InfoHub Logo

تاقىرىبى: ساعىنىشقا اينالعان سازگەر

ماقساتى: بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا ءبىرتۋار ۇلى كومپوزيتور ءشامشى قالداياقوۆتىڭ ءومىر جولىمەن تانىستىرۋ؛
ونىڭ وراسان زور ەڭبەكتەرىن ناسيحاتتاۋ؛ بەلسەندىلىككە، تاپقىرلىققا، ءوز بەتىنشە كوركەم سويلەۋگە باۋلۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ جان - جاقتى ويلاۋىن، ىزدەنۋىن دامىتۋ؛
وي ءورىسىن كەڭەيتۋ؛ كوركەم سوزدەرمەن ءوز تۇجىرىمىن جاساي وتىرىپ، سوزدەردى ورىندى قولدانۋ داعدىلارىن جەتىلدىرۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە، يماندىلىق پەن ادەپتىلىككە، ۇلى ادامداردىڭ سالىپ كەتكەن سارا جولىن ۇستانىپ، ولاردى ۇمىتپاي ەستە ساقتاۋعا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: ءشامشى قالداياقوۆ پورترەتى، قاناتتى سوزدەر، ءۇنتاسپا، «ءشامشى» جۋرنالدارى.

بارىسى:
ءمۇعالىم: قۇرمەتتى ۇستازدار، ءقادىرلى وقۋشىلار، ءاندى ءقادىر تۇتاتىن اعايىن!
بار قازاقتى تامساندىرعان،
تاڭنان تاڭعا ءان سالدىرعان،
ءوزىن انمەن قارسى الدىرعان،
ءان ومىرىندە جارىق جۇلدىزداي ساۋلە شاشىپ، ايرىقشا ءىز قالدىرعان، كۇللى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ماقتانىشىنا اينالعان ءشامشى قالداياقوۆقا ارنالعان بۇگىنگى «ساعىنىشقا اينالعان سازگەر.» اتتى اشىق تاربيە ساعاتىمىزدى اشىق دەپ جاريالايمىز.
ءشامشى قالداياقوۆ – كۇللى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ماقتانىشى. ارىس وزەنىنىڭ سىردارياعا قۇياتىن جەردەگى قويناۋىندا «سارىكول دەگەن» شاعىن كول بار ەكەن. بۇل ءقازىر «ءشاۋىلدىر» دەپ اتالادى. مىنە وسى جەردە 1931 جىلى ءشامشى قالداياق ۇلى دۇنيەگە كەلەدى.
قالداياقتىڭ ءوزى تارتارلاردىڭ گارمونىن، قازاقتىڭ قوبىزى مەن دومبىراسىن قۇيقىلجىتا تارتاتىن بولعان.
- وۋ، قالداياق، ۇلدى بولدىڭ!- دەگەن حاباردى ەستىپ، ۇيىنە اسىعا كەلگەن اكەگە جىرتىق شۇبەرەككە وراعان نارەستەنى ۇستاتا قويىپتى.
نارەستە بولسا دا، ەرەسەك ادامنىڭ قارۋلى قولىن سەزە قويعان بالا شىر ەتەدى. باسقا بالالارداي شىڭعىرىپ جىلىماي، ءبىر ءتۇرلى اۋەزدى ىرعاققا ۇقسايتىن ءۇن شىعارعان ۇلىنا قاراپ:
- مەن سەنى قيسساداعى ءجامشيد پاتشانىڭ اتىمەن اتاعالى ءجۇرمىن، ءبىراق مىنا داۋىسىڭ پاتشانىكىنە ەمەس، انشىنىكىنە كوبىرەك ۇقسايدى ەكەن،- دەپتى قالداياق.
- وۋ، قالداياق، بالاڭ ادامداردىڭ ەمەس، ءاننىڭ پاتشاسى بولسا دا تاقياڭا تار كەلمەس،- دەپتى وعان قۇدايبەرگەن دەگەن قۇرداسى.
