InfoHub Logo

حح عاسىر باسىندا قازاق قوعامىندا ساياسي كۇرەسكە شىققان ۇلت زيالىلارىنىڭ ءاربىر قادامى پاتشا ۇكىمەتى تاراپىنان باقىلاۋعا الىنىپ، ۇكىمەت ساياساتىنا قارسى شىققاندار قۋعىندالىپ، الدىنا ايىپپۇل سالىنسا، «اسا ءقاۋىپتى» اتانعانداردار ۇزاق مەرزىمگە باسقا ونىرگە جەر اۋدارىلدى نەمەسە اباقتىعا قامالدى. ۇلتىمىزدىڭ الدىڭعى قاتارلى زيالىلارى ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، م. دۋلاتوۆ، ج. اقبايەۆ جانە ت.ب. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان وتارلاۋ، قونىستاندىرۋ، ورىستاندىرۋ ساياساتىنا قارسى شىعىپ، مەرزىمدى باسپاسوزگە ماقالالار جاريالاپ، پاتشا اتىنا ۇندەۋحات ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن ءتۇرلى جازالارعا تارتىلدى.

كەڭەستىك جۇيە ورناعاننان كەيىن بۇرىنعى الاشورداشىلاردى قۋدالاۋ ودان ءارى جالعاستى. نەگىزىنەن الاشورداشىلارعا 1919 ج. 4 ساۋىرىندەگى جانە 1920 ج. 15 كوكەكتەگى بۇكىلوداقتىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قاۋلىلارىمەن كەشىرىم جاريالانىپ، ولاردىڭ كوپشىلىگى مەملەكەت قىزمەتىنە تارتىلىپ، كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىنا وتكەن بولاتىن. دەگەنمەن دە ۇكىمەت تاراپىنان ولارعا دەگەن سەنىمسىزدىك باسىم بولدى. سوندىقتان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قىزمەتىنە كۇدىكپەن قاراپ، ءاربىر ىستەرى ءجىتى تەكسەرىلىپ وتىردى.

ۇلت زيالىسى ا. بايتۇرسىنوۆ 1920 ج. 17 مامىرىندا ۆ.ي. لەنينگە جازعان حاتىندا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازاق ينتەلليگەنتتەرىنە ءالى سەنىمسىزدىكپەن قاراپ وتىرعاندىعىن ايقىن ايتقان بولاتىن. «… قازاقتاردىڭ اراسىندا حالىق سەنىم ارتاتىن، قاتەلەسەتىن دە، اداساتىن دا، ءبىراق ءوز ەلىنىڭ يگىلىگى مەن تابىسىن ەشقاشانان ساتپايتىن ينتەلليگەنت توبىنىڭ بارلىعىن» جازا كەلە، ورىس پرولەتارياتى قازاقتاردىڭ سەنىمىنە وسى قازاق زيالىلارى ارقىلى كىرەتىندىگىن، ول ءۇشىن كەڭەستىك بيلىك ولارعا سەنىممەن قاراۋ قاجەتتىگىن ءبىلدىردى. ا. بايتۇرسىنوۆ قازاقتارداعى باستى قيىندىق ولاردىڭ كەشەگى قاناۋشىلارعا سەنبەسە، ال كەڭەستىك بيلىك كەشەگى وزدەرىنىڭ قارسىلاسىنا سەنىمسىزدىكپەن قارايتىندىعىن، ونىڭ سەبەبىن، «ينتەلليگەنتتەر كەڭەستىك جۇيەنى بىردەن مويىنداپ، بولشيەۆيكتەردىڭ سوڭىنان ەرمەدى، ريەۆوليۋسياعا دايىندىقسىز بولعاندىقتان، تاۋەكەلگە بارۋعا قورىقتى» دەپ تۇجىرىمداعان.

