InfoHub Logo

وڭتۇستىك قازاقستان وبىلىسى
شاردارا اۋدانى
№ 16 كوللەدج
ورىنداعان: ا-51 توپ ستۋدەنتى تەن ۆيتاليي ۆلاديميروۆيچ
جەتەكشىسى: ايتەنوۆا نۇرگۋل ىدىرىس قىزى

سەلەن مەن تەللۋر بۇرىننان بەلگىلى. 1782 جىلى ۆەنگر حيميگى ميۋللەر فرون رەيحەنشتەين «اق التىن» رۋداسىن زەرتتەي كەلە جاڭا ەلەمەنتپەن جۇمىس ىستەپ جۇرگەندىگىن ءبىلدى. 1798 جىلى كلاپروت ميۋللەردىڭ جاڭا ەلەمەنت اشقاندىعىن دالەلدەپ ونى جەردىڭ قۇرمەتىنە تەللۋر دەپ اتايدى («tellus» گرەكشە - «جەر»). سەلەندى 1817 جىلى بەرسەلۋيس اشقان. ول اتاقتى شۆەد حيميكتەرى اشقان ءۇش ەلەمەنتتىڭ ءبىرى بولادى (سە، Sە،تھ). گريپەگولمەدەگى (شۆەسيا) كۇكىرت قىشقىلدى زاۋىتىنا بارىپ، بەرسەلۋيس مىس كولچەدانىن كۇيدىرەتىن پەشتىڭ قابىرعاسىنداعى تۇنعان قىزىل  داققا كوڭىل اۋدارادى. وسى داقتى زەرتتەي كەلە بەرسەلۋيس بارلىق قاسيەتتى جاعىنان تەللۋرعا وتە ۇقساس جاڭا ەلەمەنت اشادى. ونى سەلەن  دەپ اتادى (سەلەن گرەكشە - اي).

سەلەن مەن تەللۋردىڭ ازداعان مولشەرى كوبىنەسە رۋدالار مەن كەندەردە كەزدەسەدى جانە حيميكتەر وسى ەلەمەنتتەرمەن جۇمىس ىستەۋگە بۇرىننان ادەتتتەنىپ كەتكەن. ءبىراق، سەلەن مەن تەللۋردىڭ كەڭ تاراعن تەحنيكالىق قولدانۋىن كەيىنگى ۋاقىتتا تاپقان. ولاردىڭ نەگىزگى قولدانۋ  ايماقتارى جارتىلاي وتكىزگىشتىك تەحنيكادا، حيميالىق ونەركاسىپ پەن مەتاللۋرگيا  بولىپ تابىلادى.

سەلەننىڭ تاماشا قاسيەتى – ءوزىنىڭ ەلەكتروتكىزگىشتىگىن جارىققا بايلانىستى وزگەرتەدى – بۇل  قاسيەت ءحىح ع. تابىلعان.

تەللۋردىڭ اتومدىق سالماعى سول كەزدەگى حيميكتەر ءۇشىن تولعانارلىقتاي سۇراق تۋعىزدى. انىقتاعاندا تەللۋردىڭ اتومدىق سالماعى يودتىكىنەن ۇلكەن ەكەندىگىن كورسەتتى، ونداي جاي پەريودتىق زاڭعا سايكەس ەمەس بولدى. د.ي.مەندەلەيەۆ وسى سۇراقتىڭ جاۋابىن بولاشاق زەرتتەۋشىلەرگە قالدىردى. بۇل جاي قازىرگى بەلگىلى  - تە –ءى  اتوم سالماقتارىنىڭ سايكەستىكتەرى كەڭ تاراعان كوپتەگەن اۋىر يزوتوپتارمەن بايلانىستى.

فيزيكالىق جانە حيميالىق قاسيەتتەرى

سەلەن مەن تەللۋر پەريودتىق جۇيەنىڭ نەگىزگى Vءى توبىنا جاتادى (كۇكىرتتىڭ  انالوگتارى بولىپ تابىلادى)، ەلەكتروندىق قاباتىنىڭ قۇرىلىمى:  سەلەن – 2، 8، 18، 6. تەللۋر  - 2، 8، 18، 18، 6.

