شورتانباي – الەۋمەتتىك ءومىردىڭ شىنايى سۋرەتكەرى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: شورتانباي – الەۋمەتتىك ءومىردىڭ شىنايى سۋرەتكەرى
ساباقتىڭ ماقساتى:
- بىلىمدىلىك: اقىن شورتانباي قاناي ۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى تۇسىنىكتەرىن كەڭەيتۋ. شورتانباي ولەڭدەرىندەگى قوعامدىق ماسەلەلەردىڭ ءمانى، زامان كورىنىسى، تولعاۋلارىنىڭ ەرەكشەلىگى مەن تىلىنە تالداۋ
- دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ زار زامان تۋرالى تۇسىنىكتەرىن كەڭەيتە وتىرىپ، تاريحي نەگىزىن بىلۋگە، وزىندىك ويىن تۇجىرىمداپ ايتا بىلۋگە، تالداي الۋعا مۇمكىندىك تۋعىزۋ.
- تاربيەلىلىك: وقۋشىلاردى ادىلەتتىلىككە، ادامگەرشىلىككە، ءتىل مادەنيەتىنە باۋلۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: بەكىتۋ، ادەبي - تانىمدىق، شىعارماشىلىق.
ءادىس - ءتاسىلى: وقۋ، بايانداۋ، سۇراق - جاۋاپ، سالىستىرۋ، تالداۋ، ءىشىنارا ىزدەنىس، وي تولعاۋ.
كورنەكىلىگى: سىزبا - كەستە، قيما قاعازدار، ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايد
ءپانارالىق بايلانىسى: قازاقستان تاريحى XIX ع. II جارتىسىنداعى قازاق مادەنيەتى، تاريحى.
ساباقتىڭ بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى؛
2. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
شورتانباي قاناي ۇلىنىڭ ءومىرى، شىعارماشىلىعى مەن XIX ع. II ج. قازاقستان مادەنيەتى، تاريحى تۋرالى بايانداۋ.
I. ءبىلىم شىڭى (سۇراقتارعا جاۋاپ)
1. شورتانباي اقىننىڭ تۋعان جەرى؛
2. اقىننىڭ تۋعان جىلى؛
3. شورتانباي قاي تورەنىڭ اۋلىندا بولعان؛
4. «بالا زارى» جيناعى قايدا باسىلىپ شىقتى؛
5. شورتانباي كىمدەرمەن ايتىستى؟
6. شورتانباي اقىننىڭ قايتىس بولعان جەرى؟
7. شىعارمالارىنىڭ مازمۇنى.
8. «زار زامان» ولەڭىنىڭ تاقىرىبى نە؟
زار زامان اقىندارى ولەڭدەرىن سالىستىرىپ كورەيىك
دۋلات
اعا، سۇلتان، قازىنىڭ
ەل سىلكىندى ىسىنەن.
اۋىلدىڭ اتقا مىنەرى
جەمتىككە قونعان كۇشىگەن.
مايىردىڭ السا بۇيرىعىن
بوربايعا قىسىپ قۇيرىعىن،
ەل پىسىعى جورتادى.
مۇرات
ەدىلدى تارتىپ العانى،
ەتەككە قولدى سالعانى
جايىقتى تارتىپ العىنى،
جاعاعا قولدى سالعانى
ويىلدى تارتىپ العانى
ويداعىسى بولعانى.
شورتانباي
زار، زار زامان، زار زامان
زارلاپ وتكەن ءبىر زامان
اۋەلگى قورلار زور بولدى
سونداي زورلار قور بولدى
اۋەلگى بارلار جوق بولدى.
ءجون بىلمەگەن جاماندار،
ەل بيلەگەن بەك بولدى.
وسى ادىلەتسىزدىكتەردى كورىپ كۇيىنگەن دۋلات، شورتانباي، مۇرات سەكىلدى اقىندار وتكەن حاندىق ءداۋىرىن كوكسەپ، جاڭا زاماننىڭ بۇزىلۋىن، ورىس اكىمدەرىنىڭ وزبىرلىعىن اشكەرەلەپ سىناعان.