- ايتقانىڭ كەلسىن، ءجامشيد بولسىن،- دەپتى سوندا بالادان باسقا بايلىعى جوق ءارى كەدەي، ءارى ونەرپاز اكە.
اكەسىنىڭ ازان شاقىرىپ قويىلعان اتى ءاناپيا ەكەن، ءبىراق جەڭگەلەرى ەسىمىن اتاماي، اياعىنداعى كىشكەنە قالدى كورىپ، قالىاياق دەپ كەتسە كەرەك. ءشامشى مەكتەپكە بارىپ، «الىپپە» ۇستاعاندا مۇعالىمدەر سۇراعاندا «اكەم اتى – قالداياق»،- دەپ جاۋاپ بەرىپتى. سونىمەن قالداياقوۆ بولىپ كەتىپتى.
ءجامشيد اتانعان سول بالا، سودان وتىز جىل وتكەن سوڭ، ءشامشى بولىپ ءوسىپ جەتىلىپ، «ءۆالستىڭ پاتشاسى» اتانىپتى.
اكەسى ون ساۋساعىنان ونەر تامعان ۇستا، زەرگەر بولعانمەن، انشىلىكپەن اۋەستىگى جوق بولدى. بۇل قاسيەت ءشامشى بويىنا شەشەسىنەن، ناعاشىلارىنان دارىسا كەرەك. ءشامشى: «تابيعي دارىنىمنىڭ انا سۇتىمەن كەلگەنىنە قۋانباسام، رەنجىمەيمىن» دەيتىن.
امانگەلدى:
ءان ومىرىندە جۇلدىزداي ساۋلە شاشىپ، ايرىقشا ءىز قالدىرعان ءشامشى قالداياق ۇلى - كۇللى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ماقتانىشى. سوندىقتان دا قىرىق جىل بويى اسپانىمىزدا ماحابباتقا تولى ءشامشى اۋەندەرى شىرقالدى. قۋانىشتى داستارحان ءشامشىنىڭ اۋەزدى اۋەندەرىنسىز وتپەيدى. ونى شىرقاعان انشىلەر دە، تىڭداعان تىڭداۋشىلار دا ەرەكشە ءلاززات الىپ، جىگەرلەنەدى، رۋحىنا رۋح قوسادى.
ءمۇعالىم: ءشامشى ءوزىنىڭ اكەسى قايتىس بولعاننان كەيىن باسىنا كەسەنە ورناتتى.
ال اناسىنا ارناپ ءاننىڭ ەڭ اسىلىن، نازىگىن جازدى. ول – «انا تۋرالى جىر». بۇل ءاننىڭ دە شىعۋ تاريحى بار.
جەڭىس: ءجامشيد ءشامشى اتانىپ، كومپوزيتورلىق اتاعى شىققان كەزدە، اناسى ايىقپاس اۋرۋعا شالدىعادى. ءوزىنىڭ و دۇنيەلىك ەكەنىن سەزگەن اناسى الماتىداعى ءشامشىنى شاقىرتىپ:
- بالام، مەن ومىردەن جاس كەتتىم دەمەيمىن، نەمەرە ءسۇيىپ، كەلىن كورۋدى قۇداي بۇيىرتپادى. تاعدىر سولاي، قايتەيىن! بار تىلەۋىم سەن امان بول! دۇنيەگە كەلگەن ءانىڭ ايتىلماي جاتىپ ۇزىلمەسىن، ۇزاققا جەتسىن. باقىتتى بول، بالام!- دەيدى.
انانىڭ اق لەبىزىن ەستىگەن ءشامشى ءوزىن سابيدەي سەزىنەدى. اناسىنىڭ ەڭ جاقىن جان ەكەنىن تۇسىنگەن ءشامشى:
- انا، مەن سەنىڭ باسىڭا كەسەنە، عيمارات ورناتام دەپ ايتا المايمىن، ءبىراق مەن ساعان ءاننىڭ ەڭ اسىلىن، ەڭ نازىگىن ارناپ جازامىن، ول ەشقاشان دا ۇمىتىلمايدى،- دەيدى. بۇل 1957جىلدىڭ 4 قىركۇيەگى بولاتىن. ءشامشى ءوزىنىڭ ءسوزىن 1961جىلى ورىندايدى.

ءان: «انا تۋرالى جىر»