شىندىعىندا دا الاش زيالىلارىنا دەگەن سەنىمسىزدىك ولاردى قىزمەتتەن شەكتەدى. 1920 جىلدىڭ 2 ماۋسىمىندا پەستكوۆسكييدىڭ قول قويۋىمەن قازاق وبلبيۋروسى ج. دوسمۇحامەدوۆ باسقارعان باتىس الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرىنىڭ اراسىنان قىزمەتكە جارامدىلاردى عانا تاڭداپ، ال قالعاندارىن بەلگىلى ۋاقىتقا مۇلدەم وقشاۋلاۋ كەرەكتىگى جونىندە قاۋلى قابىلداندى. قىركۇيەك ايىندا قازاق وبلبيۋروسىنا قازاق ينتەلليگەنسياسى اراسىندا ءتۇرلى ساياسي اعىمداردىڭ بارلىعى جونىندە مالىمدەمە ءتۇستى. ونىڭ ءبىرى شوۆينيزمەن ارالاسقان ۇلتشىلدىقتى كوكسەگەن اعىم بولسا، ەكىنشىسى ينتەرناسيونالدىق رۋحتاعى كوممۋنيستەردىڭ باعىتى. كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا ۇلتشىلدىقتى كوكسەگەن باعىتتاعى بۇرىنعى الاش پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى اقگۆاردياشى باندىلارمەن بىرىگىپ، كەڭەستىك جۇيەنى جاقتاۋشىلاردى اياۋسىز قىرعىنعا ۇشىراۋدا. قۋلىقپەن پارتيا قاتارىنا ءوتىپ الىپ ىرىتكى سالۋدا دەلىندى. بۇلاردىڭ قاتارىنان بوكەي وبلىسىنداعى وردا ۇيىمىنا پاتشا ۇكىمەتى تۇسىندا ءىرى قىزمەت اتقارعان باتىرحايىر نيازوۆ، ءماجيت شومبالوۆ، دوسعۇل تەمىرالييەۆتەر اتالىپ، ولارعا بارلىق ساياسي جۇمىستى ءوز قولدارىنا الماققا بەكىنىپ، كەڭەس جۇمىسىنا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر دەگەن ايىپ تاعىلدى. تەز ارادا وسىنداي ەلەمەنتتەردەن پارتيا قاتارىن تازارتۋ كەرەكتىگى كەلتىردى.

1920 ج. 20 قازانىندا حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ قاۋلىسىندا بۇرىنعى الاشوردا ۇكىمەتىن جاقتاۋشىلار قۋعىنداۋعا تۇسپەيتىندىگى ايتىلعان بولاتىن. دەگەنمەن كەڭەستىك بيلىك «الاشورداشىلار كەڭەس ۇكىمەتىن قۇلاتۋعا ارەكەت جاساۋى مۇمكىن» دەگەن كۇدىكتەن ارىلمادى. كەرىسىنشە مەملەكەت قىزمەتىنە تارتىلعان الاش مۇشەلەرىنىڭ سىرتىنان استىرتىن باقىلاۋ ورناتۋ، قىزمەتتەرىن تەكسەرۋ سياقتى تاسىلدەر كەڭىنەن قولداندى.

ۇكىمەت بۇرىنعى الاشورداشىلاردىڭ مەملەكەتتىڭ جاۋاپتى قىزمەتتە وتىرۋىنان قاۋىپتەنىپ، ولاردىڭ ساياسي ىقپالىنىڭ كوممۋنيستەر اراسىنا جايىلىپ كەتۋى مۇمكىن دەگەن قورقىنىشتا بولدى. باستاپقى كەزدەردە بۇل ماسەلە اشىق تۇردە ايتىلماسا دا، بىرتە-بىرتە جايمەن ولكەلىك پارتيانىڭ كونفەرەنسيالارى مەن جينالىستارىندا قوزعالا باستادى. 1921 ج. 11-18 ماۋسىمىندا ورىنبوردا وتكەن رك(ب)پ قازاستان وبلىستىق ءبىرىنشى كونفەرەنسياسىندا ۇلت ماسەلەسىنە وراي قازاق وبلبيۋروسى مەن قازاقوبكومىنىڭ جاۋاپتى (ءبىرىنشى) حاتشىسى م. مىرزاعالييەۆ جاساعان بايانداماسىندا «قىلمىسكەر الاشورداشىلاردىڭ قازاق اراسىندا قىزمەتكە كىرىسۋى قاتەلىك ەمەس پە» دەگەن ساۋال قويعان.

