قاشقار قىزى
ەكى اكتىلى، سەگىز سۋرەتتى تاريحي دراما.
وقيعا XIX عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا قاشقار قالاسىندا (قازىرگى سينسزياندا) بولادى.
قاتىناسۋشىلار
ش و ق ا ن (ءالىمباي) — 22-دە.
ب و ق ا ش — كەرۋەن باسى، — 55-تە.
ق ا ز ي -.ك ا ل ءا ن — باس يمام، 60-تا
جىگىتبەگى — ويىن باسقارۋشى — 25-تە.
دوتاي — مانچجۋر اكىمى (گۋبەرناتور)، 45-تە
ءۋالي — دوتايدىڭ ورىنباسارى — 40-تا.
ونىڭ شابارمانى — 30-دا. د ۋ ا ن ا — 65-تە.
شىنارگۇل — ونىڭ نەمەرەسى، شاۋكەن — 16-دا.
مىستان كەمپىر — 55-تە.
داموللا— (ادولف شنەيدەر. اعىلشىن شپيونى) — 35-تە.
ا ز ا ن ش ى — 40-تا. ساقالدى قازاق — 45-تە.
مۋزىكانتتار، شاۋكەندەر، پوليسيا ادامدارى، جەندەتتەر، جازالىلار.
ءبىرىنشى اكت
ءبىرىنشى سۋرەت
كەرۋەن-ساراي قامالىنىڭ داربازا الدى.
شىمىلدىق اشىلاردا ارعى جاقتان مۋزىكا اسپاپتارى ۇيعىردىڭ الدەنە كۇيىن السىزدەۋ ويناپ تۇرادى. اقىرىن شاقىرعان ازان ءۇنى ەستىلەدى.
شىمىلدىق اشىلعاندا داربازا الدىندا ۇيىسىپ مۋزىكانتتار وتىر، قامال قىرقاسىنداعى مۇنارادان ازانشىنىڭ ءالسىز داۋىسپەن، «اللاھي اكپار» دەپ قايتالاعان داۋسى ەستىلەدى. پوليسيا ادامدارى جۇرەدى.
ىلە مانجۋر اكىمدەرىنشە كيىنىپ، باسىنا سالدە وراعان، سوڭىنا، شوقپارلى پوليسيا باستىعىن ەرتكەن، قولىنا قامشى ۇستاعان ءۋالي شىعادى.
ءۋالي (مۋزىكانتتارعا قامشى ۇيىرە اقىرىپ). بۇل نە،، جۋساعان ەسەكتەي مويىندارىڭدى سالبىراتىپ وتىرعاندارىڭ؟! وينامايسىڭدار ما، پىسىقتاۋ!.. (مۋزىكا ءۇنى قىزىنا تۇسەدى، بەتتەرىنە شادىرا جاپقان ءبىر توپ شاۋكەندى باستاپ مىستان-كەمپىر كىرەدى. ءۋالي وعان اقىرىپ.) سەن نەگە بوگەلدىڭ؟
مىستان (قورعالاپ، شاۋكەندەردى نۇسقاپ). ءار تۇستا تەنتىرەپ جۇرگەن مىناۋ قىزداردى جيناپ العانشا سول بولدى، تاقسىر!
ۋ ءا ل ي. قوناقتار كەشىكپەي كەلەدى. (مۋزىكانتتارعا.) سوندا كۇيدى بۇدان دا جەلىكتىرە ويناڭدار!..
و ل ا ر (ءيىلىپ). قۇپ، تاقسىر...
ءۋالي (مىستانعا). سەن شاۋكەندەردى رەتتەپ وتىرعىز: جاستاۋىن، سۇلۋشاسىن قوناقتار كەلەر شەتتەن!.. ولار ۇناتقان ەركەكتەرىنە بەتتەرىن كورسەتىپ، قىلمىڭداپ قالاتىن بولسىن.
م ى س ت ا ن. قۇپ، تاقسىر!..
ۋ ءا ل ي (مۇناراعا قاراپ). ءا-اي!
ا ز ا ن ش ى (داۋىس بەرىپ). ءا-ا-اۋ!..
ۋ ءا ل ي. ازاندى بار ۇنىڭمەن شاقىر!.. حالىق كوبىرەك جينالسىن!..
ا ز ا ن ش ى. بولادى، تاقسىر. (ءۇنىن كۇشەيتەدى.)
ۋ ءا ل ي (ساحناداعىلارعا). كىمدەردى كۇتىپ تۇرعاندارىڭدى بىلەسىڭدەر مە؟
ۋ ءا ل ي. روسسيانىڭ باي ساۋدەگەرلەرىن!.. ۇناساڭدار سىي الاسىڭدار!.. (پوليسيا ناچالنيگىنە.) ءتارتىپتى قاتتى ساقتا، بەرەكەسىزدىك بولماسىن!
ناچالنيك. قۇپ، تاقسىر!.. (ءۋالي داربازاعا كىpiپ كەتەدى. مىستان شاۋكەندەردى ىرىكتەي باستايدى.)
مىستان (ءبارىن دە ورنالاستىرىپ، بىرەۋىنە). شىنارگۇل، سەنەن جاسى دا، سۇلۋى دا جوق. ءبىرىنشى ورىنعا سەن وتىر! (وتىرعىزىپ جاتىپ.) ساۋدەگەرلەردىڭ ىشىندە ءارى جاس، ءارى سۇلۋ مىرزاسى بار. سونداي ادام الدىڭنان وتە بەرگەندە، بەت پەردەڭدى كەڭىرەك اشىپ، ءجۇزىڭدى مولىراق كورسەتىپ، قاسى-كوزىڭدى قۇبىلتىپ، قىلمىڭداپ قال! مۇمكىن، سەنى سوعان، تەلىرمىز. ءانشىسىڭ عوي، سەن. سول ونەرىڭمەن دە كوڭىلىن اۋلارسىڭ، قوسىلا قالساڭ. كەپتەن ەستىگەن جوق ەدىم، قالپىندا ما، داۋسىڭ؟
شىنارگۇل (يىعىن كوتەرىپ). قايدام...
م ى س ت ا ن. ايتىپ كور!..
ساحناداعىلار. ءبىز دە ەستيىك...
