InfoHub Logo

ەڭ الدىمەن، سىزدەردى كەلە جاتىرعان ۇلى جەڭىستىڭ 65 جىلدىق مەرەيتويىمەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن! بۇل مەرەكە – ادامزات تاريحىندا وتان قورعاۋدىڭ وشپەس ونەگەسىن پاش ەتكەن ەڭ ەلەۋلى وقيعالاردىڭ ءبىرى. ءبىز ار مەن نامىستى تۋ ەتكەن باتىرلار رۋحى الدىندا تاعزىم ەتەمىز. قان مايداندا وت كەشكەندەرگە العىسىمىزدى بىلدىرە وتىرىپ، باسىمىزدى يەمىز. سىزدەر ەل باسىنا كۇن تۋعاندا جاۋىنگەرلىك ەرلىك پەن ەلدىكتىڭ ونەگەسىن كورسەتتىڭىزدەر. ادام توزگىسىز قيىنشىلىقتاردى جەڭىپ، حالىقتىڭ ادال ۇلدارى ەرلىگى جاسىماس جىگەردىڭ، ۇلى رۋحتىڭ، وتانىمىزدىڭ ەركىندىگى مەن تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ رۋحاني بىرلىگىنىڭ ۇلگىسى بولىپ قالا بەرەدى. ال، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ پارىزى – ۇلى جەڭىستىڭ ماڭىزى مەن ءمانىن قاستەرلەي ءبىلۋ. باتىرلاردىڭ بيىك تۇلعالارىن ۋاقىت وتكەن سايىن اسقاقتاتىپ ولاردىڭ ەسىمدەرىن جۇرەكتە ساقتاۋ. ولارعا دەگەن قۇرمەت – تاريحقا اتا – بابالارعا دەگەن قۇرمەت. بيىل ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىمەن مەرەكەگە وراي كوپتەگەن ءىس – شارالار ۇيىمداستىرىلىپ، ارداگەرلەرىمىزگە شىنايى كوڭىل بولىنۋدە. زامان سىناقتارى مەن قيىنشىلىقتارىنا قاراماستان، بۇل باستامالار جالعاسىن تابارى ءسوزسىز. وتان ءۇشىن قاسىق قانى قالعانشا وت كەشكەندەر ءۇشىن قانداي قۇرمەت پەن قوشەمەت بولماسىن كوپتىك قىلمايدى.
قول باستاعان باتىر ەدىڭ
جۇرەكتە وتى جانعان جىگىت ەدىڭ،
اتانىڭ الىپ قالعان ءۇمىت كەگىن؛
جونەلدىڭ قارسى باستاپ قالىڭ جاۋعا،
قازاقتىڭ قايسار نويان جىگىتتەرىن.

ەرىندەي ەرتەگىنىڭ قايتا تۋعان،
اشۋىڭ اتقان تولقىن ايباتىڭنان.
كەگىنەن قالىڭ قازاق قايناپ جىگەر،
تاسىعان قايراتىڭمەن جاۋعا اتىلعان.

باۋىرجان مومىش ۇلى
ومىردەرەك:
تۋعان جىلى: 24. 12. 1910
تۋعان جەرى: جامبىل وبلىسى، جۋالى اۋدانى، كولباستاۋ اۋىلى.
1928 جىل شىمكەنتتەگى جەتى جىلدىق ينتەرناتى؛
1932 جىل لەنينگراد فينانس اكادەمياسى جانىنداعى كۋرس؛
1950 جىل جوعارى اسكەري اكادەميانى بىتىرگەن.

• كەڭەس وداعى باتىرى
• داڭقتى جاۋىنگەر
• اقىن، جازۋشى
• گۆارديا پولكوۆنيگى
• قازاقستان حالىق قاھارمانى
سوعىسقا دەيىنگى قىزمەتتەرى:
• مەكتەپ ءمۇعالىمى
• اۋاتكوم حاتشىسى
• ميليسيا باستىعى
• قىزىل اسكەر قاتارىندا ۆزۆود، روتا كومانديرى.
• پولك شتابى باستىعىنىڭ كومەكشىسى
• 1941 جىلدان قازاق اسكەري كوميسسارياتىنىڭ نۇسقاۋشىسى.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالىسىمەن 316 – اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ (8 – گۆارديا) جاساقتالۋىنا بەلسەنە ات سالىسىپ، سول ديۆيزيا قۇرامىندا مايدانعا اتتانعان. ماسكەۋ تۇبىندەگى شايقاسقا قاتىسقان.

