قازاقستانداعى اۋدارما ونەرى
قازاقستانداعى اۋدارما ونەرى
الەمدە ءار الۋان ءتىل، ءار الۋان ەل ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان جاعدايدا اۋدارما ماسەلەسىنىڭ كۇندەلىكتى قاجەتتى ىسكە اينالۋى زاڭدى. قازاق عىلىمىندا دا ارنايى زەرتتەۋدى تالاپ ەتەتىن سالالاردىڭ ءبىرى – اۋدارما ادەبيەتتىڭ ءتىلى. بۇدان جارتى عاسىر بۇرىن م.و.اۋەزوۆ: «...اۋدارما ءتول كۇيىندە، قالىپتاسىپ، ەسەيۋ كۇيىندە عانا ەكەندىگىن» اتاپ وتكەن. اۋدارما كونە دە، جاڭا دا ونەر. ول باسقا ادامدار قاۋىمىن ءتۇسىنۋدىڭ قۇرالى، ولارمەن قارىم قاتىناس جاساۋدىڭ دەلدالى، دانەكەرى. اۋدارما ونەرىنىڭ قۇبىلىستارىن زەرتتەۋ دە، تابيعاتتاعى جانە قوعامدىق ومىردەگى سان الۋان قۇبىلىستاردى زەرتتەۋ سياقتى، ءار قىرىنان قاراستىرۋدى قاجەت ەتەدى. اۋدارما پروبلەماسىن ءار قيلى تۇرعىدان: تاريحي-مادەني، ادەبيەتتانۋ، لينگۆيستيكالىق جانە پسيحولوگيالىق تۇرعىدان الىپ قاراستىرۋعا بولادى. قازاق اۋدارماسىنىڭ تاريحىنا، تەورياسى مەن تاجىريبەسىنە ارنالعان ماقالالاردا، جيناقتاردا، مونوگرافيالاردا، اۋدارمانىڭ تاريحي-مادەني، ادەبيەت سالالارىنداعى جايى كوبىرەك.
عالىمداردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، ەكىتىلدىلىك ەجەلگى داۋىرلەردەن باستاپ كورىنىس تاپقان. ەكى تىلدە سويلەگەن رۋلاردىڭ اراسىنداعى سوعىستاردىڭ ناتيجەسىندە، ادامدار تۇتقىنعا الىندى. تۇتقىنعا تۇسكەن ادام سول رۋدىڭ ءتىلىن تۇسىنۋگە، ۇيرەنۋگە ءماجبۇر بولدى، وسىلايشا بيلينگۆتەر پايدا بولدى. بۇل كەزدەيسوق جانە ۋاقىتشا قۇبىلىس بولعانىمەن، سول كەزدىڭ وزىندە ءبىر تىلدەن ەكىنشى تىلگە اۋدارۋ قاجەتتىلىك بولدى. ەكىتىلدىلىكتىڭ تۇراقتى فورمالارى فەودال داۋىرىندە قالىپتاسا باستادى. سەبەبى، بۇل عاسىرلاردا پۇتقا تابىنۋشىلىق جويىلىپ، قوعامعا نەگىزگى ءتىل مەن جازبانى الىپ كەلگەن، جاڭا دىندەر پايدا بولدى. كاپيتاليزم داۋىرىندە ەكىتىلدىلىك كەڭ تارادى. 1875 جىلى بودۋەن دە كۋرتەنەنىڭ «وپىت فونەتيكي رەزيانسكيح گوۆوروۆ» اتتى كىتابى باسىلىپ شىقتى. وندا ول ءتىلدىڭ ارالاس سيپاتىن تالقىلايدى. ول: «ەكى ءتىلدىڭ ارالاسۋى ەكى باعىتتا بولاتىن قۇبىلىس، ءبىر جاعىنان ول ءوز تىلىنە اۋدارما ءتىلىنىڭ ەلەمەنتتەرىن قوسادى، ەكىنشىدەن ول ەكى ءتىل اراسىنداعى ايىرماشىلىقتاردى جويادى» دەيدى.ەكى تىلدە سويلەيتىن ىسكەري ادامداردىڭ اراسىنداعى قاتىناس اۋدارماشىلار ارقىلى جۇزەگە اسادى. ەجەلگى رەسەيدە ولاردى «تولماچ» دەپ اتاعان. ءقازىر ولاردىڭ كومەگىنسىز حالىقتار ماسەلەسى بويىنشا كەلىسسوز جۇرگىزۋ مۇمكىن ەمەس.
