InfoHub Logo

شىڭعىس حان (ءوز اتى — تەمۋدجين، تەمۋچين) — ازيادا تۇڭعىش ءبىرتۇتاس مەملەكەت قۇرۋشى، ءوز زامانىنىڭ اسا ءىرى اسكەري جانە مەملەكەت قايراتكەرى. ەجەلگى رۋ باسشىسى ەسۋگەي باتىردىڭ وتباسىندا تۋعان. ءوزىنىڭ اسكەري تالانتى ارقاسىندا جانە دۇشپاندارىنىڭ السىزدىگى مەن بىتىراڭقىلىعىن پايدالانىپ، 1183-1204 ج. وكىمەت بيلىگى ءۇشىن كۇرەستە نەگىزگى جاۋلارىن [مەركىت تايپاسىنىڭ كوسەمى توحتادان باستاپ، نايمان تايپاسىنىڭ باسشىسى تايان (دايان) حانعا دەيىن] تالقاندادى دا، كەڭ-بايتاق تەرريتوريانى باسىپ الدى، ءسويتىپ وندا مەكەندەيتىن كوپتەگەن رۋ-تايپالىق وداقتاردىڭ بىردەن-بىر بيلەۋشىسى بولدى. وسى جەڭىستەرى جانە تايپا كوسەمدەرىن ءوز ماڭىنا توپتاستىرۋعا باعىتتالعان ءبىرسىپىرا الەۋمەتتىك شارالاردى جۇزەگە اسىرۋى ناتيجەسىندە تەمۋدجين دالا اقسۇيەكتەرى قۇرىلتايىنىڭ شەشىمىمەن 1206 جىلى بارلىق تايپالاردىڭ ۇلى حانى بولىپ جاريالاندى دا، «شىڭعىس حان» (تۇرىكشە «تەڭىز، مۇحيت» دەگەن سوزدەن شىققان) لاۋازىمىن الدى. ىشكى ساياساتتا شىڭعىس حان مەملەكەتتى باسقارۋ ءىسىن ءبىر ورتالىققا باعىندىرۋعا كۇش سالدى، تۇركى-موڭعول تايپالارىن «مىڭدىق» دەپ اتالاتىن اسكەري-اكىمشىلىك بولىكتەرگە ءبولدى (ويتكەنى حان تالابى بويىنشا، بۇل بولىكتەردىڭ ءارقايسىسى 1000 اتتى اسكەر بەرۋگە ءتيىستى بولدى). شىڭعىس حان بۇلاردى جايىلىم جەرلەرىمەن قوسا ءوز تۋىستارى مەن نوياندارعا ەنشىگە ءبولىپ بەردى.

ۇلى حان جازباشا ءىس جۇرگىزۋدى ۇيىمداستىردى. 1206 جىلى ول ادەتتەگى قۇقىق (ياسا) ەرەجەلەرىن بەكىتتى. مەملەكەت ىشىندەگى نارازىلىقتاردى باسۋ ءۇشىن 10 مىڭ ادامدىق جەكە گۆارديا (كەشيگ) قۇردى. اسكەردە وتە قاتاڭ ءتارتىپ ورناتتى: ءسال كىنالى نەمەسە قورقاقتىق كورسەتكەن اسكەري ادامدار ءولىم جازاسىنا كەسىلدى. شىڭعىس حان اسكەري ستراتەگيا مەن تاكتيكادا مۇقيات بارلاۋ، جاۋدى جەكەلەپ تالقانداۋ، تۇتقيىلدان شابۋىل جاساۋ، دۇشپاندى الداۋ ءۇشىن ارناۋلى وتريادتاردان توسقاۋىل قويۋ، قىرۋار اتتى اسكەرمەن مانيەۆر جاساۋ، ت.ب. ادىستەردى قولداندى. 1207-11 جىلدارى شىڭعىس حان ءسىبىر مەن شىعىس تۇركىستاندى (بۋرياتتاردى، ياكۋتتاردى، ويراتتاردى، قىرعىزداردى، ۇيعىرلاردى) باعىندىردى. 1211 جىلى سزين مەملەكەتىنە جورىق جاسادى. 1215 جىلى پەكيندى الدى. 1217 جىلى سولتۇستىك جۇڭگو تۇگەل شىڭعىس حاننىڭ بيلىگىنە كوشتى. 1219 جىلى كورەيا پاتشالىعى شىڭعىس حان اسكەرلەرىنەن تىزە بۇكتى. موڭعول اسكەرلەرىنىڭ سولتۇستىك جۇڭگو مەن كورەيا پاتشالىعىنا جورىقتارىن ءىرى قولباسشى، ءامىر مۇقىلى گاۋين جالايري باسقاردى. قىتايعا قارسى شابۋىلدان كەيىن شىڭعىس حان اسكەرلەرىنىڭ ءبىر توبى 1218-1219 جىلدارى جەتىسۋدى، 1219-21 جىلى قازاقستان مەن ورتا ازيانى جاۋلاپ الدى. باسىپ الىنعان جەرلەردى شىڭعىس حان ۇلىستارعا ءبولدى دە، ۇلدارىنا ۇلەستىرىپ بەردى. جوشىعا ەرتىستەن ورال تاۋىنا، ودان وڭتۇستىككە قاراي كاسپيي مەن ارال توڭىرەگىنە دەيىنگى جەرلەر، ورتا ازياداعى يەلىكتەرىنەن سولتۇستىك حورەزم مەن سىرداريا ايماعى، شاعاتايعا ماۋەرانناحر، جەتىسۋ، قاشقاريا، ۇگەدەيگە باتىس موڭعوليا مەن تارباعاتاي ايماعى بەرىلدى. تولە اكەسىنىڭ ۇلىسى موڭعوليانى مۇراعا الدى. شىڭعىس حان تۇنعۇستارعا كەزەكتى شابۋىلى كەزىندە قازا تاپتى. سوعىستى شىڭعىس حاننىڭ ميراسقورلارى، شىڭعىس اۋلەتىنىڭ حاندارى ازدى-كوپتى ۇزىلىستەرمەن ۇستى-ۇستىنە جۇرگىزە بەردى.

---