الاشورداشىلاردى قۋدالاۋدىڭ باستالۋى 20-شى جىلدارى پارتيا قاتارىن جات ەلەمەنتتەردەن تازارتۋ بارىسىندا بايقالدى. ماسەلەن، 1921 جىلدىڭ قاراشاسىندا ا. بايتۇرسىنوۆ پارتيا قاتارىنان شىعارىلعان. وعان بۇرىنعى الاشوردا مۇشەسى بولعان، ءارى پارتيا جينالىستارىنا بارمادى، ۋاقىتىلى مۇشەلىك جارنا تولەمەدى دەگەن ايىپتار تاعىلدى. ا. بايتۇرسىنوۆ اۋداندىق پارتيا ۇيىمىنا جازعان وتىنىشىندە بۇل ايىپتاردى جوققا شىعارمايتىندىعىن، ءبىراق ونىڭ وزىندىك سەبەبى بارلىعىن دالەلدەۋگە تىرىستى. پارتيا ۇيىمى ءوزىن پارتيا قاتارىنا قابىلداردا الاشوردانىڭ بىردەن-بىر ۇيىمداستىرۋشىسى بولعاندىعىن بىلگەندىگىن، ال پارتيا جينالىسىنا قاتىسپاۋىنىڭ سەبەبى قازاق وقۋلىقتارىن جازۋعا كوپ كوڭىل ءبولىپ، وسى ءىستى ماڭىزدى ساناعاندىعىنان، جارنانى ۋاقىتىندا تولەۋ پارتيا ىسىندە ەشقانداي دا ماڭىزدى ءرول اتقارمايتىندىعىن تۇسىندىرە كەلە، كوممۋنيستىك يدەياعا قارسى كەلەتىن ارەكەتتەرمەن پارتيا قاتارىنان شىعارۋدى نەگىزسىز دەپ ساناپ، بۇل شەشىمدى جويۋدى ءوتىندى.

1922 جىلى 19 اقپاندا قازاقستان وبلىستىق ەكىنشى پارتيا كونفەرەنسيا- سىندا ۇلتتىق ماسەلەنى شەشۋ ماسەلەسى بويىنشا ءسوز سويلەگەن اۆدەيەۆ پارتيا ۇيىمىندا الاشورداشىلاردىڭ جاڭا رۋحى باسىم ەكەندىگىن، «ءبىز ولاردى ەمەس، ولار ءبىزدى پايدانىپ وتىر» دەپ بايبالام سالعان. بۇل جەردە قازاقستاندا بولىپ جاتقان قيىنشىلىقتاردىڭ شىعۋ سەبەبىنە وسى الاشورداشىلار كىنالى دەگەن دە پىكىرلەر تۋىنداعانى ايدان انىق. مەملەكەتتىك قىزمەتكە بۇرىنعى الاشورداشىلاردىڭ تارتىلۋى شىندى- عىندا دا پارتيا قاتارىنداعىلاردى مازاسىزداندىردى. مىسالى، 1922 جىلى 16 قازاندا بولعان قازاق وبلىستىق كوميتەتىنىڭ پرەزيديۋمى وتىرىسىندا ا. كەنجيننىڭ الاشورداداعى قىزمەتى تالداۋعا الىنعان. 1922 جىلدىڭ 2 جەلتوقسانىندا وتكەن رك(ب)پ كوميتەتىنىڭ وكىلدەرى مەن تورعاي ۋەزىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توتەنشە ماجىلىسىندە بۇرىنعى الاشوردا- شىلاردى جاۋاپتى قىزمەتتەردەن الاستاتۋ ماسەلەسى قاراستىرىلدى. وسىنداي شەشىمدەردەن كەيىن باسپاسوزدەردە بۇرىنعى الاشورداشىلاردىڭ كەڭەس ساياساتىنا اسا قاۋىپتىلىگىن دالەلدەي كورسەتكەن ماقالالاردىڭ جاريالانۋىنا جول اشىلدى. قۇپيا تۇردە الاشورداشىلاردىڭ ءاربىر باسقان قادامدارى باقىلاندى. مەملەكەتتىك ساياسي باسقارماسىنىڭ شىعىس ءبولىمى الاشورداشىلاردىڭ ۇستىنەن ءتۇرلى مالىمەتتەر جيناپ وتىرعان. ماسەلەن، 12 جەلتوقسانداعى مالىمدەمەدە ءا. بوكەيحانوۆ 7 جەلتوقساندا موسكۆاعا ستالينگە جولىعۋعا جول ءجۇرىپ كەتكەن. اگەنتتىڭ ايتۋىنشا، بوكەيحانوۆ موسكۆادا قالىپ، ۇلتتار جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىندا قىزمەتكە كىرىسپەككە بەل بۋعان، ءا. بوكەيحانوۆتىڭ الاشورداشىلار م. دۋلاتوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، ا. كەنجين جانە ت.ب. كەزدەس- كەندىگى دە ايتىلدى.