اۋدارما ونەرىنىڭ قازاق توپىراعىنداعى گۇلدەنە باستاۋى – ورىس ادەبيەتى كلاسسيكتەرىنىڭ جانە ورىس ادەبيەتى ارقىلى الەم ءسوز ونەرى زەرگەرلەرى شىعارمالارىنىڭ قازاقشاعا ءتارجىمالانعان تۇسى. سوعان وراي العاشقى كەزدە مەرزىمدى باسىلىمداردا پىكىر، ۇسىنىس تۇرىندە باستالعان اۋدارما تەورياسى مەن پراكتيكاسىنا بايلانىستى زەرتتەۋ جۇمىستارى كەڭ ارناعا، عىلىمي سالاعا اينالدى. اۋدارما ونەرىن زەرتتەۋدىڭ تاريحى باستاۋىن 1914 جىلى "ايقاپتا" جارىق كورگەن ساكەن سەيفۋلليننىڭ پىكىرىنەن بەرگى ارالىقتاعى ەڭبەكتەردىڭ كوتەرگەن ماسەلەسى دە، زەرتتەۋ باعىتى مەن ءادىسى دە سان ءتۇرلى. اۋدارما ونەرىنە قاتىستى ا.بايتۇرسىنوۆ، م.سەرالين، ج.ايماۋىتوۆ پىكىرلەرى بولعانىنا قاراماستان جانە اۋدارما ونەرىن زەرتتەۋ كوكەيتەستىلىگى كۇن تارتىبىنە قويىلعانمەن، حالقىمىزدىڭ ۇلى ويشىلدارىنىڭ ءبىرى – م.اۋەزوۆتىڭ 1936 جىلى جاريالانعان "پۋشكيندى قازاقشا اۋدارۋ تاجىربيەلەرى تۋرالى"اتتى ماقالاسىنا دەيىنگى ەڭبەكتەردە (ب.كەنجەبايەۆتىڭ اباي اۋدارماشىلىعى جايىندا 1925 جىلعى، ە.الدوڭعاروۆتىڭ پۋشكيننىڭ "ساراڭ سەرى"، "تاس مەيمان" قازاقشا اۋدارمالارى تۋرالى 1926 جىلعى ماقالالارى) عىلىمي تالداۋلار مەن تۇجىرىمدار بولعان جوق.
قازاق توپىراعىنداعى اۋدارما تەورياسىنىڭ العاشقى قازىعى سياقتى وسى ماقالادان كەيىن م.اۋەزوۆتىڭ "ريەۆيزوردىڭ اۋدارماسى تۋرالى"، "پۋشكين اۋدارماسى قازاق ادەبيەتىنە نە بەردى؟"، "ەۆگەنيي ونەگيننىڭ قازاقشاسى تۋرالى"، "قازاق ساحناسىنداعى اۋدارما پەسالار" اتتى ماقالالارى مەن 1937 جىلعى 5 قاڭتاردا "كازاحستانسكايا پراۆدا" گازەتىندە "ەۆگەنيي ونەگين نا كازاحسكوم يازىكە" اتتى ماقالاسىنىڭ جارىق كورۋى قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا كوركەم اۋدارما تەورياسىنىڭ ومىرگە كەلگەنىن كورسەتەدى.
م.قاراتايەۆتىڭ اۋدارما ونەرىندەگى قيىندىقتار مەن پرينسيپتەردى، جەتىستىكتەر مەن كەمشىلىكتەردى اڭگىمە ارقاۋى ەتكەن، اۋدارما شىعارمالاردىتۋعان ادەبيەتتىڭ سالاسى رەتىندە دالەلدەگەن "ءجۇز جىلدان كەيىنگى پۋشكين"، "پۋشكين مەن اباي"، اتتى ەكى ماقالاسىنىڭ، ت.جۇرگەنوۆتىڭ "كازاحسكيي پەريەۆود "شاح-نامە"، ر.جامانقۇلوۆتىڭ "پۋشكين ولەڭدەرىنىڭ اۋدارماسى جونىندە بىر-ەكى ءسوزدىڭ" اۋدارىلۋى اتتى ماقالالارىنىڭ قازاق كوركەم اۋدارما تەورياسىنىڭ ىرگەتاسى دەپ تانىرلىقتاي ەڭبەكتەر ەكەنى داۋسىز.