سەلەن مەن تەللۋر ءوز قوسىلىستارىندا كۇكىرت سياقتى تەرىس 2 ۆالەنتتى جانە +4،+6  ۆالەنتتىلىكتەردى كورسەتەدى.

سەلەن ءۇشىن كەلەسى موديفيكاسيالار بەلگىلى.

امورفتى سەلەن. سەلەننىڭ بۇل ءتۇرىن ن₂Sەو₃ كۇكىرتتى گازبەن قالايى گيدروزينمەن جانە باسقا دا توتىقسىزداندىرعىشتارمەن  توتىقسىزداندىرۋ ارقىلى الادى. امورفتى سەلەن – قىزىل ءتۇستى ۇنتاق. سۇيىتىلعان ن₂Sەو₃ ەرىتىندىسىنەن توتىقسىزداندىرۋ ارقىلى الىنعان  سەلەن وڭاي كوللويدتى ەرىتىندى تۇزەدى.

بالقىعان سەلەندى تەزسۋىتسا 50⁰س، ءار ءتۇرلى امورفتى فورماسىنتۇزەدى. وسى تۇرىناينەك (شىنى) ءتارىزدى سەلندەپ اتايدى – قاتتى اينەكتىڭ جىلتىرىبار زات.

1. مونوكليندى سەلەن ەلەمەنتتىك سەلەن ەرىتىندىسىن كۇكىرت كومىرتەكپەن بۋلاندىرۋ ارقىلى الىنادى جانە ول ەكى تۇردە بولادى: α-فورما قىزىل نەمەسە سارعىش قىزىل كريستالدار. Β- فورما – قويۋ قىزىل كريستالل.

2. گەكساگونالدى (مەتالدىق) سەلەن سەلەننىڭ باسقا تۇرلەرىن بالقىعانعا دەيىن قىزدىرۋ ارقىلى الىنادى.

ەگەر بالقىمانى جاي سۋىتسا جانە ونى بىرنەشە ۋاقىت 180-210⁰س تەمپەراتۋرادى ۇستاسا، وندا ناتيجەسىندە سۇر گەكساگونالدى سەلەننىڭ كريستالدارى الىنۋى مۇمكىن. وسى كريستالداردىڭ بەتى – قوعاسىندى – سۇر جانە كۇڭگىرت بولادى.

سەلەننىڭ گەكساگونالدى موديفيكاسياسى ناتريي سەلەنسۋلفاتىنىڭ قانىققان ەرىتىندىسىن سۋىتۋ ارقىلى دا تۇزىلەدى:

Nا₂SەSو₃ ↔ Nا₂Sو₃ + Sە

سەلەننىڭ بارلىق موديفيكاسياسى بولمە تەمپەراتۋراسىندا تۇراقتى. ءىس جۇزىندە سەلەننىڭ امورفتى جانە گەكساگونالدى تۇرلەرىمەن جۇمىس ىستەيدى. كريستالدارى سەلەن مەن تەللۋردىڭ شەكسىز تىزبەكتەرىنەن قۇرالعان  (d_Sە-Sە=2،32Ǻ، d_تە-تە =2،32 Ǻ).

ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. فەرسمان ا.ە. رەدكيە مەتاللى. 1932، № 4-5.
2. ساجين ن.پ.، مەەرسون گ.ا. رەدكيە ەلەمەنتى ۆ نوۆوي تەحنيكە // حيم. ناۋكا ي پروم.، 1956. ت.ءى، № 5.
3. مەەرسون گ.ا. ي زەليكمان ا.ن. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتياللۋرگيزدات، 1954.
4. زەليكمان ا.ن.، سامسونوۆ گ.ۆ.، كرەين و.ە. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتاللۋرگيزدات، 1954.
5. ترونوۆ ۆ.گ. ككلاد رۋسسكيح ۋچەنىح ۆ حيميۋ رەدكيح ەلەمەنتوۆ. يزد. زنانيە، 1952.
6. ۆينوگرادوۆ ا.پ. گەوحيميا رەدكيح ي راسسەياننىح حيميچەسكيح ەلەمەنتوۆ ۆ پوچۆاح. يزد. ان سسسر، 1950.

---