1923 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگى مەن 15 قاراشا ارالىعىندا بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارمانىڭ (وگپۋ – س.س.) قىسقاشا مالىمەتىندە الاشورداشىلاردىڭ كەيبىر كورنەكتى وكىلدەرى ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ جايسىزدىعىن پايدالانىپ، قازاق جۇرتشىلىعىنىڭ اراسىنا بارىپ، كەڭەس قۇرىلىسىنا قارسى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزىپ وتىرعاندىعى ايتىلدى. 1925 جىلى قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنە ف.ي. گولوششەكين حاتشىسى بولىپ كەلگەننەن كەيىن دە ۇلت زيالىلارىن «جىكشىلدىك» پەن «ۇلتشىل» رەتىندە ايىپتاۋ ۋشىعا ءتۇستى. 1927-1929 جىلدار ارالىعىندا قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىندا وزىندىك پىكىرى بار ازاماتتاردىڭ بارلىعى دا «ۇلتشىل» دەگەن ايىپپەن قىزمەتتەن قۋىلا باستادى. ولاردىڭ قىزمەتىنەن كەمشىلىك، قاتەلىك ىزدەلىندى. مەرزىمدى باسپا ءسوز ارقىلى سىندى، ءوزارا سىندى كۇشەيتۋ ماسەلەسى قولعا الىنىپ، ۇلتشىلدارعا سوققى بەرۋ ناۋقانى پارمەندى تۇردە جۇرگىزىلە باستادى. ناتيجەسىندە ءبىر-بىرىنىڭ سىنىن اشكەرەلەگەن ماتەريالدار ءۇزىلىسسىز باسىلدى. ءسويتىپ 20-جىلدىڭ سوڭىندا جوعارعى پارتيالىق نۇسقاۋ بويىنشا مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما (گپۋ) قوعامداعى «الەۋمەتتىك جات توپتاردى» انىقتاپ، ولاردى جاپپاي قاماۋعا الۋعا قۇلشىنا كىرىستى. ءاربىر وبلىستا، اۋداندارعا ۇكىمەت ىسىنە قارسى ارەكەت ەتۋشىلەردى، ونىڭ ىشىندە بۇرىنعى الاشورداشىلارعا نيەتتەس بولعانداردى ناقتىلاۋ ماسەلەسى تاپسىرىلىپ، ايقىندالعانداردىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعالدى.

1928 جىلدىڭ ناۋرىزىندا دونباستاعى شاحتا ءىسى بويىنشا «كونترريەۆو- ليۋسيالىق ۇيىم» اشكەرەلەنىپ، 55 ينجەنەرلەر مەن تەحنيكتەر قاماۋعا الىنىپ، ونىڭ بەسەۋى اتىلىپ، كوپشىلىگى 10 جىلعا سوتتالدى. «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 1928 جىلعى 11 نومىرىندە شاحتى وقيعاسىنىڭ قازاقستاندا قايتالانباۋىنا جول بەرۋمەۋ ءۇشىن قىراعىلىقپەن كۇرەسۋگە شاقىردى. ول ءۇشىن سىن مەن ءوزارا سىندى كۇشەيتۋ ماڭىزدى سانالدى. سىن ارقىلى الاشورداشىلاردىڭ ىقپالىنان تۋىنداعان توپتار مەن جىكتەردىڭ حالىق اراسىنداعى «ۇلتشىل» ىس-ارەكەتتەرىن تۇپ-تامىرلارىمەن تەز ارادا قۇرتۋعا بولادى دەپ سەندىرىلدى. اشكەرەلەنگەن جىكتەر مەن توپتاردىڭ ىس-ارەكەتتەرى الاشورداشىلارمەن تىعىز بايلانىستا بولدى دەپ مالىمدەلىندى. 1929 جىلى قازاق ولكەلىك كوميتەتى مەن بك(ب)پ ولكەلىك باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەلەرىنەن ارنايى تەكسەرۋ كوميسسياسى قۇرىلىپ، ك. توقتابايەۆ، ع. توعجانوۆ، ا. كەنجين، ءا. ءبايدىلدين جانە تاعى باسقالاردىڭ قىزمەت بارىستارى تەكسەرىلىپ، 13 ماۋسىمىندا وتكەن ماجىلىستەونىڭ قورىتىندىسى ايتىلدى. كوميسسيا جۇمىسى بارىسىندا كارىم توقتابايەۆ 1917 جىلى تورعايداعى الاشوردا ءبولىمىنىڭ بەلدى مۇشەسى بولىپ، ءا. بوكەيحانوۆ، م. دۋلاتوۆتارمەن بىرگە تىعىز بايلانىستى، 20-شى جىلدارى «ءسادۋاقاسوۆشىلار» جىگىندە بولعاندىعى ايتىلسا، ال اسپانديار كەنجينگە 1918-1919 جج. كەڭەس وكىمەتىنە قارسى قارۋلى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرعان الاشوردانىڭ تورعاي بولىمىندەگى اسكەري كەڭەستىڭ بەلدى مۇشەسى، ءابدىراحمان بايدىلدينگە الاشورداشىل «بىرلىك» جاستار ۇيىمىندا بولىپ، كولچاك ارمياسىنا بەلسەندى كومەكتەستى، ءا. بوكەيحانوۆپەن بىرگە اديۋتانت ەسەبىندە ۋفا مەن سامارادا بولعان دەموكراتيالىق ماجىلىستەرگە الاشوردا وتريادتارى ءۇشىن قارۋ- جاراق پەن اسكەري كيىم-كەشەك الۋ ءۇشىن قاتىستى، 1919 جىلى سىبىردەگى كولچاك ۇكىمەتى اسكەرىنىڭ بارلاۋ شتابىنىڭ قىزمەتكەرى بولدى، 1924 جىلعا دەيىن الاشوردا قايراتكەرلەرىمەن بايلانىسىن ۇزبەدى، 1925 جىلدان «سادۋاقاسوۆ- شىلدىق» توپقا بەلسەندى قاتىسقاندىعى ايقىندالدى. تەكسەرۋ كوميسسيا شەشىمىمەن اتالعان زيالىلار پارتيا قاتارىنان شىعارىلدى.

