شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى ولەڭدەرى، ءومىربايانى
شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى (1858 — 1931) — اقىن، جازۋشى، اۋدارماشى، كومپوزيتور، تاريحشى جانە فيلوسوف.
كەيبىر دەرەكتەردە ونىڭ ەسىمىن «شاھكارىم» دەپ تە كورسەتەدى.
ءومىربايانى
تۋعان جەرى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اباي اۋدانىنداعى شىڭعىستاۋ بوكتەرىندە 1858 ج. شىلدەنىڭ 11دە دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ اكەسى قۇدايبەردى قۇنانبايدىڭ ۇلكەن بايبىشەسى كۇنكەدەن تۋعان، ابايمەن اكەسى ءبىر، شەشەسى بولەك. شاكارىم سوندا ابايعا نەمەرە ءىنى بولىپ كەلەدى.
قۇدايبەردى وتىز جەتى جاسىندا دۇنيەدەن وتكەندە، اتاسى قۇنانبايدىڭ تاربيەسىندە بولعان شاكارىم جەتىمدىك تاۋقىمەتىن تارتا قويماعان. ءوزىنىڭ «مۇتىلعاننىڭ ءومىرى» اتتى عۇمىرنامالىق ولەڭىندە بەس جاسىندا اۋىل مولداسىنان ساباق الا باستاعانىن جازادى. اتاسى ونىڭ كوڭىلىنە قاياۋ تۇسىرمەي، بەتىنەن قاقپاي، ەركەلەتىپ وسىرەدى: ول جونىندە اقىننىڭ ءوزى: «قاجى مارقۇم مەنى „جەتىم“ دەپ اياپ، قىسىپ وقىتا الماي، جەتىمدى سىلتاۋ ەتىپ، ويىما نە كەلسە، سونى ىستەپ عىلىمسىز ءوستىم» دەپ وكىنە ەسكە الادى. الايدا اقىلدى بالا وسە كەلە تەز ەس جيىپ، جەتى جاسىنان باستاپ ولەڭ سوزگە بەيىمدىلىگىن تانىتادى.
ونىڭ ەرەكشە زەرەكتىگىن اڭعارعان اباي شاكارىمدى ءوز قامقورلىعىنا الادى، «مولدا ساباعىنان» باسقا ورىسشا ۇيرەنەدى. بىلايعى ءومىرىن عىلىم ءبىلىم قۋۋمەن قاتار، دومبىرا تارتۋ، گارموندا ويناۋ، ءان سالۋ، ساياتشىلىق قۇرۋ، سۋرەت سالۋ، ت. ب. ونەرلەرگە ارنايدى. ونىڭ ونەگە كورگەن ورتاسى قۇنانباي اۋىلىنىڭ زيالى توبى، ۇلى ابايدىڭ تاعىلىمى بولدى. ول جاس شاكارىمنىڭ ازامات جانە اقىن رەتىندە قالىپتاسۋىنا ەرەكشە اسەر ەتەدى. ابايدىڭ كەڭەسىمەن ءار ءتۇرلى كىتاپتار وقۋعا ماشىقتانعان شاكارىم اقىلى كەمەلدەنىپ، وي ءورىسى تەرەڭدەپ وسەدى. اقىندىق ونەرىن دە تانىتا باستايدى.
شىعارمالارى
«تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» اتتى تۇڭعىش كىتابى 1911 ج. جارىق كورگەن. شاكارىمدى فيلوسوف، تاريحشى، ويشىل رەتىندە دە تانىتاتىن «ءۇش انىق»، «مۇسىلماندىق شارتى» اتتى تۋىندىلارى، الەۋمەتتىك اعارتۋشىلىق ارناداعى «جولسىز جازا»، «قالقامان — مامىر»، «ءلايلى — ءماجنۇن» ت. ب. جىر جيناقتارى مەن پوەمالارى باسىلىپ شىققان. ونىڭ سەزىمدى جۇرەگىنەن «بۇل ءان بۇرىنعى اننەن وزگەرەك»، «جاستىق تۋرالى»، «انادان العاش تۋعانىمدا» سياقتى جيىرماعا تارتا اسەم اۋەزدى اندەر تۋعان.
