شەر تولعاۋ
(اڭىز)
مەن جاقىندا ماڭعىستاۋ دالاسىنان ەرەكشە ءبىر كۇي تىڭدادىم. وسىناۋ جۇمباق، ءارى شەرلى كۇيدىڭ جايىن سۇراي اۋىلدىڭ قارت كۇيشىسىنە بارعانىمدا، ول كىسى كۇيدىڭ اتى «شەر تولعاۋ» ەكەندىگىن ايتتى. سويتسەم، ءوزى دە تالاي تىڭداعان ەكەن...
مەنىڭ تۇسىنىكسىزدىكتەن اڭىرايعانىمدى كورىپ، سونداعى قارت كۇيشىنىڭ ايتقانى...
قاس قارايعان شاق. الپاۋىت دۇنيەنىڭ القىندى كەلەر شولاق داۋرەنىن كەزدىك ۋاقىت القىمنان الىپ، تۇنشىقتىرعان كەزى. ارام تەرگە تۇسكەن دۇنيە شىركىن، شاراسىزدىقتان شالقالاي ءتۇسىپ، تۇنشىعىپ، ءولىم الدىنداعى بەي-جاي قاراڭعىلىققا ەنىپ بارادى. ءيا، دۇنيە قاراڭعىلىققا ەنىپ بارادى، ال مىناۋ دارقان دالانىڭ كوزگە ىلىنبەس مامىق جاعاسىن جابىلا قونعان ادايلار اۋىلى — قاراڭعىلىقتىڭ كوكىرەگىن تەۋىپ تاستاپ، سامالا-سامالا بىلتەلى شامدار كۇندىزگىدەي كەلبەت بەرىپ جارقىراتقان ون ەكى قانات ىرگەلى اقبوز ۇيگە: «ۋا، قايداسىڭ، جارىق!» دەگەندەي كىرىپ جاتىر، ەنىپ جاتىر.
اسپاندا اربىرەۋى «مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ» ءبىر تۇنىندەي ەسۋاس جۇلدىزدار ەركىن بيلىك قۇرعان. ولار ءتىپتى، اي-ساۋلەنىڭ ءوزىن جانىنان بەزدىرەتىندەي ەسسىزدىكتە.
ال، اۋىل تورىندەگى ون ەكى قانات اقبوز ءۇيدىڭ ناق تورىندە شوقشا ساقالى سەلتيگەن، شۇڭىرەيگەن تىشقان كوزدى، اق بۋرىل شاشىن داليعان قاسقا ماڭداي تورىنەن ءارى اسىرىپ تاستاعان قارت كۇيشى شارت جۇگىنىپ وتىر.
كۇيگە اشقاراق، كۇرەسكە اشقاراق ادايلار قاۋىمى اعاش ءۇيدى ارانىڭ ۇياسىنداي تولىقتىرىپ، ساقالدارىن ساناي-تارمالاي اۋپىلداسىپ وتىر.
— ۋا، كۇيشى، باستا كۇيىڭدى!
— ءيا، باستاپ جىبەر!
— باستا! تارقاسىن شەر، ءجىپسىسىن ماڭداي!
— جەتپەگىر كوڭىل جەتىسسىن!
كۇيشى نازارى كەرەگەنىڭ جوعارعى ۋىعىندا قوناقتاعانمەن، كۇيشى ەسى الدەبىر زامان، الدەبىر زاپىران جورىقتار سالعان كوكىرەك جارالارىن تىرنالاپ وتىر.
«ۋا، قايران ەلىم، قالىڭ جۇرتىم، جانىمنىڭ جاراسىن سىيلايمىن، مەن سەندەرگە!»
دومبىرا ءبىر دىڭ ەتتى.
دومبىرا جانە دىڭ ەتتى.