قازاق تىلىنە اۋدارما ۇلگىسى XYII-XYIII عاسىرلاردا كەلگەن. اراب-پارسى، شاعاتاي تىلدەرىنەن اۋىسقان، اۋىزشا ايتىلعان ەرتەگىلەر، كوپتەگەن ۇساق مىسال-ناقىلدار وسى پىكىردىڭ تياناقتى تىرەگىندەي. شىن ماعىناسىندا بۇلار اۋدارما ەمەس، مازمۇنداۋ – وزىنشە قايتالاپ ايتۋ ەدى.
قازاقستاندا اۋدارما ونەرىنىڭ العاشقى تۋىندىلارى ريەۆوليۋسياعا دەيىن پايدا بولدى. قازاق حالقىنىڭ ۇلى اعارتۋشىلارى ىبىراي التىنسارين، اباي قۇنانبايەۆ، شوقان ءۋاليحانوۆ، وزدەرىنىڭ جازۋشىلىق جانە اعارتۋشىلىق قىزمەتتەرىمەن، وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىندا ورىس مادەنيەتىنە جول اشتى.
«ورىسشا وقۋ كەرەك، حيكمەت تە، مال دا، ونەر دە، عىلىم دا – بارىدە ورىستا تۇر. زالالىنان قاشىق بولۋعا، پايداسىنا ورتاق بولۋعا، ءتىلىن، وقۋىن، عىلىمىن بىلمەك كەرەك. سەن ونىڭ ءتىلىن بىلسەڭ، كوكىرەك كوزىڭ اشىلادى» - دەپ ايتقان اباي اتامىز. ال ىبىراي التىنسارين بولسا: «...شىن ءبىلىم بەرەتىن، پايدالى مالامەتتەر بەرەتىن عىلىمي كۇردەلى وقۋ قۇرالدارىنا جول سالىپ بەرەتىن عىلىمي كۇردەلى وقۋ قۇرالدارىنا جول سالىپ بەرەتىن... وزىمىزگە ەڭ جاقىنى ورىس ءتىلى...» دەگەن. ولار ءبىر عاسىردا ءومىر سۇرگەنىمەن ءبىر-بىرىن كورمەي، تانىماي ءوتتى. الايدا حالىقتىڭ سول داۋىرلەگى مۇددەسى مەن تاريحي بەتالىسى ولاردى ۇندەستىرىپ وتىردى. ولاردىڭ ءۇنى تاريحتىڭ ءۇنى ەدى. ولار تاريحتىڭ ءوزى تۋدىرعان قايراتكەرلەرى بولاتىن.
ولاردىڭ ويىنشا، قازاق ءۇشىن ءوسىپ، وركەندەۋدىڭ بىردەن-بىر دۇرىس جولى – ۇلى ورىس حالقىنىڭ دەموكراتياشىل مادەنيەتىنەن ۇلگى الۋ بولدى، سوندىقتان ورىس مادەنيەتىن قازاق جۇرتشىلىعىنىڭ اراسىندا ناسيحاتتاۋعا، قازاقتاردىڭ بويىنا ورىس مادەنيەتىنىڭ ۇرىعىن سالۋعا بار كۇشتەرىن جۇمسادى. وسى يدەيانى جۇزەگە اسىرۋدا ابايدىڭ دا، ىبىرايدىڭ دا، كەيىن كەلگەن قازاقتىڭ دەموكراتياشىل قايراتكەرلەردىڭ دە تۋعان حالقىن مادەنيەتتەندىرۋ جولىندا قولدانعان ەڭ كۇشتى قۇرالى – اۋدارما جۇمىس بولدى. ولار اۋدارما ارقىلى ءوز حالقىنىڭ ساناسىن وياتىپ، ورىستىڭ كۇللى باي مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنە، عىلىمىنا كەڭەلدىرۋدى ارمان ەتتى.