نەلىكتەن وسى كەزەڭ «زار زامان» دەپ اتالدى
الىم - سالىقتىڭ اۋىرتپالىعى، پاتشالى رەسەيدىڭ وتارلاۋى،1822ج. ەل بيلەۋ ەرەجەسى زار زامان «1868ج. جاڭا نيزام» زاڭى
حاندىق جۇيەنىڭ بۇزىلۋى اعا سۇلتاندار، اسكەري مايور،شەندى وفيسەر پارا الۋ، جالا جابۋ
ەل قامقورشىسى شورتانباي ايتىس ونەرىنىڭ جۇيرىگى
ءدىندار شىندىقتى كوكسەگەن وتكىر ءتىلدى اقىن
شىعارمالارى بالا زارى
وپاسىز جالعان
وسىنشا ازدى ەل نەدەن؟
بايدى قۇداي اتقانى
زار زامان
اتامىز - ادام پايعامبار
ءبىر ناسيحات ايتايىن
قالىقتاعان سۇڭقار ەم
جارلىنىڭ جانى بەرىك - ءتى
3. العان بىلىمدەرىن تياناقتاۋ (سىنىپ ءۇش توپقا بولىنەدى)
№1 تاپسىرما. بەرىلگەن تولعاۋلارىنىڭ ءمانىن اش(تىلىنە، كوركەمدىگىنە تالدايدى)
اتامىز - ادام پايعامبار جولداس بولساڭ جاقسىمەن مەيىرىم كەتتى پەندەدەن
دۇعاي سالەم ايتايىن ءتورت جاردان شىققان بي بولار. ەرتىستىڭ باسى قارا ءدوڭ
اقساقالدان ءال كەتتى
№2 تاپسىرما
شورتانباي جانە اباي (اقىن ولەڭدەرىندەگى ۇندەستىك)
شورتانباي
زاماناقىر كەزىندە –
ۇل سىيلاماس اتاسىن
قىز سىيلاماس اناسىن –
جاسى ون بەسكە كەلگەن سوڭ
كەممىن بە دەپ تاپ سەنەن
شەشەسىمەن جارىسىپ
سالىستىرار شۇيدەسى مەن جوتاسىن
اباي
زاماناقىر جاستارى
قوسىلماس ابدەن باستارى
ءبىر - بىرىنە قاستىققا
قوينىنا تىققان تاستارى
ەكى اقىندا قوعامنىڭ بۇزىلا باستاعانىن، ۇيات، سىيلاستىق كەتەتىنە كوزى جەتكەن وشاقتىڭ ءتۇتىنى دە ءتۇزۋ شىقپاعانىن ايتادى.
شورتانباي
ۇزىن اققان سارىسۋدى،
ءوزىڭ جايلاپ جاعالا.
جۇيرىك پەنەن جورعاڭدى،
ءوزىڭ ءمىنىپ باعالا.
ەرتىستىڭ باسى قارا ءدوڭ،
ەڭكەيە بىتكەن قارا ءدوڭ.
ارقا دەگەن قۇبا ءجون،
اينالا بىتكەن كول ەكەن.
اباي
جازدىگۇنى شىلدە بولعاندا
كوك وراي شالعىن بايشەشەك
ۇزارىپ ءوسىپ تولعاندا.
ەكى اقىننىڭ ولەڭىندە دە قازاق اۋىلىنىڭ كوركى سۋرەتتەلگەن
شورتانباي
بيلەر پارا جەمەڭدەر
جالعاندى جولداس دەمەڭدەر
جاتتى ءتىپتى كەزبەڭدەر
كىسى اقىسىن الماڭدار
اۋىزعا حارام سالماڭدار
شوشالا دەگەن ءۇي شىعار
شوشاڭداعان بي شىعار.
اباي
ەل جاناعان بيلەر جوق
ەل قىدىرىپ ساندالدى
استىرتىن بارىپ جولىعىسقان
اقشا بەرىپ جالعاسقان
اقىسىن ارەڭ سول الدى
ورىس سياز قىلدىرسا
قۋ ستارشىن، اش بيلەر
از جۇرەگىن جالعايدى.
ەندىگىنىڭ ءبيى ۇلىق ورىسقا سۇيەنىپ، حالقىن قاندالاشا سورا باستاعانىن، زامان ازدىرعان، قۋ قۇلقىننىڭ ق ۇلى بيلەردەن وكىنە تۇڭىلەدى.
شورتانباي
قۇدايعا ءتاۋبا قىلا الماي،
مەكە ءجۇزىن كورە الماي.
