سالەمدەسۋ ادەبى
№ 21 «جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبى» كمم-سىنىڭ
11 «ءا» سىنىپ وقۋشىسى مادۋاروۆا جانبوتا
عىلىمي جوبانىڭ جەتەكشىسى: ابجاپپاروۆا گ.م.
جۇمىستىڭ جالپى سيپاتى: حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى امانداسۋ، سالەمدەسۋ ادەبىنىڭ قالىپتاسۋ جولدارىن، ادەپتىلىك پەن ادەپسىزدىكتىڭ تايتالاسىن، ومىرلىك مىندەتتىڭ، ياعني، دۇرىس امانداسا ءبىلۋدىڭ سيپاتىن اشۋ.
ماقساتى: «سالەم تۇزەلمەي، الەم تۇزەلمەيدى» دەگەن حالىق دانالىعىنىڭ سىرىنا ءۇڭىلۋ، مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ سالەمدەسۋ داعدىسى، ونىڭ ءمانى تۋرالى زەرتتەلگەن ەڭبەكتەردى جۇيەلەپ تالداۋ.
مىندەتى: جوبانىڭ مىندەتى جاسوسپىرىمدەر مەن جاستار قاۋىمىنىڭ باتىسقا ەلىكتەپ امانداسۋدىڭ قازاق قوعامىنا جات ەكەنىن، دەنساۋلىققا دا پايداسى جوق ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ.
زەرتتەۋدىڭ وزەكتىلىگى: وسى كۇنگى باسپا ءسوز بەتتەرىندە:«قالاي امانداسىپ ءجۇرمىز؟» دەپ جان ايقايىن بىلدىرگەن اعالار ماقالاسى كوپتەپ جاريالانۋدا. باتىسقا ەلىكتەپ، بەتتەن ءسۇيىپ امانداسۋ، كۇندە كەزدەسىپ جۇرسە دە، قۇشاقتاسىپ امانداسۋدى ەرسى كورگەن،بۇرىنعى داستۇرىمىزگە ادالدىق تانىتپاعان جاستارعا رەنىشتەرىن بىلدىرگەن ۇلكەندەردىڭ بۇل سىنىنا جاستار جاعى لايىقتى جاۋاپ قايتارار ەمەس. از دا بولسا كوپشىلىككە وي تاستاۋ وسى عىلىمي جوبانىڭ وزەكتىلىگى بولىپ تابىلادى.
وزەكتىلىك ناتيجەسى: ۇلتتىق ادەبىمىز، تاريح، مەديسينا تۇرعىسسىنان بەرىلگەن مالىمەتتەردەن سوڭ، جاستار مەن جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى باتىسقا ەلىكتەپ امانداسۋدى اتا-بابامىزدان قالىپتاسقان امانداسۋمەن الماستىرۋ.
دەرەك كوزدەرى:
اسىلوۆ ءۇ.، نۇسقاباي ۇلى ج. «ادەپ:يناباتتىلىق دارىستەرى» الماتى،1991 ج
حاديس. مۇحاممەد پايعامباردىڭ وسيەتتەرى
پوسەلۋي يۋدى. گەرپەس.
م.اۋەزوۆ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسى
جوسپار:
1. «سالەم»ءسوزى تۋرالى تۇسىنىك. سالەمدەسۋ.
2. سالەمدەسۋ جونىندە «حاديستە» جازىلعان اقىل-كەڭەستەر.
3. بۇرىنعىلار قالاي امانداستى؟
4. قول الىپ امانداسۋ قايدان شىقتى؟
5. قازىرگى قوعامداعى ەتەنە جاقىنداسىپ امانداسۋ قايدان شىقتى؟
6. ەتەنە جاقىنداسىپ امانداسۋدى مەديسينا قولدامايدى.
7. قالاي سالەمدەسۋ كەرەك؟
8. قورىتىندى
«سالەم» ارابتىڭ «تىنىشتىق، بەيبىتشىلىك» دەگەن ماعىناداعى «اسسالام» ءسوزىنىڭ تىلىمىزدە فونەتيكالىق وزگەرىسكە ءتۇسىپ، قالىپتاسقان ءتۇرى. ارابتار وسى ءسوزدى قولدانىپ امانداسادى. مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعاننان بەرى قازاقتار دا الدىمەن وسى سوزدەن باستاپ امانداساتىن بولعان.
سالەمدەسۋ
سالەمدەسۋ، امانداسۋ ادامنىڭ بىر-بىرىنە ىزەت، سىي-قۇرمەت كورسەتۋى بولىپ ەسەپتەلەدى. كۇندەلىكتى ومىردە ءبىز قانشا اداممەن كەزدەسىپ، قانشا جۇرتپەن ۇشىراسامىز. سولاردىڭ بارىندە دە ءبىرىنشى كەزەكتە ارامىزدا سالەمدەسۋ، امانداسۋ جۇرەدى. ادام بالاسى قاشاننان بەيبىت، تىنىش ءومىر ءسۇرۋدى اڭساپ، ارمانداعان. سول ارماننىڭ نەگىزىندە قولى جەتكەن زور يگىلىگى سالەمدەسۋ ادەبىنىڭ قالىپتاستىرىلۋى. سالەمدەسۋدىڭ كەرەمەتى سوندا - ادامداردىڭ بىر-بىرىنە جىلى مەيىرىم مەن كەڭ پەيىل كورسەتۋىندە، دوستىقتى، جاقىندىقتى بەينەلەۋىندە.