1879 جىلدارداعى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ «كيرگيزسكايا حرەستوماتياسى» قازاق حالقىنىڭ العاشقى ۇلگىسى بولدى. بۇل ورىس تىلىنەن اۋدارۋ ءداستۇرى ەدى. التىنسارين اۋدارىلاتىن شىعارمالاردى، ەڭ الدىمەن، ءوزىنىڭ پەداگوگتى - تاربيەشىلىك كوزقاراسىنىڭ تۇرعىسىنان ىرىكتەگەن. «بۇل كىتاپتى قۇراستىرعاندا مەن، بىرىنشىدەن، وسى ءبىزدىڭ انا تىلىمىزدە تۇڭعىش رەت شىققالى وتىرعان جالعىز كىتاپتىڭ ورىس-قازاق مەكتەپتەرىندە تاربيەلەنىپ جۇرگەن قازاق بالالارىنا وقۋ كىتابى بولا الۋ جاعىن، سونىمەن قاتار، جالپى حالىقتىڭ وقۋىنا جارايتىن كىتاپ بولا الۋ جاعىن كوزدەدىم»، - دەيدى ول حرەستوياتياعا بەرگەن العى سوزىندە. ول اۋدارمانى ءوزىنىڭ اعارتۋشىلىق ميسسياسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ ۇلكەن قۇرالى دەپ ءبىلدى جانە قۇرال ەتىپ جۇمساي الدى دا. ورىس ادەبيەتىنىڭ تۋىندىلارىنان شىعارمالار اۋدارىپ، ولاردى ءوز حالقىنىڭ مۇلكىنە اينالدىرۋ التىنسارين ءۇشىن ۇلكەن ءمانى بار ماسەلە ەدى. ونىڭ اۋدارعاندارى نەگىزىنەن العاندا ل.ن.تولستويدىڭ، ي.ا.كرىلوۆتىڭ، ك.ۋشينسكييدىڭ، ي.م.پاۋلسوننىڭ شىعارمالارى. بۇلاردىڭ وزىنەن ول ءوزىنىڭ اعارتۋشىلىق يدەياسىنا ساي كەلەتىن، ورىس ءتىلىن جاڭادان ۇيرەنە باستاعان، عىلىمنىڭ العاشقى ساتىسىنا ەندى عانا اياق باسقالى وتىرعان قازاق بالالارىنىڭ وقۋىنا لايىقتى كەلەتىن شىعارمالاردى ىرىكتەپ الدى.
قازىرگى كەزدە شەت ءتىلىن ۇيرەنۋ اسا قيىن ماسەلە ەمەس.قازىرگى قوعامدا اۋدارماشىلىق قىزمەتتىڭ قولدانىلۋ شەڭبەرى كۇن سايىن كەڭەيىپ،ۇلكەن الەۋمەتتىك سۇرانىسقا يە بولىپ وتىر. كوپتەگەن مەملەكەتتەردە ارنايى وقۋ ورىندارى اشىلىپ،كاسىبي اۋدارماشى مامانداردى دايارلاي باستادى. قازاقستاندا انا تىلىڭمەن قاتار، شەت ءتىلىن كاسىبي دەڭگەيدە مەڭگەرۋگە ارنالعان كوپتەگەن جوعارعى وقۋ ورىندارى بار. اۋدارمامەن اينالىساتىن فاكۋلتەتتەر ۋنيۆەرسيتەت پەن ينستيتۋتتاردا بولاشاق اۋدارماشىلاردى دايىنداۋدا شەت تىلدەرى فاكۋلتەتتەرىنىڭ وقىتۋشىلارى مەن قاتار فيلولوگ،لينگۆيستتەر ات سالىسۋدا.
ۋ.م.دجولدىبايەۆا-تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ دوسەنتى،
ا.ا. امانگەلدينا-شىعىستانۋ فاكۋلتەتى،قىتايتانۋ كافەدراسى،اۋدارما ءىسى ماماندىعىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى
You Might Also Like
-
ۋ دىبىسىنا نەلىكتەن U تاڭباسى تاڭدالىپ الىندى؟ لاتىن قارپىندەگى قازاق ءالىپبيىنىڭ سوڭعى نۇسقاسىنداعى وسى وزگەرىس تۋرالى فيلولوگيا عىلىمنىڭ دوكتورى، اكادەميك زەينەپ بازاربايەۆا پىكىر ءبىلدىردى.