قۇلقىنىمدى تيا الماي،
بەدقاردى قىلدام جاسىمدى.
قايعىلى بولىپ بارامىن،
جالعاندى جەگەن پاراما.
تارى جەگەن تاۋىق ەم،
جالعاننىڭ ەبىن تاۋىپ ەم.
اباي
وسىنشاما اقىماق بولعانىم،
كورىنگەنگە قىزىقتىم.
عادىلەتتى جۇرەكتىڭ،
ادىلەتىن بۇزىپپىن.
اقىل مەنەن بىلىمىنە،
الدەن ءۇمىت ءۇزىپپىن.
ايلا مەنەن امالدى،
مەرۋەرتتەي ءتىزىپپىن.
شورتانباي دا اباي دا ارتىنا جۇرت عيبرات ەتەر ءسوز قالدىرعان. ەكەۋى دە «مەن» دۇنيەگە قىزىقتىم، تويمادىم دەپ ءوز اتىنا ءبىراز ءسوز جازعان اقىن. شىندىعىندا ەكەۋى دە دۇنيە ىسىنەن اۋلاق، تەك ازاماتتىڭ قامىن جەگەن تۇلعالار ەدى. اقىننىڭ «مەنى» تەك ءوزى تۋرالى عانا ەمەس، ادام ۇرپاعىنىڭ كورگەن ءىسى، جاساعان قياناتى ەكەنىن ايتادى. ول – پوەزيا قاعيداسى.
وي تولعاۋ
«شورتانباي – ەل قامىن ويلاعان اقىن
قورىتا كەلگەندە، شورتانباي ءوز داۋىرىندە كوپ شىندىقتىڭ بەتىن اشىپ، حالىقتىڭ اۋىر تۇرمىسىن كورە بىلگەن، وتارشىلدىقتى، رەسەيدىڭ ەل بيلەۋ جۇيەسىن سىناعان اقىن.
ۇيگە تاپسىرما: رەفەرات «شورتانباي - زار زامان اقىنى»
باعالاۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى:
- بىلىمدىلىك: اقىن شورتانباي قاناي ۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى تۇسىنىكتەرىن كەڭەيتۋ. شورتانباي ولەڭدەرىندەگى قوعامدىق ماسەلەلەردىڭ ءمانى، زامان كورىنىسى، تولعاۋلارىنىڭ ەرەكشەلىگى مەن تىلىنە تالداۋ
- دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ زار زامان تۋرالى تۇسىنىكتەرىن كەڭەيتە وتىرىپ، تاريحي نەگىزىن بىلۋگە، وزىندىك ويىن تۇجىرىمداپ ايتا بىلۋگە، تالداي الۋعا مۇمكىندىك تۋعىزۋ.
- تاربيەلىلىك: وقۋشىلاردى ادىلەتتىلىككە، ادامگەرشىلىككە، ءتىل مادەنيەتىنە باۋلۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: بەكىتۋ، ادەبي - تانىمدىق، شىعارماشىلىق.
ءادىس - ءتاسىلى: وقۋ، بايانداۋ، سۇراق - جاۋاپ، سالىستىرۋ، تالداۋ، ءىشىنارا ىزدەنىس، وي تولعاۋ.
كورنەكىلىگى: سىزبا - كەستە، قيما قاعازدار، ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايد
ءپانارالىق بايلانىسى: قازاقستان تاريحى XIX ع. II جارتىسىنداعى قازاق مادەنيەتى، تاريحى.
ساباقتىڭ بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى؛
2. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
شورتانباي قاناي ۇلىنىڭ ءومىرى، شىعارماشىلىعى مەن XIX ع. II ج. قازاقستان مادەنيەتى، تاريحى تۋرالى بايانداۋ.
I. ءبىلىم شىڭى (سۇراقتارعا جاۋاپ)
1. شورتانباي اقىننىڭ تۋعان جەرى؛
2. اقىننىڭ تۋعان جىلى؛
3. شورتانباي قاي تورەنىڭ اۋلىندا بولعان؛
4. «بالا زارى» جيناعى قايدا باسىلىپ شىقتى؛
5. شورتانباي كىمدەرمەن ايتىستى؟
6. شورتانباي اقىننىڭ قايتىس بولعان جەرى؟
7. شىعارمالارىنىڭ مازمۇنى.
