي يبن سينا ءوز ەڭبەكتەرىندە كەيبىر اۋرۋلاردىڭ ناۋقاس ادامنان، جانۋارلاردان جۇعىپ، تەز تارالاتىنى، وعان كوزگە كورىنبەيتىن “ميازمالار” سەبەپكەر بولاتىنى تۋرالى ايتقان. 15 عاسىردا جازىلعان ءو. تىلەۋقابىل ۇلىنىڭ “شيپاگەرلىك بايان” اتتى ەڭبەگىنىڭ قولجازباسىندا دەرتتىڭ پايدا بولۋىن ادام دەنەسىنە قۇرتتاردىڭ (كوزگە كورىنەتىن جانە كورىنبەيتىن) ەنۋىمەن تۇسىندىرگەن. 19 عاسىردا باكتەريولوگيا، ميكروبيولوگيا جانە يممۋنولوگيا عىلىمدارىنىڭ دامۋى جۇقپالى اۋرۋلاردى تولىق زەرتتەۋگە مۇمكىندىك بەردى. اسىرەسە، فرانسۋز عالىمى ل.پاستەر، نەمىس ميكروبيولوگى ر.كوح (1843 – 1910)، ورىس عالىمدارى ي.ي. مەچنيكوۆ (1845 – 1916)، ن.ف. گامالەيا (1859 – 1949)، ت.ب. ەڭبەكتەرىنىڭ ماڭىزى زور بولدى. جۇقپالى اۋرۋلار پايدا بولۋىنىڭ ءۇش فاكتورى بار: اۋرۋ قوزدىرعىشى (ميكروب)، سىرتقى ورتا جانە قابىلداۋشى سەزىمتال ورگانيزم. اۋرۋ قوزدىرعىشىنا ءار ءتۇرلى پاتوگەندى ميكروورگانيزمدەر (مىس.، باكتەريا، ۆيرۋس، ساڭىراۋقۇلاق، قاراپايىمدىلار، ريككەتسيا، ميكوپلازما، حلاميديا، ت.ب.) جاتادى. بۇلار ادام ورگانيزمىنە ءار ءتۇرلى جاعدايدا ەنەدى. مىسالى، ءىش سۇزەگى، پاراتيف، ديزەنتەريا، ت.ب. – سۋ، تاعام، شىبىندار ارقىلى؛ تۇماۋ، قىزىلشا، ديفتەريا، ت.ب. – اۋرۋ ادامنان؛ ءار ءتۇرلى تەرى دەرتتەرى – اۋرۋ ادام مەن جانۋارلاردان؛ بورتپە سۇزەك، كەنە ەنسەفاليتى، بەزگەك – ساۋ ادامعا اۋرۋ ادامنان (جانۋارلاردان) قان سورعىش بۋىناياقتىلار (مىسالى، بيت، بەزگەك ماساسى، كەنە، ت.ب.) ارقىلى؛ سونداي-اق قۇرساقتاعى اناسىنىڭ قانىمەن جۇعادى. جۇقپالى اۋرۋلار جاسىرىن (ينكۋباسيالىق)، كۇماندى (پرودرومالدىق)، اۋرۋ دامۋى جانە ايىعۋ (رەكونۆالەسەنيتتىك) كەزەڭدەرىنەن تۇرادى. ءاربىر كەزەڭنىڭ ءوتۋ مەرزىمى اۋرۋدىڭ تۇرىنە، ورگانيزمنىڭ جاعدايىنا بايلانىستى بولادى. جالپى جۇقپالى اۋرۋلارعا شالدىققان ادامدارعا ورتاق بەلگى: سەلسوقتانىپ مازاسى كەتەدى، دەنە قىزۋى كوتەرىلەدى، باسى اۋىرادى، ۇيقىسى قاشادى. باۋىر مەن تالاقتىڭ ءىسىنۋى مۇمكىن. وسىنداي ەرەكشە بەلگىلەرىنە قاراي ءىش سۇزەگىن تىرىسقاقتان، بەزگەكتى بورتە سۇزەكتەن، ت.س.س. اجىراتۋعا بولادى. 20 عاسىردا دياگنوز قويۋ، ەمدەۋ جانە ودان ساقتانۋ ادىستەرىنىڭ جەتىلدىرۋىنە بايلانىستى جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ كەيبىر تۇرلەرى جويىلدى. ءبىراق ميكروورگانيزمدەردىڭ ەۆول. دامۋ وزگەرگىشتىگىنىڭ، الەۋمەتتىك، ەكولوگيا، عۇرىپ-داستۇرلىك، ت.ب. سەبەپتەردىڭ ناتيجەسىندە جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ جاڭا تۇرلەرى پايدا بولدى. مىسالى، جۇرە پايدا بولاتىن يممۋندىق تاپشىلىق سيندرومى، گەپاتيتتىڭ ەرەكشە تۇرلەرى، ت.ب. جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ بەلگىسى بىلىنىسىمەن-اق سانيتارلىق-ەپيدەميولوگيا ستانسالارعا حابارلانۋى ءتيىس. ناۋقاس ادام اۋرۋحاناعا الىنىپ، اۋرۋدىڭ تۇرىنە قاراي ەمدەلەدى. جۇقپالى اۋرۋلار كلينيكالىق مەديسينانىڭ ارنايى ءبىر زەرتتەيتىن سالاسى بولعاندىقتان – باكتەريولوگيا، ۆيرۋسولوگيا، يممۋنولوگيا، ەپيدەميولوگيا، پارازيتولوگيامەن تىعىز بايلانىستى.
You Might Also Like