«ۋا، قورقىت-اتا، جان ءپىرىم، ارۋاعىڭدى شاقىردىم كومەككە! و، قاجىماس قاجىر — ادام رۋحى، ءوزىڭدى شاقىردىم، كومەككە! كەلىڭدەر دە، توگىڭدەر! جان ازابىن سەبىڭدەر! تىرنالاڭدار، جان جاراسىن، سارالاڭدار ەس قاباتىن! توعىز ءورىم دويىر قامشى، سابالاسىن جان-جوتاسىن، ساباپ-ساباپ شالقالاتسىن، ەرەۋىل اتتىڭ ارقاسىنا! كەزسىن جانىم، جان دالامنىڭ جازيراسىن!
شىرقاتىپ-اق شىعارسىن ءبىر، تولعاق شەردىڭ حان بالاسىن! شەر بالاسىن، شەردى ەمەس! اۋلاقتاسىن، شەر بالاسى! اۋلاقتاسىن، ايعا جەتسىن؛ اۋلاقتاسىن، ايلاپ كەتسىن، قازاعىمنىڭ تاريحىنىڭ، قىرلارىنا جازاتايىم!»
دومبىرا ءبىر دىر ەتتى.
كۇيشى دەنەسىن جيىرىپ، ءدۇر سىلكىندى. ماڭگىلىك دۇنيە كۇيشىنىڭ دىرىلدەگەن ساۋساقتارىمەن ءوز تىرشىلىگىن ءبىلدىردى. اڭىراقاي ادايلار سەلك-سەلك ەتىستى. ولار دا ۇلى ۋاقىتتىڭ ءبىر بەينە-بولشەگىن كورەتىندەرىن، ءبىر بەينە-بولشەگىن ەستيتىندەرىن تۇيسىكتەنگەندەي، الدامساق داۋدان شارشاعان تىلدەرىن تىستەرىمەن قىرشىپ-قىرشىپ، كەرەگەگە شىرت-شىرت تۇكىرىستى.
تاۋسىلماس قازىنالى تۇبەك — ءوز ىشكى دۇنيە، جان-تانىنەن اۋدارىلعان دىبىستار كۇيشىنىڭ ميىنا شاپشىپ، قانىن قوزدىردى. سول، سول-اق ەكەن، دومبىرا دا ۇزاق جىلعى ۇيقىسىنان ويانعانداي ىرشىپ ءتۇسىپ، كۇڭگىر-كۇڭگىر دىبىستار شىعاردى.
— ە، جاسا، كۇيشى!
— ە، باستا، كۇيشى!
دومبىرا مەن كۇيشىنىڭ بىرىگۋى — جەر-دۇنيەنى سولقىلداتار زۇلمات كۇش تۋدىراتىنىن، ول كۇشتىڭ ميعا قان بوپ شاپشىپ، قۇيرىق جىبىرلاتا ورىندارىنان گاۋ-گاۋ تۇرعىزاتىنىن بىلەدى ادايلار، بىلەدى!
كۇيشى شەكتى قاعىپ-قاعىپ جىبەردى. اشۋلى تۇندىكتەن اي قارادى، ءۇش-تورت ەپتى جۇلدىز سىعالادى.
دومبىرا ءبىر دىڭ ەتتى دە، كۇيشى ۇلى جورىعىن باستادى. ۇلى جورىق — كۇيشى جانى مەن دومبىرا جورىعى. جاۋلىق — جاۋسىزدىق، ادالدىق — ارامدىق، كۇنا مەن جازا ارالدارىنىڭ ارعى بەتىنە شىعارىپ تاستايتىن، الىس جاعالاۋدا جان تازارتار ساۋمال تۋعىزاتىن ۇلى جورىق. سان عاسىرلار سارابىنان وتكەن ساڭلاقتار تۋرالى، بوزداعان بوتا، تۋعان ەل توسىنە تالاق بوپ تارتقان ارۋانالار تۋرالى، سەبەپسىز-سانسىز جورىقتار «اق تابان شۇبىرىندىلار» تۋرالى تولعاۋ-كۇي كەڭىستىككە شىم-شىم تارادى.