مىستان (مۋزىكانتتارعا). ءبىر جاقسى ءاندى ويناڭدار!.. (ولار وينايدى، شىنارگۇلگە.) ال، قوستا، سەن!.. (شىنارگۇل قوستايدى. ءاننىڭ بىرەر اۋىزى ورىندالعاننان كەيىن، مىستان بارىنە.) ال، تۇگەل قوستاڭدار!.. (قوستايدى. مىستان قولىن شاپالاقتاپ.) وسىنداي انىمەن، وسىنداي قىزعا قاي مىرزا قىزىقپاس ەكەن!.. (وزگە شاۋكەندەرگە) سەندەر دە كوز تارتۋعا تىرىسىڭدار!.. سەندەرگە دە بۇيىرعانى بولار!.. (اللاھۋ-حاق! دەگەن دۋانا داۋسى ەستىلەدى. ءبارى قاراي قالادى. جالبا-جۇلبا كيىنگەن، ەركىنە وسكەن ساقال-شاشى اق بۋرىلدانعان، كەڭ اق دامبالىنىڭ جىرىمدانعان بالاقتارىن ءتۇيىپ العان، جالاڭ اياق دۋانا، سىلدىرماقتى جۋان اساسىنا تايانا سەكىرگەن ادىممەن كىرىپ كەلەدى دە، قۇتىرىنا زىكىر سالادى.)
ءاي، توعىز اي، توعىز كۇندە جەرگە ءتۇستىم،
توعىز ساعات تۇرا الماي اسپانعا ۇشتىم.
عارشى، كۇرشى ساياسىن بارىپ قۇشتىم،
سول سەبەپتەن التمىش ۇشتە كىردىم جەرگە... حاق!..
شىنارگۇل (تونە قاراپ). مەنىڭ اتام وسى بولماعاي دا!
مىستان (جەكىپ). وتىر! (شىنارگۇل بۇعىپ قالادى. دۋانا زىكىرىن جالعاستىرىپ كەتە بارادى.)
ا ز ا ن ش ى (دىبىس بەرىپ). قوناقتار كەلەدى...
ن ا چ ا ل ن ي ك (ءتۇسىن سۋىتىپ، مۋزىكانتتارعا). باستاڭدار ءبىر جاقسى كۇيدى!.. جەلىكتىرە ويناڭدار!.. (مۋزىكانتتار دۋىلداي جونەلەدى). مەن قوناقتاردى قارسى الام (كەتەدى. مىستان شىنارگۇلدىڭ قاسىنا شوقيىپ وتىرا قالادى. ناچالنيك باستاعان ساۋدەگەرلەر كىرەدى، الدارىندا قازاقيلا ءساندى كيىنگەن بوقاش جانە شوقان.)
مىستان (شوقان تايانا، شىنارگۇلگە ونى يەگىمەن نۇسقاپ). ايتقان مىرزاڭ اناۋ. شاماڭ جەتكەنشە قۇبىلىپ ب ا ق!.. (شىنارگۇل تۇزەلگەن قيمىلمەن بەتىن كورسەتەدى. شوقان ونىڭ الدىنا از كىدىرىپ وتەدى. مىستان قۋانعانداي.) اڭدىعان قارشىعام تورىما ىلىگەر ەندى (قوناقتار قاقپاعا كىرەدى).
ەكىنشى سۋرەت
مەدرەسەنىڭ مۇدارريستەر (لەكتورلار) جينالاتىن بولمەسى. يمامدارشا ءساندى كيىنگەن قازي-كالان جۇگىنە وتىرىپ، تەڭسەلگەن قيمىلمەن الدەنە قالىڭ كىتاپقا شۇقشيا ۇڭىلگەن بەينەدە دىندىك ءبايتتى (ءاندى) مۇرنىنان ىڭىلداپ، تولعانا ايتىپ وتىر. ازانشى كىرەدى.
ا ز ا ن ش ى. اسسالاۋمۇ-عالايكۇم، ءشايحۇل-يسلام!
قازي (ءانىن دوعارىپ). ۋاعالامانلادايكۇم!.. ءلايشا ما، ءمۋ-اززين؟
ا ز ا ن ش ى. ءۋالي ۇلىقسات سۇرايدى.
ي م ا م. «كىرسىن» دەڭىز! (ازانشى كەتىپ، ازدان كەيىن ۇلتتىق كيىمىندە ءۋالي كىرەدى.)
ءۋالي (ءيىلىپ، قول قۋسىرىپ). اسسالامۋعالايكۇم.
ي م ا م. ۋاعالامانلادايكۇم! (قاسىنان ورىن نۇسقايدى ).
ءۋالي (وتىرىپ). سىزگە رۋسيا ساۋدەگەرلەرىنىڭ حال-جايىن تانىستىرعالى كەلىپ ەم.
ي م ا م. ءمارحابات!..
ۋ ءا ل ي. ادام سانى 34. كەرۋەن باسى — بوقاش ەسىمدى قارتاڭ ادام مەن (ەسىم ارىپتەرىن بولشەكتەپ، قايتالاپ ايتىپ.) — ءا-لىم-باي دەگەن جاس جىگىت. ول جىگىت بۋدان كوپ جىل بۇرىن بوقاشپەن وسى شاھارگا كەلىپ كەتكەن توقاش دەگەن كىسىنىڭ بالاسى دەيدى. توقاش وسىندا ۇيلەنگەن دە ايەلىنەن ۇل تۋىپ، اتىن ءالىمباي قويعان، ودان كەيىن قىز تۋعان. توقاش ەلىنە قايتقاندا ۇلىن وزىمەن بىرگە الا كەتىپ، قىزى مۇندا قالعان. مىناۋ — سول ءالىم-باي.
قازي (ءمان بەرگەندەي). Co-لاي ەكەن.
ۋ ءا ل ي. بۇل ساۋدەگەرلەر نەگىزىندە ءاندىجاندىق بولسا كەرەك. رۋسياعا بارىپ ساۋدا جۇرگىزەدى ەكەن. وسى جولى رۋسسيالىق قالا — سەمەيدەن شىعىپتى.
ق ا ز ي. بۇيىمدارى كوپ پە ەكەن؟
ۋ ءا ل ي. جۇكتەرى ءجۇز تۇيەلىك. جانە رۋسيانىڭ اجارلى، ساپالى بۇيىمدارى، باعالارى ارزان. ءۇش مىڭنان استام وسىنداعى ساۋدا قويلارى بار. سولاردان ءجۇز تۇساقتى قوقاننىڭ
بۇرىنعى اقساقالى نۇرمامبەت زەكەتكە العان. ونىڭ دا وڭەشى كەڭ-اۋ!