ايسۇلۋ: ءشامشى اعا ءوزىنىڭ «سىعان سەرەناداسى» ءانى جايلى بىلاي سىر تولعايدى.
«ءار ءان ىشىمنەن شىققان بالامەن تەڭ. 1959 جىلى كونسەرۆاتوريادان شىعىپ قالىپ، اۋىلعا قايتۋدى ار ساناپ، جەرلەس جاستاردىڭ ءۇيىن پانالاپ ءجۇردىم. جازدىڭ ءبىر كۇنى. الماتىنىڭ باتىس جاعىندا «تاستاق» اتتى بازار بار. سول جەردە ءبىر توپ سىعاندار گيتاراعا قوسىلىپ، مارە-سارە بولىپ جاتىر ەكەن. قولىم بوس، ۋاقىتىم مول ەرىگىپ جۇرگەن مەن جاڭاعىلاردىڭ ونەرىن تاماشالاپ ءبىراز تۇرىپ قالدىم. سىزىلتا سالعان كوڭىلدى ءان، مىڭ بۇرالعان بي جانىما جاعىپ بارادى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن مەنىڭ دە قانىم قىزىپ، ارقام قوزىپ، تۇرعان سىعان جىگىتتىڭ قولىنداعى گيتاراسىن الىپ، ءوزىمنىڭ تاياۋدا عانا شىعارعان ءانىمدى ايتىپ بەردىم. مەنىڭ مۇنداي ونەرىمدى بايقاعان ولار: «جىگىت، تاعى ءبىر ءان، تاعى...» دەپ ءار تۇستان قولقالاي باستادى. مەن قىسىلماي تاعى ءبىر ءاندى ورىنداپ بەردىم. «وي، مىناۋىڭ كەرەمەت ىرعاق قوي، تاماشا، جارايسىڭ!»- دەپ سىعاندار مەنى ورتاعا الىپ، وزدەرىنىڭ سايران كولىنىڭ ماڭىنداعى مەكەنىنە قوناققا شاقىردى. كەشكە قاراي تابور شاتىرلارىنىڭ الدىندا وت جاعىلىپ، قازان كوتەرىلىپ، كەرەمەت ونەر جارىسى باستالدى. ورتاعا شىققان قىز بەن جىگىتتەر الما كەزەك ءان ايتىپ، بي بيلەپ، كەشتى ونەر مەرەكەسىنە اينالدىرىپ جىبەردى. مەن دە ولاردان قالىسپاي ءان ايتتىم.

-«ولاي بولسا، سەن بىزبەن بىرگە تۇرا بەر. اناۋ شەتكەرەك تۇرعان شاتىر ءۇي قوناقتار ءۇشىن ارنايى قويىلعان. سوعان تۇنەپ جۇرە بەر. سەندەي ونەرلى جىگىت بىزگە كەرەك»،- دەپ جىلى ىقىلاسىن ءبىلدىردى. كۇز كەلىپ، كۇن ىزعارىنا ءمىنىپ، سىعاندار جىلى جاققا قونىس اۋدارۋعا دايىندالدى، مەن نە ىستەرىمدى بىلمەي ساستىم. سىعاندار بولسا: «ءشامشى، بىزبەن ءجۇر، تابورداعى ءوزىڭ قالاعان قىزدى ال، سەن سياقتى كوڭىلدى، تالانتتى ادامعا ءبىر كىسىلىك ورىن بار»،- دەپ قولقا سالدى. مەن ويلانىپ، ءتاتتى قيالعا بەرىلمەي، ەسىمدى جيىپ الماتىدا قالۋدى ءجون كوردىم. ءبىراق، شىنىمدى ايتايىن، كوپ ۋاقىتقا دەيىن كوڭىلدى سىعاندار ورتاسىن ساعىنىپ ءجۇردىم. سول سىعان دوستارىما دەگەن ساعىنىشتىڭ ارقاسىندا «سىعان سەرەناداسى» ومىرگە كەلگەن ەدى».

ءان: «سىعان سەرەناداسى»
سەرگىتۋ ءساتى: «قايىقتا» ءانىنىڭ قايىرماسىن ورىنداۋ.

ءمۇعالىم: ەلۋباي «ءانىم سەن ەدىڭ» شىعۋى تۋرالى اڭگىمەلەيدى.
ەلۋباي: ءبىر كۇنى ءشامشى ءتۇرلى كوڭىلسىز بولىپ وتىرعاندا قالاۋبەك دوسى كىرىپ كەلەدى.
- مەن ساعان سىرىمدى ايتايىنشى. مەنىڭ ارقام قۇرىستانسا، مەن ءبىر ءان كەلە جاتقانىن سەزەمىن. مەن ءاندى ءبىر-اق كۇندە جازامىن. ال ەكىنشى كۇنى ءوزىمنىڭ جۇرەگىمە جاقىن وقيعاعا «ولەڭ جاز» دەپ بەرەمىن. ال ءۇشىنشى كۇنى دايىن ولەڭدى ورىنداۋشىعا بەرەمىن. ءانىم ورىنداۋشىعا ۇناسا، ول ءاندى ءارى قاراي الىپ كەتەدى. ال ءان اقىن ءانى بولىپ ەلەستەمەسە، ول ءاندى جاراتپاي تاستايمىن. ءبىراق جاڭا تۋعان ءار اننەن كەيىن ءوزىمدى 60 توننا تاس تاسىعانداي سەزىنەمىن جانە بۇل ءومىردىڭ ادىلەتسىزدىگىنە جانىم كۇيىپ، بويىمنان ءالىم كەتىپ، كەي كەزدەرى ءوز اتىمدى ۇمىتىپ قالۋمەن كۇيزەلىپ ءجۇرمىن. مەنىڭ بۇل سىرىمدى بىلايعى جۇرت بىلە بەرمەيدى. ءشامشى باقىتتى دەپ ويلايدى.
ءدال وسى ساتتە ءشامشى ۇياسىنان قۇلاپ تۇسكەن قىزىل شاقا بالاپان سەكىلدى دارمەنسىز، قورعانسىز ەدى. وسىنداي اسەم اندەر جازىپ جۇرگەن اقىننىڭ ىشكى سىرىن ەستىگەن قالاۋبەك ونى نە دەپ جۇباتارىن، نە ايتارىن بىلمەي تۇرىپ قالادى. «ءانىم سەن ەدىڭ» وسىلاي شىعىپتى.