پانفيلوۆ اتىنداعى 8 – گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ باتالون پولك كومانديرى بولىپ، 1944 – 1945 جىلدارى ديۆيزيانى باسقارعان. 1950 – 1956 جىلدارى اسكەري اكادەميادا ساباق بەرىپ، تۇراقتى اسكەري قىزمەت اتقارعان.
1956 جىلدان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن شىعارماشىلىق قىزمەت اتقارعان.

ەڭبەكتەرى؛
«ءبىر ءتۇننىڭ تاريحى»، «ءبىزدىڭ سەميا»، «موسكۆا ءۇشىن شايقاس»، «جاۋىنگەردىڭ تۇلعاسى»، «مايدان»، «مايدانداعى كەزدەسۋلەر»، «وفيسەر جازبالارى»، «ارتىمىزدا موسكۆا»، «گەنەرال پانفيلوۆ»، «تولەگەن توقتاروۆ»، «كۋبا اسەرلەرى»، «ەل باسىنا كۇن تۋسا»، «ۇشقان ۇيا»، «مەن ءالى ءسابيمىن»، «ادام قايراتى»، ت. ب.
2000 جىل – جازۋشى باسپاسىنان ەكى تومدىق شىعارمالار جيناعى.
1990 – 1991 جىل «سوعىس پسيحولوگياسى»، «قانمەن جازىلعان كىتاپ» شىعارمالارى جارىق كوردى.
باۋىرجان تۋرالى؛

▪ بەلگىلى ورىس جازۋشىسى ا. بەك «ۆولوكالامسكوە شوسە»، قازاق تىلىندە «ارپالىس» اۋدارعان ق. ساعىندىقوۆ.
▪ ءازىلحان نۇرشايىقوۆ «اقيقات پەن اڭىز» رومانديلوگياسى.
▪ قازاقفيلم كينوستۋدياسى «ەل باسىنا كۇن تۋسا» كوركەم ءفيلمى.
▪ ماسكەۋ اكادەميالىق دراما تەاترى. «ۆولوكالامسك تاس جولى» سپەكتاكلى.
ماراپاتتاۋلارى؛
▪ «قىزىل تۋ»
▪ «ەڭبەك قىزىل تۋ»
▪ «حالىقتار دوستىعى»
▪ ءبىرىنشى دارەجەلى «وتان سوعىسى»
▪ ەكىنشى رەت «قىزىل جۇلدىز»
▪ «قۇرمەت بەلگىسى» وردەندەرى
▪ مەملەكەتتىك سىيلىق لاۋرەاتى
▪ ن. نازاربايەۆ جارلىعىمەن «حالىق قاھارمانى» اتاعى.
باۋىرجاننىڭ ناقىل سوزدەرىنەن؛
ەردىڭ تۋى نامىس
سەن جاۋدان قاشساڭ ءومىر سەننەن قاشادى
ەرلىك ەلدىڭ قاسيەتى، جۇرەكتىلىك جىگىتتىڭ قاسيەتى
يمەنىپ ءجۇرىپ كورگەن يگىلىكتەن قارسىلاسىپ جۇرگەن بەينەت ارتىق
ارپالىسىپ ءجۇرىپ العان ابىروي - ءومىردىڭ ەڭ شىرىن قاسيەتى
ەكى سىرتتان قانعا باتىپ تالاسسا، قاراقۇسقا جەم بولادى.
قوي باستاعان ارىستان توبىنان ارىستان باستاعان قوي توبى ارتىق.
ەر باقىتى ەل قولىندا، ەل باقىتى ەرلەر قولىندا.
تاياقتان تايسالماساڭ
سەمسەردەن سەسكەنبەسەڭ،
جەڭدىم دەي بەر.... ت. ب.