وسى جىلدىڭ جاز ايىنىڭ ورتاسىنا دەيىن بۇل كوميسسيانىڭ تەكسەرۋىنە ۇكىمەت ورىندارىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتىندەگى ا. بوكەيحانوۆ، ت. جامانمۇرىنوۆ م. جولدىبايەۆ، ا. مۋسين، ت. رىسقۇلوۆ، م. ساماتوۆ، ا. سەيىتوۆ، ا. سەيدالين، ا. كەنجين، ك. توقتابايەۆ، وتەمىسوۆ، ءومىرعازين، ح. ف. فازىلبايەۆ جانە تاعى باسقا قايراتكەرلەر ىلىگىپ، بۇلارعا باي، تورە، بيلەردىڭ تۇقىمى، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىندا بولعان، كەيبىرەۋلەرى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى شىعىپ، بولشيەۆيكتەردى قىرۋعا قاتىناسقان دەگەن ايىپتار تاعىلىپ، ايتىلعان فاكتىلەر تەكسەرىلدى. ءبۇلاردىڭ كەيبىرى پارتيا قاتارىنان شىعارىلىپ، جاۋاپتى جۇمىستاردان الاستاتىلدى. الاش مۇشەلەرى تۇتقىندالىپ، تەرگەلىپ، 1930 جىلدىڭ 4 ساۋىرىندە 44 ازامات جاۋاپقا تارتىلىپ، ءتۇرلى جازاعا كەسىلدى. الاش قوزعالىسىنىڭ بەلدى مۇشەلەرى ا. بايتۇرسىنوۆ، م. دۋلاتوۆ، ح. عابباسوۆ، م. ەسپولوۆ، ج. ايماۋىتوۆ، بارلى- عى 20 ادام باستاپقىدا اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، ول ۇكىم كەيىن 10 جىلعا كونسلاگەرمەن الماستىرىلدى.