ولەڭدەر
اباي مارقۇم وتكەن سوڭ وزىمە ايتقان جىرلارىم
ادام نەمەنە؟
ادامنان ارتىق جاندىك جارالماعان
ادامشىلىق
اجالسىز اسكەر
اقىل دەگەن ولشەۋسىز ءبىر جارىق نۇر
اقىلشى تورعاي
اقىندارعا
انا جىل اسكەر شىعىپ، وڭنان - سولدان
انىق پەن تانىق
اڭدا ءجۇرىپ شولدەگەن اشام پاتسا
اراق، ماستىق، جار، جان، شاتاق يماننىڭ شەشۋى
ارمان
اتانىڭ شاھۋاتىنىڭ كوپ قوي ءمانى
اشۋ مەن ىنساپ
ءبىر اللاعا سىيىنعان ادام ولمەس
ءبىر حاندا ەكى ۇل بوپتى ءبىر تۋىسقان
ءبىر حاننىڭ كەۋدەسىنە جارا شىققان
باي مەن كەدەي
باي مەن قوناق
باس كوزىمەن قاراساڭ، ءناپسى – جالعان
باقاناس، بايقوشقاردىڭ كوپ سابازى
بايشەشەك باقشاسى
بەيىس، دوزاق مولدا ايتقان سياقتى ەمەس
بەيىستە بار سۇلۋ جار
بوستاندىق تۋى جارقىراپ
بوياۋلى سۋىر
بۇل كەزدەگى دىندەردىڭ ءبارى – ناشار
بۇل ءان بۇرىنعى اننەن وزگەرەك
دوستىڭىز زور، دۇسپانىڭ قور
كوڭىل
«قازاق» گازەتى مەن «ايقاپ» جۋرنالىنا ءسوز جازۋشىلارعا
قۇمارلىق
«تاڭ» جۋرنالىنا جاڭا انمەن بايعازى
تويىمسىز ءناپسى، تۇراقسىز دۇنيە
كەيبىر دەرەكتەردە ونىڭ ەسىمىن «شاھكارىم» دەپ تە كورسەتەدى.
ءومىربايانى
تۋعان جەرى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اباي اۋدانىنداعى شىڭعىستاۋ بوكتەرىندە 1858 ج. شىلدەنىڭ 11دە دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ اكەسى قۇدايبەردى قۇنانبايدىڭ ۇلكەن بايبىشەسى كۇنكەدەن تۋعان، ابايمەن اكەسى ءبىر، شەشەسى بولەك. شاكارىم سوندا ابايعا نەمەرە ءىنى بولىپ كەلەدى.
قۇدايبەردى وتىز جەتى جاسىندا دۇنيەدەن وتكەندە، اتاسى قۇنانبايدىڭ تاربيەسىندە بولعان شاكارىم جەتىمدىك تاۋقىمەتىن تارتا قويماعان. ءوزىنىڭ «مۇتىلعاننىڭ ءومىرى» اتتى عۇمىرنامالىق ولەڭىندە بەس جاسىندا اۋىل مولداسىنان ساباق الا باستاعانىن جازادى. اتاسى ونىڭ كوڭىلىنە قاياۋ تۇسىرمەي، بەتىنەن قاقپاي، ەركەلەتىپ وسىرەدى: ول جونىندە اقىننىڭ ءوزى: «قاجى مارقۇم مەنى „جەتىم“ دەپ اياپ، قىسىپ وقىتا الماي، جەتىمدى سىلتاۋ ەتىپ، ويىما نە كەلسە، سونى ىستەپ عىلىمسىز ءوستىم» دەپ وكىنە ەسكە الادى. الايدا اقىلدى بالا وسە كەلە تەز ەس جيىپ، جەتى جاسىنان باستاپ ولەڭ سوزگە بەيىمدىلىگىن تانىتادى.
ونىڭ ەرەكشە زەرەكتىگىن اڭعارعان اباي شاكارىمدى ءوز قامقورلىعىنا الادى، «مولدا ساباعىنان» باسقا ورىسشا ۇيرەنەدى. بىلايعى ءومىرىن عىلىم ءبىلىم قۋۋمەن قاتار، دومبىرا تارتۋ، گارموندا ويناۋ، ءان سالۋ، ساياتشىلىق قۇرۋ، سۋرەت سالۋ، ت. ب. ونەرلەرگە ارنايدى. ونىڭ ونەگە كورگەن ورتاسى قۇنانباي اۋىلىنىڭ زيالى توبى، ۇلى ابايدىڭ تاعىلىمى بولدى. ول جاس شاكارىمنىڭ ازامات جانە اقىن رەتىندە قالىپتاسۋىنا ەرەكشە اسەر ەتەدى. ابايدىڭ كەڭەسىمەن ءار ءتۇرلى كىتاپتار وقۋعا ماشىقتانعان شاكارىم اقىلى كەمەلدەنىپ، وي ءورىسى تەرەڭدەپ وسەدى. اقىندىق ونەرىن دە تانىتا باستايدى.
شىعارمالارى
«تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» اتتى تۇڭعىش كىتابى 1911 ج. جارىق كورگەن. شاكارىمدى فيلوسوف، تاريحشى، ويشىل رەتىندە دە تانىتاتىن «ءۇش انىق»، «مۇسىلماندىق شارتى» اتتى تۋىندىلارى، الەۋمەتتىك اعارتۋشىلىق ارناداعى «جولسىز جازا»، «قالقامان — مامىر»، «ءلايلى — ءماجنۇن» ت. ب. جىر جيناقتارى مەن پوەمالارى باسىلىپ شىققان. ونىڭ سەزىمدى جۇرەگىنەن «بۇل ءان بۇرىنعى اننەن وزگەرەك»، «جاستىق تۋرالى»، «انادان العاش تۋعانىمدا» سياقتى جيىرماعا تارتا اسەم اۋەزدى اندەر تۋعان.
ولەڭدەر
اباي مارقۇم وتكەن سوڭ وزىمە ايتقان جىرلارىم
ادام نەمەنە؟
ادامنان ارتىق جاندىك جارالماعان
ادامشىلىق
اجالسىز اسكەر
اقىل دەگەن ولشەۋسىز ءبىر جارىق نۇر
اقىلشى تورعاي
اقىندارعا
انا جىل اسكەر شىعىپ، وڭنان - سولدان
انىق پەن تانىق
اڭدا ءجۇرىپ شولدەگەن اشام پاتسا
اراق، ماستىق، جار، جان، شاتاق يماننىڭ شەشۋى
ارمان
اتانىڭ شاھۋاتىنىڭ كوپ قوي ءمانى
اشۋ مەن ىنساپ
ءبىر اللاعا سىيىنعان ادام ولمەس
ءبىر حاندا ەكى ۇل بوپتى ءبىر تۋىسقان
ءبىر حاننىڭ كەۋدەسىنە جارا شىققان
باي مەن كەدەي
باي مەن قوناق
باس كوزىمەن قاراساڭ، ءناپسى – جالعان
باقاناس، بايقوشقاردىڭ كوپ سابازى
بايشەشەك باقشاسى
بەيىس، دوزاق مولدا ايتقان سياقتى ەمەس
بەيىستە بار سۇلۋ جار
بوستاندىق تۋى جارقىراپ
بوياۋلى سۋىر
بۇل كەزدەگى دىندەردىڭ ءبارى – ناشار
بۇل ءان بۇرىنعى اننەن وزگەرەك
دوستىڭىز زور، دۇسپانىڭ قور
كوڭىل
«قازاق» گازەتى مەن «ايقاپ» جۋرنالىنا ءسوز جازۋشىلارعا
قۇمارلىق
«تاڭ» جۋرنالىنا جاڭا انمەن بايعازى
تويىمسىز ءناپسى، تۇراقسىز دۇنيە