كىم ءبىرىنشى سالەم بەرۋ كەرەك؟
حاديستە جازىلعان سالەم بەرۋ ادەپتەرىنە سۇيەنسەك:
■ اتتىلى جاياۋعا
■ ءجۇرىپ كەلە جاتقان - وتىرعانعا،
■ ازشىلىق - كوپشىلىككە،
■ جاسى كىشىسى، جاسى ۇلكەنگە
■ ەر ادام ايەل ادامعا ءبىرىنشى بولىپ سالەم بەرۋى كەرك ەكەن.
حح عاسىردىڭ ەڭ ۇزدىك شىعارماسى اتانىپ، ۇلتتىق سالتء-داستۇرىمىزدىڭ كوركەم شەجىرەسى دەپ تانىلعان قالاي امانداسىپتى» دەگەن ويمەن جاۋاپ ىزدەپ كورگەن ەدىم. بايقاپ وتىرسام كۇندەلىكتى تۇرمىستا بەتتەن ءسۇيىپ امانداسۋ، كەزدەسكەن سايىن قۇشاقتاسىپ امانداسۋ مۇلدەم كەزدەسپەيدى. تەك ساعىنىسىپ كورىسكەن تۋىستار، قۇربىلار اراسىندا قۇشاقتاسىپ، باۋىرىنا باسىپ، امانداسۋ تۇرلەرىنە كۋا بولدىم.
مىسال:
«اباي بۇل حابارعا قۋانىپ، باس يە بەردى. ساقالى اق بولسا دا، ءالى قاپساعاي دەنەسى، قايراتتى ءجۇزى كارىلىككە مويىماعان داركەمباي ابايعا كەڭ قۇلاش جايدى. دوس بەيىلىن شىن بەرە ءتۇسىن:
- اينالايىن جالعىزىم، ارىسىم! – دەپ، قاپسىرا قىسىپ،بەتىنەن ءسۇيدى.»
«سول كەزدە، قاتتى ءجۇرىپ كەلە جاتقان ارباعا، اۋىل جاعىنان شاۋىپ كەلىپ ىلەسكەن ءبىر اتتىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى.اباي مەن بايماعامبەت قاتار بۇرىلىپ قاراستى. ارعىماقتاي بيىك قارا قاسقا، سەمىز قۇنانعا كۇمىس ەر-توقىم ەرتتەپ مىنگەن ەرەسەك بالا، ءازىمباي شاۋىپ كەلگەن ەكەن.
- اسسالاۋماعالەيكۇم، اباي اعا! - دەپ جاناسا كەتتى.
اباي بالانىڭ سالەمىن الىپ، اكە-شەشەسىنىڭ اماندىعىن سۇرادى. بۇل، تاكەجان مەن قاراجاننىڭ ەر جەتىپ قالعان جالعىز ۇلى بولاتىن.»
ءسوز ءقادىرىن بيىك قويعان قازاق ءتىپتى «سالەم - ءسوزدىڭ اناسى» دەپ باعا
بەرگەن. ونى ايگىلى بۇقار جىراۋدىڭ مىنا ءبىر ولەڭىنەن جاقسى
بايقاۋعا بولادى:
ءاي،ايتاشى،ايتساڭ ايت!
...قۇدىرەتىمەن جاراتقان،
ون سەگىز مىڭ عالامدى ايت.
اقتان سيا تانىتقان
ءداۋىت پەنەن قالامدى ايت.
سويلەۋ ءۇشىن جاراتقان
ءسوز اناسى - سالەمدى ايت!
قازىرگى قول الىپ امانداسۋ قايدان شىقتى؟
بۇنىڭ تاريحى تىم ارىدە ەكەن. قادىم زامانداعى نەاندەرتال ادامى اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ، ءوزى سەكىلدى اياقتى، جۇمىر باستى پەندەنى كەزىكتىرگەندە،وعان ءوزىنىڭ قاستىق جاساۋ نيەتىنىڭ جوق ەكەنىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن وڭ قولىن جوعارى كوتەرەتىن بولعان. بۇل ونىڭ:«كورىپ تۇرسىڭ عوي، مەن قارۋسىزبىن»،- دەگەنى ەكەن. بۇل يشارات مىسىردا ءمالىم بولعان. بۇل ادەپ كەيىن ريمدىكتەرگە كوشىپ، كەشقۇرىم كەزدەسكەن ادامدار، ەڭ الدىمەن، قارۋ- جاراقتارىنىڭ جوقتىعىنا سەندىرۋ ءۇشىن وڭ قولدارىن الىسۋى كەرەك بولعان.
