InfoHub Logo

سەڭكىبايدىڭ جاس شاعىندا مويناق بي اتاسىنىڭ قولىندا شاكىرت بوپ جۇرگەن كەزى ەكەن.

بىردە الىستان التاي جاعى مەن قاراكەسەكتىڭ ەكى ادامى مويناق بيگە داۋمەن كەلىپتى. اڭگىمە الىپتەرىنە قاراعاندا، التاي جاعىنىڭ ادامىنىڭ ىسىندە شيكىلىك بار ەكەنىن سەڭكىباي بىردەن اڭعارىپ قالادى. جاڭاعى كىسىلەردى بيلىك تىڭداۋعا كىرگىزەر الدىندا ول كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىن اشىپ تۇرىپ:

— جاقسى، اتا! دەپ موينەكەڭدى وزىنە قاراتىپ الىپ، وڭ قولىن كەۋدەسىنە باسىپ شىعىپ كەتىپتى. ول ەسىكتى جاپقان سوڭ موينەكەڭ ءسال كۇلىمدەپ:

— الگى بوق تەنتەك نە دەپ كەتتى؟ — دەپ قاسىڭدا وتىرعان اۋىل اقساقالدارىنان سۇرايدى.

ولار ەشنارسە سەزىپ، بىلمەگەندەرىن ايتادى. سوندا موينەكەڭ:

— قارنىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنار، — دەپ كەتتى ەمەس پە؟ داۋدە بولسا التايدان كەلگەن كىسىنىڭ داۋى اناعان تەككە جابىسقان جالا شىعار، — دەپ ءوز بايلامىن ايتقان ەكەن.

ول كەزدە جەسىر داۋى، جەر داۋى ءۇزىلىپ كورمەگەن عوي. ونىڭ اقىرى بارىمتاعا دەيىن ۋشىعىپ، ەلدىڭ بەرەكە-بىرىلىگىنە، جۇرتتىڭ تىنىشتىعىنا كەسىرىن تيگىزىپ، سۇتتەي ۇيىعان اعايىندى الاكوزدىككە دەيىن جەتكىزگەن. وسىنداي دۇربەلەڭى ۇلكەن ءبىر داۋشارعا ءبىتىم ايتۋعا ەل مويناقتى شاقىرادى. جاسى كەلىپ قالعان، ءارى سىرقاتتانىپ جاتقان بي سەڭكىبايدى شاقىرىپ الىپ: «بۇل جولعى ەگەستى شەشۋگە سەن باراسىڭ. ال ءسوز رەتى، داۋلاسۋشىلاردىڭ ىس-ارەكەتتەرىنە قاراي مىنانى ايت، انانى ىستە!» — دەپ بۇرىنعىشا تاعى دا تاپسىرمالار بەرەدى.

سەڭكىباي ول كەزدە ون بەس جاستا ەكەن. ول بيلىك ايتۋعا اتتاناردا ەسىك الدىنا جەتە بەرىپ، موينەكەڭە بۇرىلىپ، تىماعىن قولىنا الىپ، ەكى قولىن قۋسىرىپ تۇرىپ:

— جاقسى، اتا، ساۋعا! سىزگە ءبىر ءسوز ايتۋعا رۇقسات پا؟ — دەيدى. موينەكەڭ تابيعاتىندا ءتۇسى سۋىق، ىزبارلى ادام بولعان. ول سەڭكىبايعا تەسىلە قاراپ:

— ايت تىلەگىڭدى! — دەپتى. سوندا سەڭكىباي:

— جاقسى اتا، ءسىز ماعان داۋ-شاردى شەشەرىڭدە «ولاي دە، بۇلاي ىستە» دەپ تاپسىرما بەرىپ جاتىرسىز. سولاي ۇيرەتكەندەرىڭىزدى ءسوزدىڭ رەتى كەلسە ايتايىن با، جوق بولماسا، «جاقسى اتام پالەن دەپ ەدى، تۇگەن دەپ ەدى» دەگەن ويمەن بوپسالاي بەرەيىن بە؟ — دەيدى.

اتاسى وعان جالت قارايدى دا، سۇستى پىشىنمەن:

— بوق، شىركىن، بارا عوي؛ بارا بەر ەندى، — دەپ تومەن قاراعان بەتىنشە ءۇنسىز قالادى.