مەندە اداممىن جارالعان سۇيەك ەتتەن،
مەن دە ار بار، ۇيات بار جان تەبىرەنتكەن.
قازاقتىڭ قاراپايىم ءبىر ۇلىمىن،
ارىمدى جانىم ءۇشىن قۇربان ەتكەن.

سىر ايتام ساعان حالقىم ۇعا بىلسەڭ،
دايىنمىن ورتپەن سۋعا ماعان سەنسەڭ.
ارىڭدى اقتىلەكپەن اقتاماسام،
ريزامىن تەرىس قولمەن باتا بەرسەڭ.
مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، «باۋىرجان مومىش ۇلى مۇراسى ءححى عاسىر كوگىندە» ورتالىعىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، باۋىرجانتانۋشى عالىم.
باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ شىعارمالارىنىڭ وتىز تومدىعىن باسپاعا دايىنداپ، جاتىرمىز. ونىڭ ون بەس تومى جارىق كوردى. ەندى كوپتومدىلىققا داڭقتى باتىردىڭ قانداي تۋىندىلارى ەنگەنى جونىنەن حاباردار بولساق.
وتىز تومدىعىنىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ تانىمال كوركەم شىعارمالارى بار. التى تومعا حاتتارى ەندى. شىعارمالارى ءوز ومىرىنەن الىنعان، باسىنان وتكەن دۇنيەلەر ەستەلىكتەرى، كۇندەلىكتەرى، جازعان باياندامالارى بولسىن، ءبارىن شەجىرە ەتىپ جيناعان. شەجىرەنىڭ وزىنەن ءبىر توم پايدا بولدى. سونىمەن، قاتار باۋكەڭ جاقسى اقىن. ءوزىن اقىن ساناماسا دا جاريالانباعان ءبىر تومعا جۋىق ولەڭدەرىنىڭ بارلىعىن جينادىق. ويلارى وتە تەرەڭ...

جامبىل وبلىسىنىڭ سارىسۋ اۋدانىندا تاما دەگەن رۋلى تايپا تۇرادى. 1928 جىلى بار جوعى 18 جاسىندا باۋكەڭ سول ولكەدە كوشپەلى مەكتەپ ۇيىمداستىرعان. تامالار ريزا بولىپ وعان ات مىنىگىزىپ، شاپان جاۋىپ قايتارعان ەكەن. ودان كەيىن كورگەنىن بىلگەنىن ءبارىن باۋكەڭ قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرىپتى. قالامىنىڭ ەبى بار. ەگەر باۋكەڭ اسكەري ادام بولماعاندا، ۇلكەن جازۋشى بولىپ كەتەر ەدى. اسكەرگە كەتكەنى دۇرىس تا بولعان. ايتپەسە، 1937 جىلدارى قازاقتىڭ وزگە زيالىلارى سەكىلدى اتىلىپ كەتەر ەدى. باۋكەڭ اسكەردە، سوعىستا جۇرسە دە جازۋدى توقتاتقان جوق. قازاق حالقىنىڭ كەڭەستىك داۋىردەگى ءومىر شىندىعىنىڭ بارلىعىن ۇلتتىق كوزىمەن، سانالى ادامنىڭ كوزىمەن قاعازعا تۇسىرگەن. سوندىقتان دا باۋكەڭ شىعارمالارى جاستارىمىزعا پاتريوتتىق تاربيە بەرۋدە تاپتىرمايتىن قۇرال. ۇلتتىق يدەولوگيانى ىزدەسەڭىز باۋكەڭ شىعارمالارىنا ءۇڭىلىڭىز.