8. «زار زامان» ولەڭىنىڭ تاقىرىبى نە؟
زار زامان اقىندارى ولەڭدەرىن سالىستىرىپ كورەيىك
دۋلات
اعا، سۇلتان، قازىنىڭ
ەل سىلكىندى ىسىنەن.
اۋىلدىڭ اتقا مىنەرى
جەمتىككە قونعان كۇشىگەن.
مايىردىڭ السا بۇيرىعىن
بوربايعا قىسىپ قۇيرىعىن،
ەل پىسىعى جورتادى.
مۇرات
ەدىلدى تارتىپ العانى،
ەتەككە قولدى سالعانى
جايىقتى تارتىپ العىنى،
جاعاعا قولدى سالعانى
ويىلدى تارتىپ العانى
ويداعىسى بولعانى.
شورتانباي
زار، زار زامان، زار زامان
زارلاپ وتكەن ءبىر زامان
اۋەلگى قورلار زور بولدى
سونداي زورلار قور بولدى
اۋەلگى بارلار جوق بولدى.
ءجون بىلمەگەن جاماندار،
ەل بيلەگەن بەك بولدى.
وسى ادىلەتسىزدىكتەردى كورىپ كۇيىنگەن دۋلات، شورتانباي، مۇرات سەكىلدى اقىندار وتكەن حاندىق ءداۋىرىن كوكسەپ، جاڭا زاماننىڭ بۇزىلۋىن، ورىس اكىمدەرىنىڭ وزبىرلىعىن اشكەرەلەپ سىناعان.
نەلىكتەن وسى كەزەڭ «زار زامان» دەپ اتالدى
الىم - سالىقتىڭ اۋىرتپالىعى، پاتشالى رەسەيدىڭ وتارلاۋى،1822ج. ەل بيلەۋ ەرەجەسى زار زامان «1868ج. جاڭا نيزام» زاڭى
حاندىق جۇيەنىڭ بۇزىلۋى اعا سۇلتاندار، اسكەري مايور،شەندى وفيسەر پارا الۋ، جالا جابۋ
ەل قامقورشىسى شورتانباي ايتىس ونەرىنىڭ جۇيرىگى
ءدىندار شىندىقتى كوكسەگەن وتكىر ءتىلدى اقىن
شىعارمالارى بالا زارى
وپاسىز جالعان
وسىنشا ازدى ەل نەدەن؟
بايدى قۇداي اتقانى
زار زامان
اتامىز - ادام پايعامبار
ءبىر ناسيحات ايتايىن
قالىقتاعان سۇڭقار ەم
جارلىنىڭ جانى بەرىك - ءتى
3. العان بىلىمدەرىن تياناقتاۋ (سىنىپ ءۇش توپقا بولىنەدى)
№1 تاپسىرما. بەرىلگەن تولعاۋلارىنىڭ ءمانىن اش(تىلىنە، كوركەمدىگىنە تالدايدى)
اتامىز - ادام پايعامبار جولداس بولساڭ جاقسىمەن مەيىرىم كەتتى پەندەدەن
دۇعاي سالەم ايتايىن ءتورت جاردان شىققان بي بولار. ەرتىستىڭ باسى قارا ءدوڭ
اقساقالدان ءال كەتتى
№2 تاپسىرما
شورتانباي جانە اباي (اقىن ولەڭدەرىندەگى ۇندەستىك)
شورتانباي
زاماناقىر كەزىندە –
ۇل سىيلاماس اتاسىن
قىز سىيلاماس اناسىن –
جاسى ون بەسكە كەلگەن سوڭ
كەممىن بە دەپ تاپ سەنەن
شەشەسىمەن جارىسىپ
سالىستىرار شۇيدەسى مەن جوتاسىن
اباي
زاماناقىر جاستارى
قوسىلماس ابدەن باستارى
ءبىر - بىرىنە قاستىققا
قوينىنا تىققان تاستارى
ەكى اقىندا قوعامنىڭ بۇزىلا باستاعانىن، ۇيات، سىيلاستىق كەتەتىنە كوزى جەتكەن وشاقتىڭ ءتۇتىنى دە ءتۇزۋ شىقپاعانىن ايتادى.
شورتانباي
ۇزىن اققان سارىسۋدى،
ءوزىڭ جايلاپ جاعالا.
جۇيرىك پەنەن جورعاڭدى،
ءوزىڭ ءمىنىپ باعالا.