سەڭكىباي «جاقسى اتاسىنا» ىزەت كورسەتىپ، تاعزىم ەتەدى دە، جونەپ بەرەدى...

وسىدان بىلاي اتقا مويناق بي ورنىنا سەڭكىباي مىنەدى. ول ەل اراسىنا ىرىتكى سالاتىن قانداي دا ءبىر شيەلەنىسكەن، ۋشىققان ىستەردىڭ شەشىمىن «جاقسى اتاسىنان» كەم تاپپايتىن، ءادىل قازىلىعىنا ەكى جاق تا ريزا بولاتىن دۋالى اۋىز بي اتانادى.

ودان كەيىن ءبىراز جىلدار وتەدى. ەل-جۇرتىنا سىيلى بولىپ، «وجاڭ» اتانعان ونىڭ ورتا جاستان اسقان شاعى ەكەن. بۇل ابىلاي حاننىڭ قالىڭ جاساعىمەن بىرگە بولىپ، جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى جويقىن شايقاسقا قاتىسقان ونىڭ ۇلكەن بالاسى سەڭكىباي ءوز جەرىنە جەڭىسپەن ورالىپ، وتاۋ كوتەرىپ، مەنشىك العان كەز بولسا كەرەك. ون ءۇش جىل — ءبىر مۇشەلدە تابيعات قۇبىلىسى وزگەرىپ تۇراتىنداي، ارقادا تاعى ءبىر قاتتى قىس قايتالانادى. ەندى اكەسىنىڭ اقىلىمەن سىر بويىنا جىلقى قىستاتۋعا سەڭكىباي ءوزى باس بولىپ اتتانادى.

الگى ەلگە «ورازعۇل دەگەن بايدىڭ قالىڭ جىلقىسى كەلە جاتىر» دەگەن حابار لەزدە تارايدى. بۇل ءسوزدى باياعىدا قارىز سەركەشتىڭ قۇنى ءۇشىن وجاڭ شەكپەنىن شەشىپ بەرگەن ادام دا ەستيدى. ول سول كەزدە داۋلەت قۇراپ، بالالى-شاعالى بولعان ءبىر اۋىلدىڭ اقساقالى اتانعان ەكەن. «سەڭكىبايلار اۋىلعا جاقىنداپ كەلىپ قونىپتى» دەگەن حاباردى قۇلاعى شالعان جاڭاعى كىسى جىلقىشىلار قوسىن ادەيى ىزدەپ كەلىپ، اماندىق- ساۋلىق ايتىسقاننان كەيىن:

— ءسىزدىڭ ەلدە سەنىڭ اكەڭنەن باسقا ورازعۇل بار ما؟ — دەپ سەڭكىبايدان ءسوز تارتادى.

سەڭكىباي وعان ءوز توڭىرەگىندە اكەسىنەن باسقا ورازعۇل دەگەن ەسىمدى ادامنىڭ جوق ەكەنىن ايتادى.

— ولاي بولسا وسى بەت الىپ كەلىپ، قوس كوتەرگەن ايماق — مەنىڭ مەكەنىم. قىستاي جىلقىلارىڭ وسى جەردەگى كەڭ جايىلىمدا جايىلىپ جاتا بەرسىن. وعان اقى دا سۇرامايمىن. تەك كوكتەم شىعا ەلىڭە قايتار شاعىڭدا ماعان جولىعا كەت، — دەپ جاڭاعى كىسى سەڭكىبايعا قاتتى تاپسىرادى.
جىلقى قىستان كۇيلى شىعىپ، بيەنىڭ الدى قۇلىنداي قايتىسۋعا سوعىپتى. اقساقالدار ونى قۇشاق جايا قارسى الىپ، قوناق ەتىپ، سىي-قۇرمەت كورسەتەدى. جايعاسا وتىرىپ، دام-اڭگىمە ۇستىڭدە ول:

— ءبىز وسى وڭىرگە ەرتەدەن مەكەندەگەن ەل ەكەنبىز. اكەڭنىڭ تارشىلىقتا ماعان جاساعان ەستەن كەتپەس ادامگەرشىلىك قارىزى بار ەدى. «تاعدىر  سول ورازعۇلمەن ءبىر كەزدەستىرسە» دەپ ارمانداۋشى ەدىم. مىنە، بۇگىن اللا جازىپ سول تىلەگىم ورىندالىپ، تۇڭعىشى سەنىمەن كەز بولدىم، — دەپ سوناۋ ءبىر جوقشىلىق ارقاعا باتقان كەدەي كەزدەگى ۋاقيعانى ەسكە تۇسىرەدى.