باۋكەڭ ءوزىن «مەن ناعىز جازۋشىمىن، اقىنمىن» دەپ ەش ۋاقىتتا ايتپاعان «مەن شىندىقتى عانا جازاتىن اداممىن. كەيىپكەرلەرىمنىڭ اراسىندا بىردە - ءبىر ويدان شىعارىلعان كەيىپكەر جوق. بارلىعى - ءوزىم كوزىممەن كورگەن، ارالاسقان ادامدار دەيتىن. باۋكەڭ تۋىندىسىن كوركەمدەپ، ويدان كەيىپكەرلەر شىعارىپ اۋرە بولمايتىن. ول كىسىنىڭ پورترەتتەرىنىڭ ءوزى عاجاپ. ءوزى تىكەلەي كورگەن، ارالاسقان ادامدارىنىڭ بەينەسىن سول قالپىندا قاعازعا تۇسىرەتىن. باۋكەڭ ءوزىن «اسكەري مامانمىن، ادەبيەتكە سوعىستان كەيىن كەلگەن اداممىن. جاستاي ارالاسپادىم، وتە شەبەر جازۋشىمىن دەپ ماقتانبايمىن. ءبىراق شىندىقتى ايتقان، ءدال بەرگەن، ءبىر جاعى مەمۋاريست، ءبىر جاعى دەرەكتى، ناقتىلى نارسەلەردى قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىراتىن جازۋشىمىن» دەيتىن.

ءوزىنىڭ «كوكتەمدەي قۇبىلمالى مىنەزىم بار» دەپ باستالاتىن ولەڭ جولدارى بار. تەز اشۋلانىپ سابىرعا تەز كەلەتىن. اسكەري ادام بولعاننان كەيىن قاتال بولۋى دا زاڭدى دا. ءبىراق جانى سونداي جۇمساق ەدى. باۋكەڭنىڭ ءوزىنىڭ، «ماعان قۇداي ءبارىن دە بەرگەن. اتاقتى دا، شاتاقتى دا بەردى. ءبىراق وتباسىنىڭ جىلىلىعىن بەرمەدى» دەگەن ءسوزى بار. جەڭگەلەرىمە ريزا بولماعانى عوي. ياعني، باۋكەڭنىڭ ءتىلىن تابا الماعان.
نە كەرەك ماعان
ماحاببات؟
جوق!
جاردەم، سۇيەۋ.
جوق!
راحىم، مەيىرىم.
جوق!
نە كەرەك؟
ماعان كەرەك
ايتىس پەن تارتىس.
ايقاس پەن ارپالىس قانا ەمەس،
ويناس ەمەس، ويلاس.
سيقىر ەمەس، سىرلاس.
قۇرداس ەمەس، مۇڭداس.
تەلى ەمەس، تىلەكتەس.
كەم ەمەس، تەڭ.
بىرگە قۋانار، بىرگە قۋارار،
ماعان دوس كەرەك!!!
ەلەنا دەگەن قىزى بار، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى. ماريا سۆەتايەۆانىڭ شىعارماشىلىعىنان كانديداتتىق ديسسەرتاسيا قورعاعان. ءقازىر م. سۆەتايەۆا مۇراجايىندا جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەر. ماسكەۋدە تۇرادى. باۋكەڭنىڭ ايتۋى بويىنشا، ەلەنانىڭ - اناسى سىعاننىڭ قىزى. ماسكەۋدەگى كونسەرۆاتوريانى بىتىرگەن. ديپلومدىق جۇمىسىن قورعاۋ ءۇشىن، ساحنادا كەرەمەتتەي ءان سالادى. سول ۋاقىتتا قىزعا باۋكەڭنىڭ دە كوزى تۇسەدى. قىز دا باتىردى كورەدى. كەيىننەن ەلەنا دۇنيەگە كەلەدى. ەلەناعا تۇراقتى تۇردە جاردەم بەرىپ وتىردى. ماعان «سالىپ جىبەر دەپ اقشا بەرەتىن» كەيىننەن تانىسىپ - ءبىلىسىپ باقىتجانمەننەن دە ارالاسىپ كەتتى.