ەرتىستىڭ باسى قارا ءدوڭ،
ەڭكەيە بىتكەن قارا ءدوڭ.
ارقا دەگەن قۇبا ءجون،
اينالا بىتكەن كول ەكەن.
اباي
جازدىگۇنى شىلدە بولعاندا
كوك وراي شالعىن بايشەشەك
ۇزارىپ ءوسىپ تولعاندا.
ەكى اقىننىڭ ولەڭىندە دە قازاق اۋىلىنىڭ كوركى سۋرەتتەلگەن
شورتانباي
بيلەر پارا جەمەڭدەر
جالعاندى جولداس دەمەڭدەر
جاتتى ءتىپتى كەزبەڭدەر
كىسى اقىسىن الماڭدار
اۋىزعا حارام سالماڭدار
شوشالا دەگەن ءۇي شىعار
شوشاڭداعان بي شىعار.
اباي
ەل جاناعان بيلەر جوق
ەل قىدىرىپ ساندالدى
استىرتىن بارىپ جولىعىسقان
اقشا بەرىپ جالعاسقان
اقىسىن ارەڭ سول الدى
ورىس سياز قىلدىرسا
قۋ ستارشىن، اش بيلەر
از جۇرەگىن جالعايدى.
ەندىگىنىڭ ءبيى ۇلىق ورىسقا سۇيەنىپ، حالقىن قاندالاشا سورا باستاعانىن، زامان ازدىرعان، قۋ قۇلقىننىڭ ق ۇلى بيلەردەن وكىنە تۇڭىلەدى.
شورتانباي
قۇدايعا ءتاۋبا قىلا الماي،
مەكە ءجۇزىن كورە الماي.
قۇلقىنىمدى تيا الماي،
بەدقاردى قىلدام جاسىمدى.
قايعىلى بولىپ بارامىن،
جالعاندى جەگەن پاراما.
تارى جەگەن تاۋىق ەم،
جالعاننىڭ ەبىن تاۋىپ ەم.
اباي
وسىنشاما اقىماق بولعانىم،
كورىنگەنگە قىزىقتىم.
عادىلەتتى جۇرەكتىڭ،
ادىلەتىن بۇزىپپىن.
اقىل مەنەن بىلىمىنە،
الدەن ءۇمىت ءۇزىپپىن.
ايلا مەنەن امالدى،
مەرۋەرتتەي ءتىزىپپىن.
شورتانباي دا اباي دا ارتىنا جۇرت عيبرات ەتەر ءسوز قالدىرعان. ەكەۋى دە «مەن» دۇنيەگە قىزىقتىم، تويمادىم دەپ ءوز اتىنا ءبىراز ءسوز جازعان اقىن. شىندىعىندا ەكەۋى دە دۇنيە ىسىنەن اۋلاق، تەك ازاماتتىڭ قامىن جەگەن تۇلعالار ەدى. اقىننىڭ «مەنى» تەك ءوزى تۋرالى عانا ەمەس، ادام ۇرپاعىنىڭ كورگەن ءىسى، جاساعان قياناتى ەكەنىن ايتادى. ول – پوەزيا قاعيداسى.
وي تولعاۋ
«شورتانباي – ەل قامىن ويلاعان اقىن
قورىتا كەلگەندە، شورتانباي ءوز داۋىرىندە كوپ شىندىقتىڭ بەتىن اشىپ، حالىقتىڭ اۋىر تۇرمىسىن كورە بىلگەن، وتارشىلدىقتى، رەسەيدىڭ ەل بيلەۋ جۇيەسىن سىناعان اقىن.
ۇيگە تاپسىرما: رەفەرات «شورتانباي - زار زامان اقىنى»
باعالاۋ.
You Might Also Like
-
زەرتحانالىق جۇمىس: تىنىشتىق پەن سىرعاناۋ ۇيكەلىس كوەففيسەنتىن تابۋ.
-
ەڭ الدىمەن، سىزدەردى كەلە جاتىرعان ۇلى جەڭىستىڭ 65 جىلدىق مەرەيتويىمەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن! بۇل مەرەكە – ادامزات تاريحىندا وتان قورعاۋدىڭ وشپەس ونەگەسىن پاش ەتكەن ەڭ ەلەۋلى وقيعالاردىڭ ءبىرى. ...