سودان كەيىن الدەنەگە جان سەزىمى تولقىپ كەتكەن اقساقال بويجەتكەن ءبىر قىزىن شاقىرىپ الىپ:

— ەڭ جاقىن كورگەن دوسىنا قىز بەرىپ، قىز الىسقان ەلىمىزدىڭ ەرتەدەن قالىپتاسقان اتا ءداستۇر-سالتى بار. مىنا بالامدى سەنىمەن بىرگە اتتاندىرعالى وتىرمىن. اكەڭە اپارىپ قوس. ەل سىيلاعان وجاڭنىڭ اياعىندا جاتسا دا، قور بولا قويماس، — دەپ كوزىنە جاس ىركەدى.

سەڭكىباي ەرتەڭىندە قاسىنداعى دوسىن جىلقىعا شاپتىرىپ، قۇيرىق-جالى سۇزىلگەن ءبىر ءۇيىرلى كىلەڭ قاراگەر جىلقىلاردى الدىرىپ، قىزدىڭ «قارعىباۋى» رەتىندە اقساقالعا ۇسىنادى. ءسويتىپ، ءتورت اياعىنان تەڭ جورعا اقبوز اتقا قىزدى مىنگىزىپ، ەلىنە بەت تۇزەيدى.

تاريحي شەجىرەدە ايتىلعانداي، 1726 جىلى بوگەنباي باتىر ون مىڭ قولمەن الاكول شايقاسىنا بارا جاتقاندا جولشىباي قارقارالىنىڭ جارلى وزەنىنىڭ بويىنا توقتاپ، جاساعىن دەمالدىرىپ، جۇزدىكتەرگە، مىڭدىقتارعا ءبولىپ، ءارتۇرلى ۇرىس تاسىلدەرىمەن جاتتىعۋلار جۇرگىزەدى. ول سول شاقتا قوجاس باتىردىڭ اۋىلى جايلاۋدا وتىر دەگەندى ەستىپ، «اكەسىنىڭ دوسىنا سالەم بەرەيىن جانە باتا الايىن» دەپ ارنايى ىزدەپ بارادى. ونىڭ كەلگەنىنە وتە رازى بولىپ، ۇلكەن قوشامەتپەن قارسى الادى. قوجاس اۋلەتى باي بالاسى ورازعۇلعا بىرنەشە ارنايى ءۇي تىكتىرىپ، بوگەنباي باتىرعا ەرەكشە سىي كورسەتەدى. اسىرەسە، وجاڭنىڭ ۇلكەن بالاسى سەڭكىباي قوناقتى كۇتۋدە وتە ءبىر ءىلتيپات، تاپقىرلىق كورسەتەدى. بوگەنباي جاس سەڭكىبايدىڭ اقىلدىلىعىنا شەكسىز ريزا بولادى.

قوجاس وسى جولى بوگەنباي باتىرعا شوبەرەسى سەڭكىبايدان زور ءۇمىت كۇتەتىنىن ايتادى. سەڭكىباي قارت اتاسىنىڭ تاربيەسىندە بولىپ، جاس كۇنىنەن ساداق تارتىپ، نايزالاسۋعا، جەكپە-جەككە شىعۋعا ماشىقتانادى. ءسويتىپ، ات قۇلاعىندا ويناپ وسەدى. ون بەس جاسىندا اۋىل اراسىنداعى، اعايىن ىشىندەگى رەنىش-قۋانىشتارىنا ورتاق بولىپ، داۋلى ماسەلەلەرگە بيلىك ايتا باستايدى. سەڭكىبايدىڭ ادىلدىگى، اقىل-پاراساتى جاس كەزىنەن دارالانىپ، ەل كوزىنە تۇسەدى. بوگەنباي باتىر جورىققا اتتانار الدىندا سەڭكىبايدىڭ ءتۇر-تۇلعاسىنا، ءجۇرىس-تۇرىسىنا قىزىعىپ، ونى وزىمەن بىرگە الا كەتەدى. بۇل كەزدە بوگەنباي قىرىق بەس جاستا بولسا، سەڭكىباي ون جەتى جاستا ەكەن.