حالىق بىلمەيتىن قىرلارى كوپ ەدى. ول تەرەڭ ويلايتىن ادام ەدى. جازۋشىلار وداعىنىڭ حاتشىلارىنىڭ كوبىنە كوڭىلى تولمايتىن. بىردە ءسابيت، بىردە عابيت، ەندى بىردە عابيدەن بولدى عوي. «نەگە كوڭىلىڭىز تولمادى؟» دەپ سۇراسام، «ولار توعىشارلىق يدەيادان ارى كوتەرىلە المادى. ءارقايسىسى كەلەدى، ءوزىنىڭ توبىن جيناپ الادى دا، ءبىر – كۇرەسىپ جاتادى. ول ءۇشىن كۇرەسپەۋ كەرەك، ۇلتتىڭ ماقساتى ءۇشىن كۇرەسۋ كەرەك.» جازۋشىلار وداعىنىڭ تىزگىنىن ۇستاپ، وتىرعاننان كەيىن بۇكىلحالىقتىق يدەولوگياسىن ۇستاپ وتىرعان جوق پا؟! توپ جيناپ ءبىر – بىرىمەن كۇرەسىپ جۇرەتىن اۋىلدىڭ باياعى اتقامىنەرلەرى سياقتى...» دەيتىن رەنجىپ.

دوستارى ساناۋلى بولاتىن. دميتريي سنەگينمەن قاتتى دوس بولدى. قىسىم كورگەندە قازاقتار ەمەس، سول سنەگين قورعادى. مىڭباي كارىموۆپەن، ءىلياس وماروۆپەن دە جاقسى جولداس ەدى. قاتتى بەرىلەتىن ادامدارى ساناۋلى عانا بولاتىن. كەز – كەلگەنىنە سىن كوزبەن قارايتىن. مىڭباي كارىموۆ 1957 جىلى قايتىس بولىپ كەتتى. سوندا قاتتى كوڭىلىنە الدى. مىڭبايدىڭ ءولىمىنىڭ استارىندا جاسىرىن بىردەڭە بار سياقتى. ول كەزدە دە قازاق ساناسى سوعىستان كەيىن ەندى ويانىپ كەلە جاتقان. ول ۇشقىن لاۋلاپ جانادى عوي. ول ۇشقىن لاۋلاپ جانادى عوي. سونى كگب بايقادى. مىڭبايدى شاكىرتتەرىمەن ماسكەۋگە شاقىرتتى. سول ۋاقىتتا باۋكەڭنىڭ بالاسى اۋىرىپ، بارا الماي قالادى دا، جانىنداعىلار ۇشىپ كەتەدى. جولدا ۇشاق جارىلىپ، بارلىعى قايتىس بولعان. كوميسسيا تەكسەرگەن كەزدە، ادامداردىڭ سۇيەگى دە قالماپتى. ەگەر ۇشاقتىڭ ءوزى ورتەنسە، ادامدار جەرگە قۇلاپ، سۇيەگى ساۋ تۇسەدى ەكەن. ۇيىمداستىرىلعان اپات ەكەنى ايتپاسا بەلگىلى. سەبەبى حالىقتىڭ ساناسى ويانباۋ كەرەك بولدى. كەڭەس ۇكىمەتى ءبىزدىڭ ۇلتتىق سانامىزدىڭ ويانباۋىن ۇنەمى قاداعالاپ وتىردى. ءقازىر ءبىزدىڭ «كوسموپوليت» بولۋىمىز – وسىنداي يدەولوگيانىڭ ناتيجەسى. باۋكەڭنىڭ دوستارى ناعىز حالقىن سۇيگەن، سوعان باسىن تىككەن ادامدار ەدى.

مولدانىڭ بالاسى، دىنگە كوزقاراسى دۇرىس. قۇراندى وقىپ، كادىمگىدەي عىلىمي تۇردە تالداعان ەڭبەكتەرى دە بار. ءتاۋرات، ءىنجىل، ءزابۋر تۋرالى «وندا قۇدايدىڭ ءسوزى ەمەس، الەمدى بيلەۋشىلەردىڭ، ادامداردىڭ ءسوزى دە ارالاسىپ كەتكەن. قۇراندا ونداي جوق» دەپ وتىراتىن. ونى ءبىز ءقازىر ءبىلىپ جاتىرمىز. سوعىسقا بارا جاتىرعاندا نەمەرە اعاسى «قاراعىم ساعان ەشتەڭە بەرە المادىم عوي» دەپ ءبىر قاعازعا قۇراننان كىشكەنە سۇرە جازىپ بەرەدى. سونى پارتبيلەتتىڭ ارتىنا جابىستىرىپ، جاتتاپ، تۇمار ەتىپ بۇكىل سوعىس بويى وزىمەن الىپ ءجۇرىپتى.
سۇيىكتى ءىسى ويۋ وياتىن. ويعان ويۋلارىنىڭ ءوزى ءبىر كىتاپ بولادى. ءار ويۋى ءبىر – ۇقسامايدى. نەمەرەسى ەرجان «ويۋ ويىپ بەر» دەپ كەلگەن سايىن قيىپ بەرە بەرىپتى. ونى بالاسىنان قولىنان الىپ زەينەپ كەلىن ساقتاي بەرگەن ەكەن.