باسقا بۇيىمدارىنان دا دامەسى بارعا ۇقسايدى.
قازي. قاندايىنان؟
ءۋالي. ەكى تۇيەگە ارتقان: بۇلعىن، قۇندىز، سۋسار تاعى سولارداي قىمبات اڭداردىڭ جاقسى يلەنگەن تەرىلەرى بار كورىنەدى. سولاردان اقساقال دا جانە ءمانجۇر اكىمى — دوتاي دا ءدام ەتەتىن سياقتى (قازيعا قاراپ جىميىپ.) ءبىز دە ساۋعاسىز قالماسپىز دەيمىن، حازىرەت؟
قازي. (ەلەڭدەپ). قانداي دالەلمەن؟
ءۋالي. بۇل ءشاھاردىڭ تارتىبىمەن ۇيلەندىرمەيمىز بە، ولاردى؟ وزگەلەرىنىڭ نەكەسىن مۇحتاسيب سياقتى كىشى يمامدار دا قيا بەرەر شال جانە جاس كەرۋەن باسىلارىنىڭ نەكەسىن ءسىز قيارسىز. ارجاعىن ءوزىم رەتتەي بەرەمىن.
قازي. ال، ءوزىڭىز؟
ءۋالي. (كۇلىپ). توگىلگەن تاعامنان مەن دە اۋىز ءتيىپ قالارمىن.
قازي. كوڭىلدەرى ۇناتاتىن شاۋكەن تابارسىزدار.
ءۋالي. البەتتە!.. (ازانشى كىرەدى.)
ازانشى (قازيعا). شاقىرۋىڭىزبەن ساياحاتشى اراب داموللاسى كەلىپ تۇر.
قازي. («ول كىم؟» دەگەندەي قاراعان ۋاليگە). ءمادينا-ي-مۋناۋارادان كەلگەن يمام. اسىلى قۇرايش. پايعارىمىز ءساللا-اللاھۇ عالايھي ءۋاسسالامنىڭ ءناسىلى، پايعامبارىمىز ءمۇحاممادان-مۇستافانىڭ سۇيىكتى شاھار-يارى-نىڭ ءبىرى ءعۇسمانو-اززۋناراينعا بەرگەن قىزىنان. بايرۋتتاعى ءداررا-ال، ءفيۋندى ءتامام ەتكەن. سودان يسلام الەمىن ارالاپ ءتۇسۋ ماقساتىمەن ساياحاتقا شىققان.
ءۋالي. كوپ بولعان با، شىققالى؟
قازي. ون جىلدان اسقان. سان الۋان جەردى ارالاعان تۇمسىعىن ءبىزدىڭ قاشقارياعا تىرەگەن. كەڭەسىپ كوردىم اشىق) ءبىلىمى مول كىسى ەكەن. ءاھلۋ-يسلامدى بىرىكتىرۋ، قۋاتتاندىرۋ تۋرالى تولىپ جاتقان ويلارى بار.
ءۋالي. مۇندا ۇزاق بولا ما ەكەن؟
قازي. وسى شاھاردا ءبىر جىلداي توقىراماق.
ءۋالي. He ىستەيدى سوندا؟
قازي. ءبىزدىڭ مەشىتتىڭ يمام ءحاتيبى ۇزاق ۋاقىت سىرقات قوي. قاشان ايىعارى ءمالىمسىز. بۇل داموللانى سونىڭ ورنىن باسا تۇرۋدى ۇيعارعان ەدىم، سول ءجايلى سويلەسۋگە شاقىردىم
(ازانشىعا.) كىرسىن دەڭىز (ازانشى كەتەدى.)
ۋ ءا ل ي. مەن دە سويلەسىپ كوردىم، حازىرەت. سول داموللانىڭ رۋسيا ساۋدەگەرىنە كۇدىگى بار...
ق ا ز ي (ەلەڭدەپ). قانداي؟ (ارابشا كيىنگەن داموللا كىرەدى.)
يمام (سالەمدەسكەن داموللاعا قاسىنان ورىن نۇسقاپ). قوش كەلدىڭىز، قۇرمەتتى داموللا! (داموللا وتىرىپ، بە.ءتىن سيپايدى.)
ق ا ز ي. قالاي، داموللا، ريزاسىز با، ءبىزدىڭ ءشاھاردا وتكىزىپ جاتقان كۇندەرىڭىزگە؟
داموللا. وتە، حازرەت! تاكلا-ماكان توڭىرەگىندەگى ءبىراز ءشاھارلاردى ارالاپ تا ۇلگەردىم. قازىرگى حالدەرى جامان ەمەس سياقتى. وتكەن تاريحىندا مازاسىزدىقتار بولعانمەن، ءقازىر تيىشتىق حالدە كورىنەدى. سول كۇيىن بۇزۋدا جالعىز عانا ءقاۋىپ سەزىلەتىن سياقتى.
قازي (ەلەڭدەپ). قانداي؟
داموللا. سوڭعى كەزدەردە، بۇل ولكەلەرگە رۋسيا ساۋدەگەرلەرى ءجيى كەلەتىن بولىپتى عوي...
ۋ ءا ل ي. ءسويتىپ جۇرگەنى راس.
داموللا. يسلام ءدىنىنىڭ ەن، باستى جانە ەڭ كۇشتى جاۋى ناساراني ءدىنى ەكەنىن بىلەمىز.
قازي. البەتتە.
داموللا. كەيىنگى عاسىرلاردا وسى ءدىندى وتە بەلسەندى تۇردە تاراتىپ وتىرعان مەملەكەت رۋسيا. سىبىردەگى، ەدىل بويىنداعى حالىقتاردى ناساراني دىنىنە كۇشپەن كوشىرىپ كەلە جاتقان رۋسيا، ەندىگى قاناتىن ورتا ازياعا، شىعىس تۇركىستانعا، ياعني ءسىزدىڭ تاكلا-ماكان توڭىرەگىنە تاراتۋ نيەتىنە كىرىسكەن سياقتى.
ق ا ز ي. دالەلىڭىز؟..
داموللا (جىلدامداتىپ). بارلىق زاماندا، بارلىق ەلدەردىڭ ىشكى سىرىن تاسۋعا باس سەبەپ ساۋداگەرلەر بولعانىن بىلەسىز.
قازي، تاۋاريحتان كورەمىز.