اسپاندا — اي، جۇلدىز، اسپان استىندا — بەتەگەلى، جۋساندى جالپاق دالا وسىناۋ تولاعاي كۇيدى كوكىرەكتەرىنە جازىپ الماق سىڭايدا ۇنسىزدىككە بوككەن. حالىقتىڭ دا ماڭدايلارىنان تەر سورعالاپ، ءتاۋباعا كەلگەن كەزى...
وسىناۋ ءبىر دۇنيە ادام رۋحىنا باس يگەن ساتتە، «اڭدىعان جاۋ الماي قويماستىڭ» كەرىن كەلتىرىپ، شاعىن اۋىلدىڭ «جىگەرلى نايزا قولعا الاتىن» جاننان بەزگەندەرى جىراقتاعى مايدانعا كەتكەنىن بىلگەن جاۋ جاساعى اۋىل شەتىنە كەلىپ قالعان ەدى.
ال، تولعاۋلى كۇي ءالى بىتكەن جوق ەدى، قايتا ءوز سوقپاعىن تاۋىپ، سول سوقپاقپەن ەكىلەنە باۋىر جازعان كەزى ەدى.
كەنەت! كەنەت! قايران، كوشپەندى ءومىر! قانشاما «كەنەتتەر» سەنى سىلىكپەلەپ توسكە تەۋىپ، «اتتەگەنايلارعا» سالدىردى ەكەن؟!
كەنەت!
— ويباي، جاۋ شاپتى! جاۋ شاپتى! — دەگەن اششى ايقاي وتىرعانداردى ءدۇر سىلكىنتىپ، ورىندارىنان اتىپ تۇرعىزدى. تۇرا سالا جۇرت ەسىككە ۇمتىلدى.
كۇي كۇرت ءۇزىلدى. كۇيشى دومبىراسىن الدىنا تاستاي سالا قانجارىنا جارماستى.
جاسانىپ كەلگەن جاۋ قولى از عانا ۋاقىتتا شاعىن اۋىلدىڭ ويران-توپانىن شىعاردى. كيىز ۇيلەر الاۋلاپ جانىپ، شاڭىراقتار ورتاعا ءتۇسىپ جاتتى. دالا قان ساسىدى، ىشقىنعان ايقاي، ويبايلاعان ادامدارعا تولدى. جەر-وشاق، قازان-اياق توڭكەرىلدى، تالاي دەنە باستان ايىرىلدى، تالاي بويجەتكەن اردان ايىرىلدى، تالاي بالعىن جۇرەك نامىستان جارىلىپ ءولدى. ءتىرى قالعاندارى قىل ارقانعا شيمايلانىپ، قۇلدىققا جاندارىن ساتتى. جەر ەلىنەن ايرىلدى، ەل ەلدىگىنەن ايرىلدى. وتان وت بۇيرەككە اينالدى...
ءالقيسسا، تاڭ اتا مايدانگەر ەرلەر دە اۋىلعا تايادى. الدارىنداعى جاۋدان تۇسكەن قوس ءۇيىر جىلقىنى شاشاۋ شىعارماي دوڭنەن-دوڭگە تەپەڭدەتىپ كەلەدى. توپ باسشىسى — جاس باتىردىڭ كوڭىلى قوبالجۋلى.
الدەنەڭى سەزگەندەي اسىقتىرا تۇسەدى. قويۋ قارا قاسى، ناركەس كوزدەرى، جالپاق بەتى تەرمەن بورشالانعان. قاباعى قاتۋ. وسىناۋ قاتۋلىق، وسىناۋ قوبالجۋ جانىنداعى ءارى باتىر، ءارى سەرى جان جولداسىنا دا اۋعانداي. ەكەۋى دە ءۇنسىز، ەكەۋى دە اسىعۋلى. جىگىتتەر جىلقىلاردى اياۋسىز جورعالاتتى.