قازاقتىڭ سايىن دالاسىندا شاپقىنشىلىق توقتاماعان كەز. 1725 جىلعى الاكول شايقاسى، 1728 جىلعى شۇبارتەڭىز جاعاسىنداعى جانە بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندەگى قىرعىن سوعىستار قازاق قولىنىڭ جەڭىسىمەن اياقتالىپ وتىرعان. ورتا جۇزدەن جينالعان قالىڭ اسكەرگە باسشى بولعان بوگەنباي باتىر بۇلانتى مەن بولەنتى وزەندەرىنىڭ جاعاسىندا قالماقتاردى ويسىراتا جەڭەدى. نۇرا دالاسىنداعى جوڭعارلارعا قارسى بۇل سوعىستا جيىرما جاسار سەڭكىباي قونتايشىنىڭ نەمەرەسى ءامىرسانا باسقارۋىنداعى ون مىڭدىق قولمەن جەكپە-جەك شىققان نويان قورەنگە بەتپە-بەت كەلەدى. جاس سەڭكىباي استىنداعى «كوكداۋىل» اتانعان اتىن ويناقتاتىپ، وعان قارسى شابادى. نويان قورەن ونىمەن جاس شاماسى قاتارلاس بولعانىمەن ءىرى دەنەلى، قارا ءداۋ، اتانداي جۋان، بىلەكتەي ۇزىن ايدارلى، قاباعىنان قار جاۋعان سۇستى ەدى. ول: «ال، قازاق باتىرى، ارماندا كەتەرسىڭ، العاشقى كەزەكتى سەن ال!» — دەپ ايعاي سالادى.

«كوكداۋىلعا» قامشى باسقان سەڭكىباي اتتىڭ ەتى قىزدى-اۋ دەگەن شاقتا سول قولىندا نايزاسى، وڭ قولىندا قوجاس اتاسىنىڭ جەتى بۇكتەمەلى اق سەمسەرى جارقىلداپ، قۇيعىتقان بەتى جاۋعا جاقىنداي بەرەدى. قالماق باتىرى بولسا ودان اسا قاۋىپتەنبەي كۇپىرلەنە، مەنسىنىڭكىرەمەي، جايباراقاتتاۋ تۇرادى. سەڭكىباي اتىن اعىزعان بەتتە سول قولىنداعى ەمەن ساپتى نايزاسىن نويان قورەنگە كەزەنە بەرىپ، اق سەمسەرىن جاۋدىڭ مويىن تۇسىنان سىلتەپ قالادى. تەگەۋرىندى كۇشپەن سىلتەگەن اق سەمسەر جاۋ باتىرىنىڭ موينىن قيىپ، باسىن جەرگە دومالاتىپ تۇسىرەدى. جەڭىسكە جىگەرلەنگەن قازاق قولى «اقجولداپ» ۇرانداپ، جاۋعا قارسى ورلەنە شايقاسادى. وسى جولى بوگەنباي، مالايسارى، قويكەلدى جاۋدى وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي ىعىستىرا قۋادى. ءسويتىپ، جاس باتىر سەڭكىباي بۇل جەڭىسكە وسىلايشا جول اشادى.

سەڭكىباي سىندى جاس باتىرىن ايبىندى ابىلاي حان «اقيىق سۇڭقارىم» دەگەن ەكەن. مۇنىڭ ءمانىسى بىلاي:

...ءتۇن ورتاسى اۋا ابىلاي قالعىپ كەتكەن ەكەن. «اتتان! ات- تان! جاۋ كەلىپ قالدى!» دەگەن ۇرەيلى داۋىستان ول اتىپ تۇرادى. ەسىك الدىنا كولدەنەڭدەي تارتقان اتقا قارعىپ مىنەدى دە: «بايان باتىر، ءوز مىڭدىعىڭمەن جاۋعا قارسى اتتان، سەڭكىباي، سەن جاساعىڭمەن وردانى ءقاۋىپسىز جەرگە ورنالاستىر. ورداعا يە بولۋ سەنىڭ مىندەتىڭ»، — دەپ اتىنا قامشى باسادى.