داموللا. سوندا، ساۋدەگەرلەردىڭ ءبارى بىردەي ەمەس، ىشىندە ەرەكشە تىڭشىلارى بولادى.
ءۋالي (قازيعا). بۇل كىسىنىڭ جوبالاۋىنشا رۋسيادان كەلگەن ساۋدەگەرلەردىڭ ەرەكشە كۇدىكتىسى — ءا-لىم-باي سياقتى.
ق ا ز ي (داموللاعا). نەگە ولاي جوريسىز؟
داموللا. تۇرىنە قاراعاندا بۇل جاي ساۋدەگەر ەمەس، وقىعان كىسى، مۇمكىن ورىسشا، ولاي بولسا، بۇل ورىس وكىمەتىنىڭ تىڭشىسى.
ۋ ءا ل ي. سويلەسىپ كوردىڭىز بە، ەزىمەن؟
داموللا. ءبىر كەرۋەن-سارايدا تۇرعان سوڭ، ارينە. ءبىراق وزىڭنەن سىردى كوپ تارتۋعا تىرىسىپ، ءوز سىرىن الدىرمايتىن قۋ سياقتى، بۇل تىڭشىعا لايىق قىلىق.
قازي. قالاي انىقتايمىز، بۇنى؟
داموللا. ءويتۋ قيىن ەمەس.
ۋ ءا ل ي. سوندا؟
داموللا. تىلدەرىڭدى الاتىن جانە اقىلى، ءبىلىمى بار ءبىر شاۋكەنگە قوسۋ كەرەك تە، ءىزىن اڭدىتۋ كەرەك.
قازي (ۋاليگە). ەسكەرەتىن جۇمىس ەكەن بۇل.
ۋ ءا ل ي. ارينە.
ءۇشىنشى سۋرەت
شوقاننىڭ كەرۋەن-سارايداعى ۇيعىرشا ءساندى جينالعان حۇجىراسى (بولمەسى). ونىڭ تورىندە جانە بوساعاسىندا ەكى ەسىك. شىمىلدىق اشىلعاندا شوقان الدەنە قالىڭ كىتاپتى شۇقشيا قاراپ وتىر. سىرتقى ەسىك قاعىلادى.
شوقان. كىرىڭىز! (مىستان كىرەدى.)
مىستان (تاڭدانا قاراعان شوقانعا). مەنى تانىماسسىز مىرزا، بىلمەيتىن دە بولارسىز، بۇل ءشاھاردا مەندەي كەمپىرلەر بولاتىنىن. بۇل ءشاھاردا شەتتەن كەلەتىن مۇسىلمانداردىڭ نەكەسىز تۇرا المايتىنىن ەستىگەن شىعارسىز؟
شوقان. ەستىدىم.
مىستان. ولارعا لايىقتى ايەلدى مەندەي كەمپىرلەر تاۋىپ بەرەدى.
ش و ق ا ن (ەلەڭدەپ). ءيا؟
مىستان. ءبىزدىڭ اتىمىزدى «ءدالال» دەپ تە، «تاپپاق» دەپ تە اتايدى. مەن سوندايلاردىڭ ءبىرىمىن. ءبىز تاباتىن ايەلدى «شاۋكەن» دەيدى.
شوقان (كورەرمەندەرگە). مەنى دە قامالدى دەسەڭىزشى بۇل تۇيىققا!.. (مىستانعا.) ءسىز قوساسىز با، سوندا؟
مىستان. مەن تابامىن، نەكەسىن يمام وقيدى.
ش و ق ا ن (قىلجاق كەسكىنمەن). تاپقانىڭىز كىم؟
مىستان. بىرنەشەۋدەن تاڭداۋ ەركىڭىز.
ش و ق ا ن. بىلمەيتىن ايەلدەردى قالاي تاڭدايدى، ادام؟ ءوز لايىقتاعانىڭىز بار ما؟
مىستان. ارينە بولادى. سىزدەي مىرزاعا قىمباتتارىنىڭ ءبىرىن لايىقتايمىز دا.
ش وق ا ن. «قىمبات» دەپ قاندايىن ايتادى؟
مىستان. نەكەسى كەپ قيىلعانىن.
ش و ق ا ن. «كوپ بايعا تيگەنىن» دەگەن سەز بە؟
مىستان. سولاي.
شوقان. نەگە اۋىستىرا بەرەدى نەكەسىن؟
مىستان. بۇل ءشاھارعا شەتتەن كەپ ۇيلەنگەن ەركەكتىڭ، نەكەلەنگەن ايەلىن باسقا جاققا ەرتىپ اكەتۋگە حاقى جوق. ەگەر بۇدان كەتەر بولسا، ايەلىن تالاق قىلۋعا مىندەتتى.
شوقان. ايىرىلادى دەگەنىڭىز بە؟
مىستان. ارينە. ايرىلعان ايەلگە ەرى تاقيا سىيلايدى. سونداي تاقياسى نەعۇرلىم كوپ بولسا، سوعۇرلىم ايەلدىڭ باعاسى ارتادى.
شوقان. ماعان ىلايىقتاعانىڭىزدا نەشە تاقيا بار؟
مىستان. ءتورت!..
شوقان. بۇعان دەيىن ءتورت ەرگە تيگەن بولا ما، سوندا؟
مىستان. ارينە.
ش و ق ا ن (كورەرمەندەرگە). جەزوكشەلىك قوي، بۇنىسى؟.. (مىستانعا.) قىزىن ساتاتىندار كىمدەر؟
مىستان. كەدەيلەر، قىزىنان باسقا ساتاتىندارى جوقتار. نەمەسە — جەتىمدەر...
شوقان (كورەرمەندەرگە). الەۋمەت تەڭسىزدىگىنىڭ جامان ءبىر جاعى بۇندا دا جەتكەن ەكەن!.. (مىستانعا.) تالاق بولعان شاقتا قايدا تۇرادى، شاۋكەندەر؟
مىستان. تۋىستارىنىڭ قولىندا. تۇراتىن مەكەندەرى ءشاھار اكىمىنىڭ ەسەبىندە، قاجەت كەزىندە تاۋىپ الادى.
ش و ق ا ن. جاسى نەشەدە، ماعان لايىقتاعان ايەلدىڭ؟
مىستان. ون التىدا.
ش و ق ا ن. سول جاسىندا ءتورت نەكەلى بولىپ ۇلگىرگەنى مە؟!