جەڭىس: ءشامشى ءوز اندەرىنىڭ قالاي جازىلعانىن ايتىپ جۇرەتىن، ءبىراق تا «ارىس جاعاسىندا» ءانىنىڭ قالاي جازىلعانىن ايتقان ەمەس. ءبىر كۇنى ودان جازۋشى ورازبەك بودىقوۆ وسىنى سۇرايدى. ءسال جىميىپ، ءبىراز ويلانىپ بىلاي دەيدى. «ماعان ءبىر كۇنى قارا تورى جىگىت جولىقتى دا بىلاي دەدى:
- ەكەۋمىز دە ءبىر وزەننىڭ بويىندا تۋىپپىز، ءبىر وزەننىڭ سۋىن ءىشىپپىز. مەن وسىندا ناق سۇيىكتىمدى، ەڭ سۇلۋىمدى تاۋىپپىن. ءشامشى دەگەن اتىڭىز بار، قالايشا سىزگە ءبىر سۇلۋ جولىقپادى؟
- نەگە ولاي دەيسىڭ؟ مەنىڭ قيالىمداعى ەڭ سۇلۋ وسى جەردە تۇرادى. - دەدى ءشامشى.
- ولاي بولسا، اندەرىڭىزدىڭ ىشىندە ارىس جوق، نەگە ەركە وزەننىڭ سۇلۋلارىن ءان ەتپەدىڭىز؟- دەيدى الگى جىگىت.
وسىلايشا الگى جىگىت سەبەپ بولدى».
امانگەلدى: ءار ادامنىڭ ءوز ءومىرى سەكىلدى ءار ءانىنىڭ ءوز تاريحى بار. مەن سىزدەرگە «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانىنىڭ شىعۋ تاريحىن ايتايىن. ول كەزدە اقمولانى سەلينوگراد دەپ اتاپ، بەس وبلىستى ءبىر ولكە ەتىپ، ونى رەسەي جاققا بەرمەكشى بولىپ جۇرگەن ەدى. ءسويتىپ، قازاق جەرى بولشكتەنگەلى جاتقاندا ونىڭ اسقاقتىعىن جىرلايتىن ءان كەرەكتىگىن ءشامشى سەزەدى. ءسويتىپ، «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانى تۋادى. ولەڭىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ جازادى.

وسى ءان قازاقستاننىڭ ءانۇرانى بولادى دەپ ءشامشى اعامىز ءبىلىپ ايتقان ەكەن. 1986جىلىجەلتوقساندا الماتىداعى رەسپۋبليكا الاڭىنا قازاقستاننىڭ جاستارى «مەنىڭ قازاقستانىم»ءانىن شىرقاپ ايتىپ شىعادى. ءبىر عاجابى: وسى شىعارما ەلىمىز بوستاندىق العاننان بەرىبۇرىنعىدان دا قىمبات دۇنيەگە اينالىپ، تاۋەلسىز اسپانىمىزدا ازات قۇستاي سامعاپ ۇشتى.