ايسىز قاراڭعى ءتۇن. نوسەرلەتىپ قۇيعان جاۋىن، اتتانداعان ۇرەيلى ءۇن. قاپىلىستا تيگەن جاۋ قولىنىڭ قانشا ەكەنىن بولجاپ بىلەر ەمەس، جان-جاقتىڭ ءبارى ايقاي-شۋ. كىم جاۋ، كىم وزىمدىكى ەكەنىن اجىراتۋ قيىن. تولاسسىز قۇيعان نوسەردەن قالىڭ قامىس اراسى ازداپ دەگدىلەۋ بولعانىمەن، ونىڭ اينالاسى ميباتپاق. اۋزى تۇمشالاعان، قوم سالىنعان تۇيەلەر تايعاناقتاپ جۇرە المايدى. سەڭكىباي جاساعى قارسى كەلىپ قالعان ون شاقتى جاۋدى شانشىپ تاستاپ، ابىلايدىڭ: «وردانى وزەننىڭ باتىس جاعىنا كوشىر!» — دەگەن تاپسىرماسىنا كىرىسەدى. ءبىراق ول جاق سور باتپاقتى جانە اشىق الاڭقاي بولاتىن.

قاپتاعان جاۋدىڭ ۇرانداعان داۋىسى قۇلاق جارادى. قالىڭ قامىس ىشىنەن جول تاۋىپ بولار ەمەس.

سەڭكىباي وردانى الىپ شىعۋدىڭ لاجىن كەلتىرە الماي قاتتى ساسادى. ابدەن قىسىلعان ول اتىنان قارعىپ ءتۇسىپ، قۇبىلاعا قاراپ قول جايىپ: «ءيا، ارۋاق، الاش بابام، قارقابات انام جار بولا گور! قىرىق شىلتەن اۋليە ءوزىڭ قولدا!» — دەپ بەتىن سيپاي بەرگەندە، كوز الدىنا ساڭقىلداعان بۇركىت ەلەستەيدى. ول «ءيا، ارۋاق!» دەپ اتىنا قارعىپ ءمىنىپ، جاساعىنا «وردانى وسىلاي قاراي تارتىڭدار!» دەپ ءوزى باستاپ قالىڭ قامىس ىشىنە سۇعىنا كىرەدى. بۇركىت ءۇنى قالاي ەستىلسە، سولاي قاراي جۇرەدى. ايتەۋىر، ءولدىم-تالدىم دەگەندە تاڭ دا اتىپ، جان-جاعى قالىڭ قامىسپەن، وتكەلسىز جالپاق سۋمەن قورشالعان ۇلكەن الاڭنان ءبىر-اق شىعادى. سەڭكىباي جاساعىمەن ابىلاي جانە بايان قولىن ىزدەپ كەتەدى. كەشەگى باتىرلار كەڭەسىندەگى شەشىمدەرى ءساتتى بولىپ، جاۋدى قاپىلىستا قانسىراتا تاس-تالقان ەتىپ جەڭىپ شىعادى ولار.

ابىلاي تۇنگى ۇرىس قورىتىندىسىن شىعارىپ، سەڭكىبايدىڭ وردانى ءقاۋىپسىز جەرگە ورنالاستىرعانىنا ريزالىق بىلدىرەدى. وردا ىشىندەگى ادامدار سەڭكىبايدىڭ تاپقىرلىعىنا، قاراڭعىدا جول تاپقانىنا بۇركىت ءۇنىنىڭ ساڭقىلداعانىن وزدەرى دە ەستىگەنىنە العىس سەزىمدەرىن ءبىلدىردى. بۇل توسىن جاعدايدى بىلگەن ابىلاي: «ءيا، سەڭكىباي، وندا سەن ايسىز تۇندە، نوسەرلى جاڭبىردا قالىڭ قامىس ىشىندە اداسپاي جۇرەتىن تۇندە ۇشاتىن التايدىڭ اق سۇڭقارى بولدىڭ عوي. بۇدان بىلاي سەنى «اقيىق سۇڭقار» دەپ اتايىق!» — دەپتى. سودان بىلاي سەڭكىباي اقيىق قىران، كورىپكەلى بار كيەلى باتىر اتانىپ كەتەدى.

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

ءجالاڭتوس باتىر

ەلشىبەك باتىر تۋرالى

كوكبورى كەرنەي جارىلعاپ باتىر

---