مىستان. تاقياسى ودان دا كوپتەرى بار. (باستىرمالاتىپ.) سىزگە ۇسىناتىنىمىز بار عوي، جەردە ەمەس، جۇماقتا جارالعانداي، اجارى دا، سىمباتى سۇلۋ!.. الىپ كەلەيىن، كورسەڭىز قىزىعارسىز!..
شوقان (كورەرمەندەرگە). وسىنداي ۇسىنىس بولارىن قالانىن، اكىمى دە، يمامى دا ەسكەرتكەن. نە كونۋ كەرەك تە، نە بۇل ارادان كەتۋ كەرەك. كەتۋگە بولمايدى، اتقاراتىن ىستەر كوپ. (مىستانعا.) كەلتىرىڭىز!.. (مىستان قۇلدىق ۇرىپ جونەلەدى.) «تاعدىرعا كونۋ» دەگەن وسى دا!.. مۇنىڭ ارتى نەگە سوعارىن ءتاڭىرىم بىلەدى!..
ءتورتىنشى سۋرەت
شوقاننىڭ بولمەسى. شوقان الدەنە قازاق ءانىن ىڭىلداپ، قالىڭ كىتاپقا شۇقشيا ءۇڭىلىپ وتىر. قولىندا قارىنداش. سىرتقى ەسىك قاعىلادى.
شوقان (كىتاپتان كوزىن الماي). كىرىڭىز (ۇيعىر كيىمىندە بوقاش كىرەدى).
ب و ق ا ش (جان-جاعىنا قارانىپ). سالەم، شوقان مىرزا!
شوقان (قاراپ، ساۋساعىن شوشايتىپ). تس!..
بوقاش. نە كىتاپ قولىڭداعى؟
ش و ق ا ن. «جامگۇ-ات-تاۋارپا». عاجاپ كىتاپ! تاماشا!
بوقاش. ەشكىم جوق سياقتى عوي.
شوقان. «ادام ارتىندا التى ساۋىسقان» دەمەي مە؟
ب و ق ا ش. مەن بىرەۋىن دە بايقاعان ەمەسپىن.
III و ق ا ن. مەن بايقادىم...
بوقاش. قالاي؟!.. قايدا؟!.
ش وق ا ن. ول ۇزاق كەڭەس. كەيىن ايتام.
ب و ق ا ش. ماقۇل. قىزدى كورسەتتى مە؟
ش و ق ا ن. كەردىم.
ب و ق ا ش. قالاي ەكەن؟
ش و ق ا ن. ءبىر كورمەگە ءتاۋىر سياقتى. ارعى سىرىن تۇيە المادىم. تۇيگەنىم — كيىك تۇقىمداس اڭنىڭ ىشىندەگى ەن، سۇلۋ، ەڭ نازىگىن گازەل دەيدى. اقىندار ولەڭنىڭ دە سىر شەرتەتىن ءبىر ءتۇرىن سول اڭنىڭ اتىمەن - «عازال» دەپ اتايدى. بۇل قىزدىڭ دا تۇرپاتى سونداي. ولەڭ ارنارلىق سياقتى.
بوقاش (قۋانعانداي). كوڭىلىڭ كەتكەن ەكەن، مىرزام، قالىڭ مالىن تياناقتايمىز دا، وندا!
ش و ق ا ن. سويلەستىڭىز بە؟ اۋىزدارىن قالاي اشاتىن؟
ب و ق ا ش. كەن، دە ەمەس، تار دا ەمەس.
ش و ق ا ن. سوندا؟..
ب و ق ا ش. بۇل شاھاردىڭ ەن، باستىسى «كازي-كالەن» اتالاتىن يمام ەكەن. وعان ونشاقتى بۇلعىن بەرسەك كومەكەيى تىعىندالاتىن. ودان كەيىنگى ءدۇرى — ءمانجۇر اكىمى — دوتاي. ول قۇندىزعا قۇمار دەيدى. وعان كامشاتتىڭ سالا قۇلاش بىرەر قۇندىزىن تارتارمىز. ۋاليگە ءبىر شەكپەندىك قاراكوك ءتۇستى شۋعا سىيلارمىز. قالعانىنا جىلتىر كاني-پاستان ءبىر-بىر بەشپەنتتىڭ يا كويلەكتىك ماتا، جەتپەي مە؟
ش و ق ا ن. بۋعان كەنسە كوپ ەمەس ەكەن. تاعى نەسى بار؟
ب و ق ا ش. كۇندىز قالاۋلى ادامدارىن شاقىرىپ ءدام بەرەتىن سياقتى دا، كەشكە جاستارعا ارنالعان ساۋىق جاسايتىن ويلارى بار. سونىڭ بارىنە پالاۋلىق بىرەر قاپ كۇرىش، بىرەر دوربا-مەيىز، ەكى-ۇش تۋ قويدىڭ ەتى، ونشاقتى تورسىق شاراپ، تاعى باسقا ۋاق-تۇيەكتەر... كەرەك سياقتى.
ش و ق ا ن. ەسەپتەتىپ كورسەم، ول دا بىرەر توپ ماتانىڭ قۇنى. و دا جان اۋىرتارلىق ەمەس بولار؟
ب و ق ا ش. ارينە. ساۋدامىز كۇسەت بولىپ جاتقان جوق پا، مۇندا كەلگەلى؟ التىن، كۇمىس، اسىل تاس دەگەندەردى بۇل ارادان ارباعا ارتىپ، تۇيەگە تەڭدەپ الىپ قايتاتىنبىز. قىمبات وتكىزىپ ءجۇرمىز. مالدارى، اسىرەسە، قويلارى بىزدەن ءوز بۇيىمدارىمىزدى رۋسياداعى باعاسىنان الدەنەشە رەت تورت-بەس ەسە ارزان. بەينەلەپ ايتقاندا، بۇل قاشقاريا اعىپ جاتقان مايلى وزەندەي ەكەن، شەتىنەن شەلەكپەن باتىرىپ الا بەر. ودان ولقى تۇسەر ەمەس.
ش و ق ا ن. راس، انگليانىڭ بۇعان كوز الارتا ۇمتىلۋى دا سودان. ءبىراق، ءبىز ونىڭ جولىن كەسەمىز!..
