ساياحاتشى ۆامبەريدىڭ كۇندەلىگىنەن
ارمينيي ۆامبەري — ۆەنگر تۇركىتانۋشىسى، ەتنوگراف، ساياحاتشى. 20-دان استام ەۋروپا جانە شىعىس تىلدەرىن مەڭگەرگەن. ۆامبەري 1863 ج. مۇسىلمان قاجى كەيپىندە يراننان ورتالىق ازياعا ساياحات جاسادى. بۇل ساپارى تۋرالى جازعان ەڭبەكتەرىندە (“ورتالىق ازياعا ساياحات”، 1865؛ “ەجەلگى زاماننان بۇگىنگە دەيىنگى بۇحارا نەمەسە ترانسساكسونيا تاريحى”، 1873، ت.ب.) ۆامبەري 19 ع-دىڭ 60-جىلدارىنداعى ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ تۇرمىسى، مادەنيەتى، تاريحى، ەكونوميكاسى، سول ءوڭىردىڭ گەوگرافيا جاعدايى جونىندە قۇندى مالىمەتتەر بەرگەن. ۆامبەريدىڭ شاعاتاي، ۇيعىر تىلدەرى، تۇرىك-تاتار جانە فينن-ۋگور لەكسيكوگرافياسى جايىندا جازعان شىعارمالارىنىڭ عىلىمي قۇندىلىعى جوعارى باعالانادى.
ۆەنگريالىق ارمينيي ۆامبەري، رەشيت مىرزا دەگەن جالعان اتپەن وسمانلى مەملەكەتىنىڭ پاسپورتىن الادى. يراندا، قاجىلىقتان ەلدەرىنە قايتىپ بارا جاتقان تۇركىستاندىق (ورتا ازيالىق) ءبىر توپقا قوسىلادى. وتە قيىن ءبىر جىلدىق ساپاردان كەيىن ەلىنە قايتىپ، ورتا ازيا حالىقتارىنان العان اسەرىن جازادى.
ارمينيي ۆامبەري
تومەندە ا. ۆامبەريدىڭ ورتالىق ازياداعى ساياحاتىنان جازعاندارى:
تۇركى حالىقتارىنىڭ قوناقجايلىلىعى
ۆامبەري تۇركى حالىقتارىنىڭ قوناقجايلىلىعى جايىندا بىلاي دەيدى: «الەمدە تۇرىكتەردەي(بۇكىل تۇركى حالىقتار) قوناقجاي، قوناق كۇتۋدى جاقسى كورەتىن حالىق جوق. اسىرەسە تۇرىكتەردىڭ نەگىزگى وتانى بولعان ورتالىق ازيادا بۇل قوناقجايلىلىقتى قالام جانە تىلمەن ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس. تۇرىكتەر دۇنيەنىڭ قاي جەرىندە بولسا دا، قانداي جاعدايدا بولسا دا، دۇنيەنىڭ ەڭ قوناقجاي حالقى.»
ۆامبەري ساياحات بارىسىندا تۇركى تايپالارىنىڭ، قاجىلاردى ۇيلەرىنە قوناققا شاقىرۋ ءۇشىن بىر-بىرىمەن تالاسقاندارىن، ءتىپتى قان توگىلۋگە دە باراتىندىقتان، جەرەبە سۋىرۋ ادىسىمەن قوناقتاردى كيىز ۇيلەرگە ورنالاستىرىپ، جانجالدىڭ توقتاتىلعانىن ايتادى. ۆامبەري بۇلاردىڭ ۇيىندە ءبىر جىلعا دەيىن قوناق بولىپ قالۋعا بولاتىنىن ايتىپ، ال ەۆروپالىقتاردىڭ قوناقجاي ەمەس ەكەنىن، فرانسۋزداردىڭ «قوناق جانە بالىق ءۇش كۇننەن كەيىن ۋ بولادى» دەگەن ماقالىمەن تۇسىندىرەدى.
ايەلدەردىڭ پاكتىگى
ۆامبەري تۇركىستاندا(ورتالىق ازيا) ايەلدەردىڭ ارلى، نامىستى ەكەنىن ءبىلدىرىپ، ايەلدەر جايلى دا مىنالاردى ايتىپ ءوتتى: «ايەلدەر كوشەگە شىققاندا باستارىن جاۋىپ، جاعالى، ۇزىن كيىم كيەتىن. ماڭىزدى وتباسىلاردان بولعان ايەلدەر، بازار جانە ساۋدا-ساتتىق سياقتى ادام كوپ جۇرەتىن جەرلەرگە ەشقاشان شىقپايدى. ۇيىنەن شىعۋعا ءماجبۇر بولعان كەزدە كەدەي نەمەسە كارى ايەلدەر سياقتى كيىنىپ شىعاتىن. ءتىپتى 18-20 جاسار قىزدار دا ءوزىن تانىتپاۋ ءۇشىن جاقسىلاپ جابىنىپ، كارىلەر سياقتى اسا تاياققا سۇيەنىپ قالتىراپ تا جۇرەتىن.»
اقساقالدار
ۆامبەري تۇرىك تايپالارىندا اقساقال دەپ اتالاتىن تاجىريبەلى، قارت كىسىلەر بارىن، ولاردىڭ تايپاداعى ءارتۇرلى پروبلەمالاردى شەشەتىنىن ءتۇسىندىرىپ بىلاي دەيدى: «تۇرىك تايپالارىندا ادام ءولتىرۋ، قان توگۇ، ءوش الۋ دەگەن جاعدايلار بولمايدى. ونداي جاعدايلار باسقا تايپالارمەن بولادى. مۇنداي جاعدايلاردا ەكى جاقتىڭ اقساقالدارى جينالىپ تۇسىنىسپەۋشىلىكتى شەشەدى، قابىلدانعان شەشىمگە بارلىعى مويىنسۇنۋعا ءماجبۇر بولادى.»
You Might Also Like
-
ءبىر كىسى ءۇيىنىڭ تومەنگى قاباتىندا اعاش شەبەرلىگىمەن اينالىسادى ەكەن. ەسىك پەن تەرەزە جاساپ كۇنەلتەدى. ءبىر كۇنى جۇمىس ىستەپ جاتقانىندا ەلەكتر قۋاتى وشەدى. ۇزاق ۋاقىت بويى كۇتسە دە كەلمەيدى. قاسارىسق...