ايسۇلۋ: ءشامشى قازاقتىڭ ءان مادەنيەتىن تىڭ ساتىعا كوتەرىپ، ەل كوڭىلىن سەرپىلتە ءجۇرىپ زامانداس، سىرلاس اقىنداردىڭ ايبىنىن اسىردى. مۇزافاردىڭ «اق ماڭدايلىمى»، نۇرسۇلتان ءالىمقۇلوۆتىڭ «قايىقتاعىسى»، مۇحتاردىڭ «ارىس جاعاسىندا»، عافۋدىڭ «انا تۋرالى جىر»، تۇمانبايدىڭ «ءانىم سەن ەدىڭ» ولەڭدەرى اقىن ەسىمدەرىن اركىمنىڭ اۋزىنا سالىپ، اسىل ىرعاعىن جۇرەك لۇپىلىنە ۇندەستىرىپ اسپانداتتى. الپىسىنشى جىلدار اۋقىمىندا وسى اقىندار ناعىز القىمى ىسپەس، تىنىسى كەڭ عاجايىپ تۇلپار ەكەنىن تانىتتى.
ءشامشى قاراپايىم ءجۇرىپ عاجايىپ اندەر تۋعىزدى، ءولىپ - ءوشىپ ىزدەندى، قازاق ءانىنىڭ سىرى مەن ىرعاعىن ەۋروپالىق بيىك دەڭگەيگە اسپانداتىپ ۇلگەردى.
ءشامشى دارىنى ءان ونەرىن زور بيىككە كوتەردى. سوسىن ىرعاققا جان ءبىتىردى. سۇيىسپەنشىلىك قۇشتارلىعىن كەڭەيتتى. مۋزىكا الەمىنىڭ سارى ساحاراسىن سونى لەپ جەلپىدى. جاس تا، جاسامىس تا ەلەڭدەسىپ، قۇلاق قۇرىشىن قاندىراتىن انگە جەلپىندى.

ءمۇعالىم: شامشىگە زامانداستارى بىلاي دەپ باعا بەرەدى:
«ءشامشى تاۋ بۇلاعىنداي تازا اۋەنىمەن ءان-جىرعا سۋساعان حالىقتىڭ مەيىرىن قاندىردى». (ب.تولەگەنوۆا)
«ءشامشى قالداياقوۆ – ءوز ءداۋىرىنىڭ دە، بولاشاقتىڭ دا ۇلى كومپوزيتورى».
(ت. مولداعالييەۆ)
ەلۋباي: كۇيىپ جانعان مۋزاڭنان تاس ەرىگەن،
ارۋلاردىڭ بالقىتتىڭ اسەمىن ەڭ...
ادەمى ۇرپاق دۇنيەگە كەلىپ جاتتى،
اندەرىڭنىڭ ادەمى اسەرىمەن!
ءشامشى قالداياقوۆتى «ءان پاتشاسى» ەتىپ حالقىنىڭ قۇرمەتىنە بولەگەن، ءار جۇرەككە ماحاببات وتىن مازداتقان – ونىڭ ارىستىڭ ەركە تولقىنىنداي، كاسپييدىڭ كوگىلدىر تۇنىعىنداي سۇلۋ دا سىرلى اندەرى ەدى. ەندى مىنە، ءشامشىنىڭ ءوزى، ءشامشى دەگەن ەسىمنىڭ ءوزى ولمەس، وشپەس انگە اينالىپ كەتتى.
ايسۇلۋ:
ءان ەركەسى
اندەر جازىپ اناعا،
سەزىم بەردىڭ ساناعا،
ءاندى ءسۇيىپ ايتادى،
بالا مەنەن دانا دا.
تاۋ مەن تاستى ەرىتكەن،
تابيعاتتى ەلىتكەن.
ءانىڭ اسەم، ءشامشى اعا،
ەندى وزىڭدەي جايساڭدى،
ءان ەركەسى اسىلدى
قازاق ەلى تابا ما؟
عاشىقتاردىڭ جۇرەگىن
جىرعا بولەپ ءجۇر ەدىڭ،
تولقىن جىرمەن تەربەتتىڭ
سىبىزعىلى سىر ەلىن.
جانىم بۇگىن جارالى،
بويىما دەرت تارادى.
قۇلازىعان سەكىلدى
ماحابباتتىڭ ارالى.
ءشامشى الىستاپ بارادى،
ءشامشى الىستاپ بارادى.
(قۋانىش تولەمەتوۆ)

سەرگىت ءساتى: ءشامشى اندەرىنەن پوپۋري.
قورتىندى.
ءمۇعالىم: ءانسىز ءومىر ءومىر مە، قاڭسىماي ما،
وزەگىڭدى ورتەپ دەرت جانشىماي ما؟!
ماحابباتقا ارناپ ءبىر ءان شىعارسىن،
ءشامىل - اۋ،
ءشامشى قايدا،
ءشامشى قايدا؟ – دەپ ۇلى اقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆ ىزدەگەن ءشامشى اعا ەندى ساعىنىشقا اينالدى.