ب و ق ا ش. و جاعىنا مەن شورقاقتاۋمىن عوي، شوقان مىرزا. رەتىن تاۋىپ بوگەي بەرەرسىڭدەر. بۇل جۇمىستىڭ سالماعى ىزىنە تۇسكەننەن كەيىن، مال ايامايىق. تويدى مول جاسايىق. ءوزىڭ ايتقانداي، شىعىنى جان اۋىرتارلىق ەمەس.
شوقان (كورەرمەندەرگە كۇلە قاراپ). سولاي بولادى ەندى. بۇل ورىس اڭىزىنداعى باي ساۋدەگەر — سادكونىڭ تويىنداي بولماعانمەن، اقىن نيكيتين سيپاتتايتىن ۋحار-كۋپەستەي شاشىلاتىن شىعىن بولادى-اۋ دەپ شامالايمىن (ەسىك قاعىلادى.) كىرىڭىز!.. (شابارمان كىرەدى دە ءيىلىپ قۇرمەت كورسەتەدى.)
شابارمان. ءۋالي تاقسىر جۇمساعان ەدى دە.
ب و ق ا ش. ول كىسى قايدا؟
شابارمان. كەڭسەسىندە سىزدەردى كۇتىپ وتىر.
ب و ق ا ش. ءقازىر كەلەدى دەڭىز. «قۇپ!. (دەپ جونەلە بەرگەن شابارمانعا.) توقتاڭىز! (كىدىرەدى.) قالاعانىڭىزدىڭ ءبارى دە بەرىلەتىن بولىپتى دەڭىز!
شابارمان. قۇپ، تاقسىر!.. (كەتەدى.)
شوقان. ۇيعىرلاردىڭ «ءماشىراپ» اتالاتىن حالىقتىق ساۋىعى بولۋعا ءتيىستى. ەستۋىمشە، وتە قىزىق دەسەدى. كورگىم كەلەدى.
ب و ق ا ش. سۇراعاندارىن بەرگەن سوڭ، نەسىن جاساسا دا مەيلى. ول — جاس ساعان كەرەك بولار. ءبىز سياقتى جاسامىستار، ەنشىسىنە تيگەن شاۋكەندى باۋىرىنا باسادى دا، تىڭقيىپ جاتا بەرەدى...
بەسىنشى سۋرەت
شىمىلدىق سىرتىنان ۇيعىرشا قىزۋ ان-كۇي ەستىلەدى شىمىلدىق اشىلادى: ءساندى باۋ-باقشانىڭ ءىشى. جاستار ءماشىرابى، ارالارىندا ۇيعىرشالاۋ كيىنگەن شوقان مەن ءساندى كيىنگەن شىنارگۇل، ويىندى جىگىتبەگى باسقارىپ ءجۇر. ازدان سوڭ يمامشا كيىنگەن داموللا كىرەدى دە، اندەتكەن، بيلەگەن جاستارعا، اسىرەسە شوقانعا تاڭىرقاي قاراپ تۇرادى. وعان شوقاننىڭ كوزى ءتۇسىپ، توقىراپ:
ش و ق ا ن. اسسالاۋماعالەيكەم، حازىرەت! (قولداسادى.)
د ا م و ل ل ا. نامازدان كەلە جاتىپ، ساۋىقتارىڭىزعا كەزىگىپ قالدىم دا، تاماشالاپ قاراپ تۇرمىن.
ش و ق ا ن. ءوزىڭىز دە ارالاسىڭىز!
داموللا. شاريعات قوسپايدى، يمامدارعا، بۇنداي ويىنعا ارالاسۋعا (سويلەۋگە ىڭعايلانعان شوقاندى بوگەپ.)
قانداي ەپتىسىز، بيلەۋگە!.. ەۆروپاشا، نەمەسە، ورىسشا ءتىپتى تاماشا بيلەر ەدىڭىز!
ش و ق ا ن. ولاردى قايدان بىلەسىز؟..
داموللا. جيھانگەز اداممىن، كورگەنىم بار.
شوقان. ءوزىڭىز بيلەپ كوردىڭىز بە؟ يا، اندەتىپ؟..
داموللا. «شاريعات قوسپايدى» دەمەدىم بە؟
ش و ق ا ن. بىلگەن كىسى شاريعاتقا بوگەلە مە؟
داموللا. مۇسىلمان كىسى،— البەتتە!.. ءسىز... (جىگىتبەگى تايانىپ، شوقانعا.) ويىن سىرتىندا قالىپ قويدىڭىز عوي.
داموللا. سولاي بوپتى. شاقىرىڭىز.
جىگىتبەگى. كوپشىلىك! جاماعات! (كوپ الاڭدايدى.) كۇيەۋ مەن قالىڭدىق سىرتقارى تاپتى. ويىنعا شاقىرايىق!
ك ءو پ ش ءى ل ءى ك. شاقىرايىق. (حورمەن قارسى الادى.)
ب ءى ر ە ۋ ل ە ر. اۋەلى قالىڭدىقتان ءان ەستيىك.
ب ءا ر ءى (قول شاپالاقتاپ). وتىنەمىز!
شوقان (شىنارگۇلگە). كوپ ءوتىنىشىن ورىنداماۋعا امال جوق. (كوپشىلىككە.) قاي ءاندى؟
كوپشىلىك (اتايدى. مۋزىكا وينالىپ شىنارگۇل قوسىلادى. كوپشىلىك قول شاپالاقتايدى.)
داموللا. نە دەگەن اسەرلى ءان ەدى! بۇل، ءالىمبايدىڭ باقىتى. يا-ھ، ءا-ليم-بايدىڭ!
ج ءى گ ءى ت. ال، ءبيدى جالعاستىرامىز! (كوپشىلىك بيگە كىرىسە بەرگەندە، «تاعامعا!» دەگەن داۋىس ەستىلەدى. شابارمان كىرەدى.)
شابارمان (قولىمەن ءجون نۇسقاپ). تاعامعا، حالايىق، تاعامعا!.. (جۇرت جوڭكىلە باستاعاندا، داموللا شابارمانعا «سەن ىركىل» دەگەندى ىمدايدى، كوپ كەتەدى. شابارمان ىركىلەدى).
داموللا. قالاي؟..
شابارمان. قۇيرىعىن شالدىرار تۇلكى ەمەس.
داموللا. نە دەيدى...
شابارمان. سىر تارتايىن دەسەم، ماڭايلاتپايدى، «ادال جار بولام» دەۋدەن تانبايدى.