قازىرگى تاڭدا، «ساۋاپ» قوعامدىق قورىنىڭ قارجىلاي كومەگىمەن «باۋىرجان مومىش ۇلى» اتىنداعى نومىرلەنگەن قۇرمەت بەلگى 2007 جىلدان باستاپ بەرىلىپ كەلەدى. ءبىز سۋۆوروۆتىڭ، لومونوسوۆتىڭ، كۋتۋزوۆتىڭ مەدالدارىنا، وردەندەرىنە قۇرمەتپەن قارايمىز. ال ول قازاقستاننىڭ ءپاتريوتيزمىن دامىتپايدى. ءوز باتىرلارىمىزدى ءوزىمىز دارىپتەمەسەك، باسقا كىم دارىپتەيدى؟ باۋكەڭنىڭ 95 – 100 جىلدىقتارىنا وراي «باتىر شاپاعاتى» دەگەن مەدالدى بەرىپ ءجۇرمىز.
ن. نازاربايەۆ، م. مىرزاحمەتوۆ، ءا. نۇرشايىقوۆ، ق. ساۋدابايەۆ، ك. سەرىكبايەۆ، ش. ءۋاليحانوۆ، ج. مالىبەكوۆ، ش. نيازبەكوۆ، ر. باعلانوۆا، س. ۇمبەتوۆ، ە. ساعىندىقوۆ، م. رايىمبەك ۇلى سياقتى تاۋەلسىز ەلىمىزگە تەڭدەسسىز ۇلەس قوسقان اعالارىمىزدىڭ بارلىعى دا
ب. مومىش ۇلى اتىنداعى قۇرمەت بەلگىسىن الدى.

باۋىرجان مومىش ۇلى اتاق - داڭقتان كەمدە ادام ەمەس. ول كەڭەس داۋىرىندەگى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى. «قىزىل تۋ»، «ەڭبەك قىزىل تۋ»، «حالىقتار دوستىعى»، ءبىرىنشى دارەجەلى «وتان سوعىسى»، ەكى رەت «قىزىل جۇلدىز»، «قۇرمەت بەلگىسى» سىندى وردەن مەدالدارمەن ماراپاتتالسا، حالقىنىڭ شىن مانىندەگى قاھارمان ۇلىنا قازاقستان تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن كەيىن «كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى» اتاعى بەرىلدى. وسىلايشا قازاق حالقى باتىر ۇلىنىڭ اسقاق رۋحىن تاعىدا ءبىر رەت ۇلىقتادى.
باۋىرجان مومىش ۇلى اتىنداعى اسكەري مەكتەپ
الماتى ساياباعىنداعى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ەسكەرتكىشى ت. ب.

بولماسا دا وقىعان تاريحشى اتىم،
جينادىم ەسكىلەردەن تاريح حاتىن.
ماقساتىم كەيىنگى ۇرپاق ۇمىتپاسا
ايتىلعان اتالاردىڭ اماناتىن.
بۇل جالعان ەش پەندەگە تۇراق بولماس،
ايتەۋىر كىمدە بولسا ولمەي قالماس.
ەسىمى ادامنىڭ ەش وشپەيدى ەكەن،
ارتىندا ۇرپاق جۇرسە ۇمىتتىرماس.

(بايانداما ادەبي وقۋلىقتار مەن جۋرنالداردان جيناقتالدى)