1928-1930 جىلدارداعى الاش قايراتكەرلەرىن جاپپاي قۋعىنداۋ حالىقتىڭ اراسىنا ۇرەي تۋعىزىپ، ۇكىمەت بيلىگىنە سەنىمسىزدىكپەن قاراۋ ورىن الدى. 1931 جىلدىڭ 10 شىلدەسىندە ساياسيبيۋرونىڭ شەشىمىمەن 1928 جىلى ايىپتالىپ قۋعىندالعان ينجەنەرلەر مەن تەحنيكتەرگە قاتىستى ءىستى توقتاتىلىپ، تەز ارادا تۇرمەدەگىلەر بوساتىلىپ، قايتادان ءوز ورىندارىنا قىزمەتكە قابىلدانا باستادى. ولاردىڭ وتباسىنا قاتىستى قويىلعان شەكتەۋلىكتەر (ماسەلەن، بالالارىن جوعارى وقۋ ورىندارىنا قابىلداماۋ جانە ت.ب.) جويىلدى. ەندىگى جەردە حالكومنىڭ سايكەس كەلىسىمىنسىز تۇتقىنداۋعا تىيىم سالىندى. بۇل ءسال دە بولسا ۇيرەيلەنە باستاعان حالىقتىڭ اراسىندا تىنىشتىق اكەلگەندەي بولدى. ۋاقىتشا ورناعان تىنىشتىقتىڭ ارتىندا ۇلكەن داۋىل بولارى انىق ەدى. ۇكىمەت الاشورداشىلاردىڭ ۇستىنەن تاعى دا جات ارەكەتتەردى ىزدەستىرىپ، مەرزىمدى باسىلىم ارقىلى اشكەرەلەۋ ناۋقانىنا قايتا كىرىسىپ، الاشورداشى- لارعا قارسى جازىلعان ماتەريالدار جاريالانا باستادى. ماسەلەن، 1932 جىلى اسان سەكسەنباي ۇلى تاشكەنتتە شىعارعان «ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ ءباسپاسوزى 15 جىل سوسياليزم كۇرەسىندە» اتتى كىتابىندا 20-جىلداردىڭ باسىندا الاشورداشىلار كەڭەستىك ۇكىمەتكە قارسىلىق ۇيىمداستىرىپ، مەرزىمدى باسپا ءسوز ارقىلى قارسى شىققاندىعىن: «…قازاقتان شىققان بايشىلدار دا (الاشورداشىلار دا) ەسكى تۇركىستاندا (تاشكەندە) 1920 جىلى قازاق تىلىندە «اق جول» اتتى گازەت، «شولپان»، «سانا» سياقتى كوركەم ادەبيەت جۋرنالىن شىعارىپ تۇردى. بۇل ايتىلعان گازەت-جۋرنالدار كەڭەس وكىمەتىنىڭ باسپاسىنان باسىلىپ، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ اقشاسىنىڭ كۇشىمەن شىعارىلى، ولار ءوز تاپ- تىلەكتەرىنە، ءوز تاپ ماقساتتارىنا پايدالانىپ، كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى قويدى. بۇل گازەت-جۋرنالدار اتى شۋلى «الاشورداشىلاردىڭ» ارداقتى ارداگەرلەرى ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى، ماعجان جۇماباي ۇلى، قوشكە، دوسمۇحامەت ۇلى حالەل سياقتىلار باسقارعان»، – دەپ كەلتىرۋى. ولارعا قارسى قۋدالاۋدىڭ تاعى ءبىر ناۋقانى باستالاتىنىن كورسەتىپ بەردى. كىتاپتا كەلتىرىگەن «سانا» جۋرنالىن ۇيىمداستىرىپ، شىعارۋشى ح. دوسمۇحامەدوۆقا «جۋرنالعا ۇلتشىل باعىتتاعى الاشورداشىلاردىڭ ماقالالالارىن جاريالادى» دەگەن جەلەۋمەن ايىپ تاعىلدى.