د ا م و ل ل ا. وندا بىلاي ىستە، سەن (شابارمان قۇلاق تۇرەدى): سول ءالىمباي كىتاپ جيناعىش دەيدى. سەن ءوزىڭ حات بىلەسىڭ بە؟
شابارمان. ازداپ...
داموللا. كىتاپ اتىن ايىرا الاسىن، عوي؟
شابارمان. شامالاپ.
داموللا. ەندەشە، شاۋكەنمەن بىرگە تۋرا باستاعان شاقتا، شاۋكەن وڭاشالانعاندا، ءالىمبايدىڭ بولمەسىنە كىر دە جيناعان كىتاپتارىنىڭ اتتارىن جازىپ ال. ىستەي الاسىن، با، مۇنى؟
شابارمان. وسى عانا بولسا، قيىن ەمەس بۇل.
د ا م و ل ل ا. ىستەي الساڭ كوپ سىي بەرەم. شابارمان. ماقۇل، داموللا!
التىنشى سۋرەت
شوقاننىڭ بولمەسى ءبىر قابىرعاعا قاز-قاتار ىلگەن تاقيالار.
شىمىلدىق اشىلعاندا، ۇيعىرشا ءساندى كيىنىپ، ۇزىن شاشىن كوپ تارامعا ورگەن شىنارگۇل اقىرىن قيمىل، مۇڭلى كەسكىنمەن تاقيانىڭ ءارقايسىسىن ءبىر ۇستاپ كورىپ، ىڭىرسي اندەتىپ جۇرەدى، تورگى ەسىكتەن قازاقى جازعى كيىمدە شوقان شىعادى، شىنارگۇل وعان ءيىلىپ ءتاجىم جاسايدى.
ش و ق ا ن. شىنار، تىسقا ءبىراز سەرۋەندەپ قايتايىن.
ش ى ن ا ر. ىقتيارىڭىز.
شوقان (جىلى شىرايمەن جاقىنداپ). قاجەتى بولىپ قالماسا ۇزاق جۇرمەۋگە تىرىسارمىن، ءىشىڭ پىسسا ەرمەگىڭ دە از، كىتاپتار كوپ. ولاردى وقي المايسىڭ، (دەمىن اۋىر الىپ.) ساۋاتسىزسىڭ.
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. ماعان الاڭداماڭىز. ايەلدىڭ، ۇلەسىنە تاعدىر ءۇي-ىشىنىڭ عانا جابدىعىن قوسقان. سەرۋەندەي بەرىڭىز. ۋاقىتقا قاراماڭىز. ءسىز ورالعانشا ەرمەك بولاتىن بىردەڭە تابارمىن.
ش و ق ا ن. ايتپاقشى دۋتار بار ەكەن عوي. ءسىز ونى وتە جاقسى شالاسىز (تورگى ەسىككە قاراپ). توسەك قاسىندا تۇرعان، اكەپ بەرەيىن (جونەلەدى.)
شىنارگۇل (بوگەمەك بولىپ). ءوزىم-اق الارمىن...
شوقان (توقىراماي). جو-جوق، اكەپ بەرەم. (تەز الىپ شىعىپ.) مىنە!.. (بەرەدى.) اندەرىڭ قانداي سازدى، سەنىڭ!.. دۋتارعا ءۇن قوسساڭ، ۋاقىتتىڭ قالاي وتكەنىن بىلمەي دە قالام. ۇيعىر اندەرىنىڭ ءبىر ادەمىسىن ايتشى!
شىنارگۇل (نازدانىپ). ماقۇل، قۇرمەتتى ءالىم؟.. (ۇيعىردىڭ ءبىر ءانى ايتىلادى. شوقان ىڭىلداپ ءۇن قوسادى.)
شوقان (ريزا بولعانداي). جارايسىڭ، شىنارىم. (قۇشاقتاپ.) دۋتاردى اكەلگەن اقىما ءبىر سۇيگىز! (شىنارگۇل قارسىلاسپايدى. سۇيگەن شوقان، «ال!» دەيدى دە، جىلدام قيمىلداپ بوساعاداعى ەسىكتەن شىعا بەرىپ.) ەسىكتىڭ ىلگەگىن ىشىنەن سالىپ ال! (كەتەدى.)
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل (ويلانعان كەسكىنمەن). شاماڭ كەلسە ۇعىپ كور، وسى ادامدى!.. بۇل عاجايىپ جاقسى ادام. مەن بىلەتىن ەركەكتە ايەلدى مۇنداي قادىرلەيتىن كىسىنى كورگەن ەمەن. مەنىڭ بۇعان دەيىن كورگەندەرىم: قوياندى اۋلايتىن قاسقىر، تورعايدى اۋلايتىن كۇيكەنتاي، تىشقاندى اۋلاي¬تىن مىسىق... (قىزىنا سويلەپ.) ءالىمباي ولاردان بوتەن ەركەك ول مەنى كىسىگە ساناپ، شۇيىركەلەسىپ كەڭەسەدى دە، ىستىق قۇشاقتايدى دا، ەركەلەتەدى دە، كەيدە قۇشىرلانىپ سۇيەدى دە. (كىدىرىپ.) سوندا، مۇنىسى نەسى؟! نەكەمىز قيىلعانىنا ءبىراز كۇن بولىپ تا قالدى، سودان بەرى تار توسەكتە جار قۇشاعىمىز ءبىر رەت تە قاۋىشقان ەمەس. بوس ۋاقىتىندا بايقاستىراتىنى — كىتاپ. قايدان تاباتىنىن بىلمەيمىن، تىسقا شىققان سايىن قۇشاق-قۇشاق كىتاپ اكەلەدى، سولارعا شۇقشيا ۇڭىلەدى دە جۇرەدى. نە وقيتىنىن، نەمەنە ىزدەيتىنىن بىلمەيسىڭ. «نەگە؟» دەپ سۇراساڭ، «ونىڭ ساعان قاجەتى از» دەپ جاۋاپ بەرەدى. وقىعاندارىنىڭ الدەنە جەرلەرىن سىزادى، الدەنەلەردى كوشىرەدى... الدەنەلەردى جازادى. (تاڭدانعانداي.) جار توسەگىنە سالقىن. نەگە؟ مەن ونى قىزىقتىرا المايمىن با؟ ايەلدىڭ ءوزىم بىلەتىن ءادىس-ايلالارىن قولدانىپ كورەم، ولارعا ەلىكپەيدى. نەگە؟.. ەركەك ەمەس پە، الدە؟.. (تاعى كىدىرىپ شوشىنعانداي.) الدە ەل اۋزىنداعى وسەكتىڭ راس بولعانى ما؟!. (سالماقتانىپ.) وسى ءالىمبايدى مەنىڭ ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن تۋعان اعام، كىشكەنە كۇندەرىندە بولىنگەسىڭدەر دەگەن قاۋاسەت بار؛ سونى ءالىمباي دا ەستىپ، تۋىستىق جاعىنان تۇرشىگە مە ەكەن؟!. كىمنەن بىلەم، وسىنىڭ انىعىن؟ (از كىدىرىپ.) «ەسىكتى ىشىنەن ءىل» دەپ ەدى-اۋ، ءالىم. ىلمەپپىن-اۋ! (تۇرەگەپ.) ىلەيىنشى (بەتتەيدى. ول تايانعاندا، ەپپەن باسقان شابارمان قىلمىڭداعان كەسكىنمەن كىرە بەرەدى. شىنارگۇل شوشىعانداي الاقانىمەن بەتىن باسىپ، ديۆانعا ەت-بەتىنەن جاتا كەتەدى.)