مىنە، مىناۋ سوڭعى توبەشىك. ودان اسىپ اۋىلعا ىلىگەدى. توبەشىكتەن قۇيىنداپ اسا بەردى. و، قۇداي، مىناۋ نەتكەن سۇمدىق! الدارىندا — ويراندالعان مەكەن، تۇتىندەپ بىقسىعان دالا، ورتاعا تۇسكەن شاڭىراق، توڭكەرىلگەن وشاق.
— ا-ا-ا! جىگىتتەر اۋىلعا اڭىراي شاپتى. ايداۋداعى جىلقى دالادا قالدى. از ۋاقىت ۇيىرلەنىپ تۇردى دا، يەسىز قالعاندارىن سەزگەن بۋرىل ايعىر ءۇيىرىن تۋعان مەكەنگە باستادى... لەزدە مەڭىرەۋ دالا ازان-قازان شۋعا تولدى. ءوزى باتىر، ءوز سەرى جاس نويان اعىزعان قالپى اۋىل ورتاسىندا تۇرار ون ەكى قانات اقبوز ءۇيدىڭ ورنىنا جەتە اتتان دومالاپ ءتۇستى. جەر باۋىرلاپ جارتىلاي جانىپ بىتكەن شاڭىراققا جەتتى دە، باسىن ۇرعىلاپ ەڭكىلدەپ جىلادى-اي!
— قايران اكە! ايرىلعانىم با، مەن سەنەن؟!
داۋىسى ۇدەگەن سايىن باسىن شاڭىراققا ۇرا تۇسەدى؛ ماڭدايىنان قان سورعالاپ بەتىن جۋىپ كەتكەن. وسى كەزدە ارتقى جاقتان:
— اتتان! اتتان! — دەگەن شۋ شىقتى. ايقاي شىقتى، اڭىراعان ەرلەر اتقا قوندى، قايتادان! «قانعا — قان، جانعا — جان» الماققا، قىرىلعان حالىق، شاشىلعان بايلىقتى قايتارماققا اتتانباقشى. توپ باسشىسى قاندىكويلەك جولداسىنا بۇرىلدى.
— ءبىز اتتانباقشىمىز، قۇلان!
— اتتان! اتتانىڭدار! و-اي، اي، اي، اتتانىڭدار! — قۇلان جىن اۋلاعان باقسىداي ورنىنان قارعىپ تۇرىپ، جولباسشىعا ۇمتىلدى. جەتە بەرە ەتپەتىنەن قۇلاپ، تۇرماي قالدى. جولباسشى كىلت بۇرىلىپ، تەبىنىپ قالدى. انداعايلاپ كۇتىپ تۇرعان جىگىتتەر ىلەسە بەردى، ارتىنان!
كۇلان ەسىن جيدى. ورنىنان ازەر كوتەرىلىپ تۇرا بەرىپ ەدى، كوزى بىقسىپ جاتقان جارتى شاڭىراقتىڭ استىنداعى دومبىراعا ءتۇسىپ كەتتى.
جۇگىرىپ بارىپ، جارتى شاڭىراقتى توڭكەرىپ تاستادى. و، قۇدىرەت! اكەسىنىڭ دومبىراسى! ءبۇپ-بۇتىن كۇيى! اكەسىنىڭ قولىندا تايراڭ قاعار قالپى! كوزىنە جاس ءۇيىرىلدى. ماڭايدان جان بۋىرى — كەرتوبەلىنىڭ كىسىنەگەن داۋىسى شىقتى. كۇلان دومبىرانى كوكىرەگىنە قىسا بەرە شالقاسىنان قۇلادى.
الدەن كەيىن ەسىن جيىپ، ازەر دەگەندە تىزەرلەپ وتىرۋعا شاماسى جەتتى. دومبىرا قولىندا. وسى كەزدە كەرتوبەلى تاعى دا كىسىنەدى. وعان «بوتاسىن شايناپ ءولتىرىپ»، اق تەر — كوك تەر بوپ ەلىنە قاشىپ ورالعان ارۋانانىڭ بوزداعانى قوسىلدى.