الاشورداشىلارعا مەرزىمدى ءباسپاسوزدى كەڭنەن ءوز پايداسىنا قولدانۋعا تىرىستى دەگەن دە ايىپتار تاعىلعان. ۇلتشىل گازەت اتانعان «اقجول» گازەتى الاشورداشىلاردىڭ ناسيحات قۇرالى بولدى دەلىنۋىن مۇراعات قۇجاتتارى دا راستايدى. گازەت پارتيا مەن ۇكىمەت تاراپىنان الاشورداشىلار ا. بايتۇرسىنوۆ، م. دۋلاتوۆ، ءا. بوكەيحانوۆ، م. اۋەزوۆتارمەن تىعىز بايلانىستا بولىپ، ۇلتشىل باعىتتاعى ماتەريالدارىن جاريالاپ وتىردى دەپ سىنالعان. 1936 جىلدان باستاپ بۇرىنعى الاش قوزعالىسىنىڭ قاتارىندا بولعان ۇكىمەت پەن پارتيا قايراتكەرلەرى، جازۋشىلاردى ايىپتاۋ ودان ءارى ءورشي ءتۇستى. ولكەلىك پارتيا كوميتەتتەرىنىڭ ماجىلىستەرىندە الاشورداشىلاردىڭ قاتەلىكتەرى اشكەرەلەنىپ، ولاردىڭ ۇكىمەت ىسىنە قارسى استىرتىن ارەكەتتەرى ءۇشىن جازا قولدانۋ ماسەلەسى دە كوتەرىلە باستادى. «ۇلتشىلدىققا» قارسى كۇرەسۋ بارىسىندا ۇكىمەت تاراپىنان ارنايى تاپسىرمالار بەرىلىپ، «ۇلتشىلداردى» اشكەرەلەۋگە بارلىق كەڭەس ازاماتتارىن بەلسەنە كىرىسۋگە شاقىردى. بۇل «ءوزىڭدى ءوزىڭ اشكەرەلە»، «ءوزى قاتەلىگىڭدى موينىڭا ال» دەگەندى نۇسقاپ تۇرعان، ۇلتتى قورلاعان، ازاماتتىڭ نامىسىن اياققا تاپتاعان، ۇلتتىڭ ءوز بەتىنشە ءومىر ءسۇرۋىن، بيلەۋىن جويۋ دەگەن ۇكىمەتتىڭ ايلا-شاراسى ەدى. ءوزارا سىن اقىر اياعى 1937-1938 جىلعى الاپات قۋعىن-سۇرگىنگە الىپ كەلدى. 30-جىلدىڭ باسىندا تۇتقىندالىپ، جازاسىن وتەپ كەلگەن الاشوراشىلار 1937 جىلى ەكىنشى رەت تۇتقىندالىپ، بۇل جولى اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. الاش قايراتكەرىنىڭ ءبىرى عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ 1928 جىلى جەلتوقساندا تۇتقىندالىپ، 1930 جىلدىڭ 4 ساۋىرىندە وگپۋ كوللەگياسىنىڭ 58 بابىنىڭ № 11 تارماعىمەن اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن ەدى. الايدا 1931 ج. قاڭتارىندا بۇل ۇكىم 10 جىلعا كونسلاگەرگە اۋىستىرىلدى. ول 1937 جىلى «حالىق جاۋى» رەتىندە تاعى دا تۇتقىندالىپ، ۇشتىكتىڭ شەشىمىمەن اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. ۇكىمەت ماجىلىستەرىندە جاۋاپتى باسشىلىقتا جۇرگەندەردىڭ وزدەرىنە قاتەلىكتەرىن مويىنا الۋ تالاپ ەتىلدى. از ۋاقىت ىشىندە ءوز قاتەلىگىن مويىنداعان جانە وزگەنىڭ قاتەلىكتەرىن اشكەرەلەگەندەردىڭ قاتارى كوبەيە ءتۇستى. ءوزارا سىن بارىسىن كۇشەيتۋدە وتىرىك قارالاۋ فاكتىلەرى ورىن الدى. 1937 جىلدىڭ 29 شىلدەدەگى قك(ب)پ-نىڭ وتالىق كوميتەتى شەشىمى بويىنشا الاشورداشىلاردىڭ جانە ۇلتشىل باعىتتا جازىلعان ادەبيەتتەردى كىتاپحانا، كىتاپ دۇكەندەرىنەن، وقۋ ورىندارىنان قولدانىستان الۋ ءۇشىن ارنايى كوميسسيا قۇرىلىپ، ۇكىمەت پەن پارتيا ىسىنە جات دەگەن كىتاپتاردىڭ بارلىعىن الىنىپ، س. اسفەندياروۆ، ا. اليبايەۆ، ءا. ءبايدىلدىين و. بەكوۆ، ءى. جانسۇگىروۆ، ن. نۇرماقوۆ، ت. شونانوۆ جانە ت.ب. قايراتكەرلەردىڭ كىتاپتارىن قولدانۋعا تىيىم سالىندى. حح عاسىردىڭ 20-30 جج. كەڭەستىك جۇيەنىڭ بۇرمالاۋشىلىق، قىساڭ ساياساتىنىڭ سالدارى حالىقتىڭ رۋحاني ساناسىنا قايعى-قاسىرەت اكەلىپ، ۇزاق ۋاقىت بويى ەشكىمنىڭ كوزىن اشتىرتپادى. قازاق زيالىلارىنىڭ باسىنا تونگەن قاۋىپكە ەشكىم دە قارسى تۇرا المادى.

---