قازىرگى قوعامداعى ەتەنە جاقىنداسىپ امانداسۋ قايدان كەلدى؟
ەتەنە جاقىنداسىپ امانداسۋدىڭ وتانى - ەۆروپا ەلدەرى.بۇل ەلدەردە قازاق قوعامىنداعىداي ادەپتى ەمەس، كەرىسىنشە ايەل بولسىن، ەر ادام بولسىن بەتتەن ءسۇيىپ، قۇشاقتاسىپ امانداسادى. ال بۇل بىزگە قالاي كەلدى؟
مىنانداي بولجامدار بار:
- ەۆروپا ەلدەرى سەكىلدى امانداسۋ الدىمەن، قوعامىمىزداعى جاستاردىڭ ەلىكتەۋشىلىگىنەن؛
- ۇزدىكسىز تەلەارنالاردان باتىس ەلدەرىنىڭ سەريالدارىن كورسەتۋىنەن؛
- شەت ەل ازاماتتارىمەن بۇرىنعىمەن سالىستىرگاندا، كەڭىنەن ارالاسۋدان؛
ەتەنە جاقىنداسىپ امانداسۋدى مەديسينا قولدامايدى.
ينتەرنەتكە كىرىپ،ەتەنە جاقىنداسىپ امانداسۋعا مەديسينا تۇرعىسىنان كوزقاراستاردى ىزدەستىرىپ كوردىم. ناتيجەسى كوڭىل قۋانتارلىق ەمەس. بۇل جولمەن جۇعاتىن اۋرۋ تۇرلەرىنە ساۋساق جەتپەيدى. ولار: گەرپەس، تۇماۋ، تۋبەركۋلەز، سيفيليس، گەپاتيت سياقتى اۋرۋ تۇرلەرى. وسىلاردىڭ ىشىندە ۆيرۋسى كەڭ تارالعان اۋرۋ ول - گەرپەس. ونىڭ ۆيرۋسى اعزاعا تۇسكەننەن كەيىن بىرنەشە كۇننەن كەيىن قۋاتتانىپ، تەرى بەتىنە شىعادى. بىرەر كۇن وتەر وتپەستەن، دەنە قىزۋى كوتەرىلىپ، السىزدىك بايقالادى ەكەن. ەگەر ادامدا
تىم بولماعاندا ءبىر رەت گەرپەس شىققان بولسا، وندا ول ادامدى گەرپەستىڭ العاشقى فورماسىنىڭ ناۋقاسى دەپ اتاۋعا تولىق نەگىز بار. جەر بەتىندەگى 90% ادامدار گەرپەس ۆيرۋسىن تاسۋشىلار. بۇل تەك جەڭىل اۋرۋ ءتۇرى. ال وسىلاي امانداسۋ ناتيجەسىندە ومىرىڭىزگە ءقاۋىپتى اۋرۋدى دا جۇقتىرىپ الماسىڭىزعا كىم كەپىل؟ سوندىقتان مەديسينا قىزمەتكەرلەرى بۇلاي امانداسپاعان ءجون دەپ سانايدى.
قالاي امانداسۋ كەرەك؟
سالەمدەسۋدىڭ ادەپ رەتىندەگى ەڭ باستى شارتى - جىلى شىراي. وندا سالەم بەرۋشى مەن سالەم الۋشىنىڭ قاس-قاباق، بەت-جۇز قۇبىلىسى، داۋسى ماڭىزدى قىزمەت اتقارادى. سالەم الۋشى ءۇشىن مۇنىڭ ءبارى ماڭىزدى. ايتالىق، كوز كورەدى، اياق جۇرەدى، اۋىز جۇتادى وسىلاردىڭ ءبارى سەنىڭ وزىڭە قىزمەت ەتەدى. تەك جىلى ءجۇز، اسەم كۇلكى مەن اۋەزدى ءۇن اينالاداعى ادامداردىڭ ەنشىسى. جانە بۇلار باسقالاردىڭ سەنىمەن جايدارى، جاقسى قاتىناستا بولۋى تىلەكتەستىك، نيەتتىلىك ءۇشىن، جاندى جارالاماۋ ءۇشىن قاجەت. سول سەبەپتى دە اركىم سالەمدەسۋدى ەمەس، قالاي سالەمدەسۋدى ءبىلۋ، ءوزىنىڭ قاس-قاباق، بەت-جۇز، داۋىس قۇبىلىسىن قاداعالاپ، الدىنداعى ادامعا جاقسى اسەر قالدىراتىنداي بولۋىنا تالپىنۋى، ماشىقتانىپ، ۇيرەنۋى كەرەك.
قورىتىندى
قورىتا كەلگەندە، اركىم كىممەن، قاي جەردە، قانداي جاعدايدا جولىعىپ تۇرعانىنان جاڭىلماي، سالت-داستۇرىمىزدەن اينىماي، بارىنشا سىپايى، ادەپتى سالەمدەسىپ ۇيرەنگەنى ابزال. سالەم بەرۋ -وتكىنشى مىندەت ەمەس، ومىرلىك مىندەت. ەندەشە ودان جاڭىلۋعا دا، جالىعۋعا دا قاقىمىز جوق.
You Might Also Like