قۇلان مالداسىن قۇرىپ، تۇزەلىپ وتىردى. الدەن كەيىن تاعى دا جىلقى كىسىنەدى، ارۋانا بوزدادى، ۋىق-ۋىقتى قۋالاي ۇرگەن جەل شىركىن، استان-كەستەن دۇنيە سۋىعىنان قالتىراعانداي ۇزدىك-سوزدىق ۋىلگە باستى...
قۇلان دومبىراسىن ىڭعايلاپ ۇستاپ شەرتىپ-شەرتىپ جىبەردى. دومبىرا دىڭ-دىڭ ەتتى.
ارۋانا بوزدادى، جىلقى كىسىنەدى، ۋىق-ۋىقتى قۋالاي ۇرگەن جەل ۋىلدەدى...
بوزداۋ، كىسىنەۋ، ءۋىل...
وعان جەل قاۋقارىنان ىزىڭداعان جۋسان داۋىسى قوسىلدى. دومبىرا ءۇنى دالا اۋەنىنە اۋىپ بارادى...
بوزداۋ، كىسىنەۋ، ءۋىل، ىزىڭ.
كىسىنەۋ، بوزداۋ، ىزىڭ، ءۋىل.
ءۋىل، ىزىڭ، كىسىنەۋ، بوزداۋ.
ىزىڭ، ءۋىل، بوزداۋ، كىسىنەۋ.
قۇلان دومبىرانى دالا اۋەنىنە سايىپ تارتىپ وتىر. بويىنا الدەقايدان جەتكەن كۇش ءوز ءنارىن ەندى بەرە باستاعانداي.
بوزداۋ، كىسىنەۋ، ءۋىل، ىزىڭ.
كىسىنەۋ، بوزداۋ، ىزىڭ، ءۋىل.
دومبىرا دا، دومبىراشى دا كۇشتەرىنە ەنە باستادى. دومبىرادان بوزداۋ ەستىلدى، كىسىنەۋ ەستىلدى، ىڭىل-ىزىڭ ەستىلدى، ءۋىل ەستىلدى. دالا الدەبىر قۇدىرەتپەن جاس سەرىگە ءوز كۇيىن تارتقىزا باستادى.
قۇلان تارتقان سايىن شىرايلانا ءتۇستى. كوز الدىنا تۋعان اۋىلى، كۇيشى اكەسى، ساۋمالدىقتاي بويجەتكەن كەلدى. كەلگەن سايىن ەكىلەنە تارتتى، قۇلان!
بوزداۋ، كىسىنەۋ، ىزىڭ، ءۋىل.
الدەن كەيىن اقبوز ءۇيدىڭ تورىندە دومبىرا تارتقان اكەسى كەلدى، كوز الدىنا. كەلگەن سايىن قىتىر-قىتىر ءتىسىن قايراپ قىزىنا تارتتى، دۇنيە-اي!
ارۋانا بوزدادى. كەرتوبەل كىسىنەدى.
جۋسان ىزىڭداپ، سۇرەڭسىز جەل ۋىلدەدى.
الدەن كەيىن اڭداۋسىزدا شاپقان جاۋ كورىندى، كوزىنە! كورىنگەن سايىن ىزالانا تارتتى، قۇلان! ەكى يىعى سەلكىلدەپ، جىلارقانا تارتتى، قۇلان!
ات كىسىنەدى، ارۋانا بوزدادى، الدەنەنى ىزدەگەن جەل ۋىلدەدى، جۋسان ىزىڭدادى...
تابيعات-انا دا، مىناۋ ماڭگىلىك دۇنيە دە كۇيشى بالاسىنا مۇڭىن شاعىپ، بىرگە ىزالاندى، بىرگە جىلادى...
You Might Also Like
-
2024 جىلعا قاراي پەداگوگتەردىڭ جالاقىسى 2 ەسەگە ارتادى. بۇل تۋرالى بۇگىن ۇكىمەت وتىرىسىندا ق ر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆ ايتتى.
