شاشۋباي قوشقارباي ۇلى
شاشۋباي قوشقارباي ۇلى 1865 جىلى بۇرىنعى قارقارالى ۋەزىنە قاراستى بالقاش بولىسىندا «سارشىعان» دەگەن جەردە تۋعان. اكەسى ەرتە دۇنيەدەن ءوتىپ، جاسىنان جەتىم قالعان.
شاشۋباي جارىم-جان شەشەسىنە قولقانات بولىپ، بار قيىنشىلىقتى باسىنان وتكەرەدى. جوقشىلىق تاۋقىمەتىن ەرتە سەزىنگەن بالانىڭ كوكىرەگى ەرتە ويانىپ، اينالاسىنا ءجىتى كوز تاستايدى. اناسى كۇنبالا: «اتاڭ جانداباي سىندى، اۋزىنان جىرى اقتارىلعان بۇلبۇل كومەي بولار ما ەكەنسىڭ؟» — دەپ ارماندايدى ەكەن. انا ارمانىنىڭ اقيقاتقا اينالعانى عوي.
جىرشىلىق ونەرگە دەلەبەسى قوزىپ، ولەڭ شىعارۋعا ماشىقتانادى. ون ەكى جاسىندا اقساق شالمەن، ون ۇشتە جاقاي كەنجەبالا سياقتى جۇرت كوزىنە ءتۇسىپ جۇرگەن اقىن قىزدارمەن قاقتىعىسادى.
جاسىنان دومبىرا، گارمون تارتىپ، ءان سالۋعا، ولەڭ شىعارىپ ايتۋعا، سەرىلىك قۇرۋعا اۋەستەنۋى ەل ارالاپ، يگى جاقسىلارمەن كەزدەسۋىنەن دەپ بىلەمىز.
شاشۋباي ءوز زامانىنىڭ ونەر قايراتكەرلەرىمەن، داڭقتى ادامدارىمەن ارالاسىپ جۇرگەن. ول جەتىسۋ ەلىندە مايكوت، جامبىل، قۋاندىق، سارىباس ءتارىزدى ورىندى اقىندارمەن ءسوز بايگەسىنە تۇسكەن، شوجەگە جولىعىپ، ونىمەن بىرگە قازاق، قىرعىز ەلىن ارالادى. وسى ءبىر ونەر ساپارىندا، شوجەنىڭ ايتۋىنان، ونىڭ كەمپىرباي اقىنمەن ايتىسىن جاتتاپ العان. قوياندى دا ءبىرجان سالمەن كەزدەسىپ، ودان مىناداي باتا العان:
«ارقادا كىم تۋماعان، ونەر كەرنەپ،
سايرادىڭ سىرنايىڭدى كوككە سەرمەپ.
تارتىنبا، تالابىڭدى تارىقتىرما،
ايتا بەر ورىستەتىپ اننەن ورنەك».
شاشۋباي شوجە، كەمپىرباي، ءبىرجان سالداردى وزىنە ۇستاز تۇتسا، زامانداستارى — جامبىل، اسەت، نۇرپەيىس، اجار، قاقپان، ەستاي، دوسكەيدىڭ دە ىقپالى از بولماعان. نارتاي، كەنەندەر بولسا، وزدەرىن شاشۋبايدىڭ شاكىرتىمىز دەپ ەسەپتەگەن.
شىڭعىس تاۋىنىڭ ەتەگىندە ابايعا جولىعىپ، ونىمەن بىرگە اڭ اۋلاپ، تۇلكى قۋىسادى. ءۇش جىل بويى بالۋان شولاقپەن بىرگە قالىڭ ەلگە ونەر شاشادى.
ءيىسى قازاق جۇرتى ات اۋىزدى وراق ءتىلدى، سان قىرلى ونەرپازدى «الماس ءتىلدى شاشۋباي»، «جورعا شاشۋباي»، «جۇيرىك شاشۋباي»، «جىر –دۋماننىڭ ديۋ — پەرىسى» دەپ تە اتاپتى.
1936 جىلى شاشۋباي الماتىعا شاقىرىلادى. حالىق ىشىنەن سۋىرىلىپ شىققان ونەرپازداردىڭ باس قوسۋىندا شاشەكەڭ «ءۇش شىبىق»، «تاقيا تايتاڭى» ويىندارىن كورسەتەدى. جامبىل، ورىنباي، دوسكەيلەرمەن كەزدەسەدى.
قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى جاساعان مادەني-رۋحاني بايلىعىن ەمىن-ەركىن يگەرگەن، حالىق جىرىنىڭ مۇحيتىندا وسكەن جەل جەتپەس جۇيرىك حالىق اندەرى مەن قيسسا-داستانداردى جانە تولعاۋلاردى جاتقا بىلگەن.
«توتى»، «قامبار باتىر»، «اقتامبەردى»، «سۇرانشى بوكەي» داستاندارىن ەل ىشىندە ايتىپ جۇرگەن. شاشۋبايدىڭ «مايدا قوڭىر»، «ىرعىما-سىرعىما»، «مامىق قىزعا»، «اق قايىڭ»، «سىرلى قايىڭ»، «جامالعا»، «كەربەز كەر» جانە ت.ب. اندەرى كوپشىلىككە ءمالىم.
بۇل اندەرىندە ماحاببات، ونەر، تابيعات تۋرالى وي شەرتەدى.
قاي ءانىن بولماسىن، ادام جانىن شۋاققا، ءمولدىر سەزىمگە بولەپ ايتادى.
قازاق دالاسىنداعى جارمەڭكەلەر حالىق ىشىنەن سۋىرىلىپ شىققان ونەرپازداردىڭ ويىن-ساۋىعىنىڭ كۋاسى بولعانى بارشاعا ءمالىم.
سول جيىندار شاشۋباي تۆورچەستۆوسىنا دا كەڭ ءورىس بولعانى اقيقات.
ول ايتىس اقىنى، كومپوزيتور، ءانشى، سىرنايشى، جونگلەرلىك-كلوۋندىق ونەردىڭ دە يەسى، حالىق ويىندارىن اسقان ەپتىلىكپەن ورىندايتىن شەبەر دە بولعان.
اقىن ولەڭدەرى كەزىندە مەرزىمدى باسپا ءسوز بەتتەرىندە جالپى جيناقتاردا جاريالانىپ وتىردى. 1942 جىلى ساعىنعالي سەيىتوۆتىڭ قۇراستىرۋىمەن «سويلە، شاشەكە!» اتتى جيناعى شىقتى. ۇكىمەت پەن پارتيا شاشۋباي قوشقارباي ۇلىنىڭ تۆورچەستۆوسىن دەر كەزىندە باعالاپ، وعان «قازاق سسر-نىڭ ونەرىنە ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەرى» (1941) دەگەن قۇرمەتتى اتاعىن بەردى. «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىمەن (1945) ناگرادتالدى.
1943 جىلى قاراعاندىدا وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ شەشىمىمەن اقىندار ايتىسى ۇيىمداستىرىلدى. قاراعاندى مەن بالقاش اقىندارىنىڭ ايتىسى وسى جىلدىڭ 14 تامىزىندا ءوتتى. ايتىستا اتاقتى جەرلەسىمىز شاشۋباي قوشقاربايەۆ قاراعاندىلىق كوشەن ەلەۋوۆپەن كەزدەسەتىن بولدى. ول كەزدە شاشۋباي اقىن 80 جاسقا كەلىپ قالعان. ايتىس قاراعاندى قالاسىنىڭ قازاق دراما تەاترىندا وتەدى.
1943 جىل 18 تامىزدا. 1952 جىلى سەكسەن جەتى جاسىندا دۇنيە سالدى. ارتىندا وشپەس ونەرى، اعىل-تەگىل انشىلىك، اقىندىق مۇراسى قالدى. زامانداسى دوسكەي الىمبايەۆ ايتقانداي، حالىققا انمەن ءورىپ، ءسوز تاراتقان شاشۋباي شىعارماسى تولقىن-تولقىن بۋىنداردىڭ رۋحاني-ەستەتيكالىق ءنار الار اسىل-مۇراسى بولىپ قالا بەرەرى ءسوزسىز. قالامىزدا شاشۋباي اتىنداعى مەكتەپ، 1987 جىلدان باستاپ شاشۋباي مولتەك اۋدانىندا «موبيل» سەريالى جاڭا ۇلگىدەگى ۇيلەر، اسەم عيماراتتار بوي كوتەرە باستادى. شاشۋباي تاريحي ەسكەرتكىش مەموريالدىق تاقتاسى بار. شاشۋباي قونىسىندا سالىنعان ەسكەرتكىشىن دە قازىرگى ۇرپاق كورىپ ءى – كەزەڭ 1865 – 1909 جىلدارعا كوز جىبەرسەك.
ءىى – كەزەڭ 1936 – 1945 جىلداردى قامتيتىن اقىن ءومىرى قانداي ءىز قالدىردى.
ءىىى – كەزەڭ 1966 – 1984 جىلدار بىزگە قالدىرعان جيناقتارى.
دەرەككوزى: قازاقستان ۇلتتىق ەنسيكلوپەدياسى
You Might Also Like
-
قاراپايىم جەمىستەرگە شوكولاد پەن كىلەگەي قوسىپ ءدامدى تاڭعى اس، ديەتالىق جەڭىل تاماق نەمەسە حوش ءيىستى دەسەرتتى وڭاي دايىنداۋعا بولادى.
-
ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى بيىلعى تالاپكەرلەر اراسىندا سۇرانىسقا يە بولعان ماماندىقتار ءتىزىمىن جاريالادى.