شابارمان (جاقىنداپ). بۇل قاي شوشۋ؟!. كوتەر باسىڭدى. بەرمەن قارا!..
شىنارگۇل (قاراماي، قولىن سىلتەپ). كەتىڭىز!
شابارمان (ءيىلىپ). نەگە؟!
شىنارگۇل. مەن بىرەۋدىڭ ءنا-ماحرامىمىن.
شابارمان. بولا بەر. ءجۇزىڭدى كورسەتپەي-اق قوي، وندا. ايتا كەلگەن سەزىم بار، سونى تىڭدا!
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. ەستيىك.
شابارمان. ەرىڭىز كىتاپتى كەپ جيادى دەپ ەستيمىز. كورۋگە بولاما، سولارىن؟
شىنارگۇل. مەن كەرگەن جوقپىن.
شابارمان (جان-جاعىنا جالتاقتاپ). ەكەۋمىز بىرگە قاراساق قايتەدى، وندا؟ (تورگى ەسىككە بەتتەيدى.)
شىنارگۇل (اتىپ تۇرىپ، اقىرا سويلەپ). جار توسەگى بار بولمەنى جات كورۋگە بولمايدى. شەگىنىڭىز!..
شابارمان (كىدىرمەي). وندا نە تۋر؟
شىنارگۇل (جىلدام باسا تايانىپ، اقىرىپ). «شەشىپ!» دەدىم عوي، سىزگە! (شابارمان توقىرامايدى. شىنارگۇل قوينىنان كەزدىك پىشاق سۋىرىپ.) شەگىنەسىز بە، جوق ءيا ؟ (ۇمتىلادى).
شابارمان (ۇرەيلەنىپ، جاسقانىپ). قويىڭىز، ونداي ويىندى!..
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. ويىنىم ەمەس، شىنىم. (سىرتقى ەسىكتى نۇسقاپ.) شىعىڭىز انادان، تەز. ايتپەسە، سالام پىشاقتى! (ۇمتىلعان شىنارگۇلدەن قاشقالاقتاعان شابارمان شىعىپ كەتەدى.) شىنارگۇل وزىنە. بۋ نە؟!. نەگە كەرەك ول كىتاپتار بۇعان؟.. (از ويلانىپ.) وزىنەن سۇراسام قايتەدى، كىتاپتاردى نەگە جينايتىنىن؟ (ورنىنا ورالىپ.) تاعى ءبىر وسەكتە، وسى شاھارعا جۋىقتا پايدا بولعان دۋانانى، مەنىڭ تۋعان ناعاشى اتام دەگەن ءسوز بار. ونى انەۋ كۇنى داربازا الدىندا ءبىر كوردىم دە جوعالتتىم. قايدا، ول؟!. (جىلامسىراپ.) ءتاڭىرى، باقىتسىز ماعان ءبىر تۋىسقاندى دا قيماعانى ما؟ اتا!.. نەگە كورىنبەيسىڭ؟! (بەتىن باسادى، تورگى ەسىكتەن ەپپەن باسقان، ارابشا جۇدەۋ، جەڭىل كيىنگەن دۋانا كورىنەدى. ونى ابايلاماعان شىنارگۇل سولقىلداپ.) اتا- ا-ا!..
دۋانا (ەپپەن جاقىنداپ دىبىس بەرىپ). ءاۋ، بالام!
شىنارگۇل (شوشىنا جالت قاراپ). اللا، بۇل كىم ەدى؟..
د ۋ ا ن ا (بەرى باسىپ). ىزدەگەن اتاڭ!..
شىنارگۇل (جاتىرقاۋىن دوعارعانداي). نە دەيسىز؟!.
د ۋ ا ن ا'. ۋاللاھي-بەللاھي!.. شەشەڭنىڭ اتى — ءشارافات تا. ول مەنىڭ تۋعان قىزىم!
شىنارگۇل (سەنگەندەي). قايدان كەلىپ شىقتىڭ، اتا؟
د ۋ ا ن ا. ادەلەت ىزدەپ قاڭعىرىپ كەتىپ...
شىنارگۇل (ەركەلەگەندەي). ءقازىر، تابان اۋزىندا
قايدان كەلىپ شىقتىڭ، اتا؟
د ۋ ا ن ا. ول جولىمدى بىلەتىن كۇنىڭ ءالى تۋعان جوق، جيەنىم!.. تۋا قالسا ايتارمىن. (ايمالاپ.) جارىق جۇلدىزىم، تاپتىم با، جوق پا؟ ءوڭىم بە بۇل، ءتۇسىم بە؟
ش ى ن ا ر گ ۋ ل. اتا، اتا-جان!.. (قۇشاقتايدى.)
د ۋ ا ن ا. حالىن، قالاي، پەرزەنتىم؟
شىنارگۇل. جاقسى، اتا!
د ۋ ا ن ا. قازىرگى تاعدىرىڭا ريزاسىڭ با؟
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. وتە ريزامىن، اتا! قوسىلعانىم، جاقسى ادام. ول مەنى قاتتى سىيلايدى،
دۋانا. ءيمانجۇزدى ادام بولعان سوڭ ءوزىم دە سولايعا جورىپ ەدىم.
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. ءسىز كوردىڭىز بە، اتا، ونى؟
دۋانا. سان رەت. بىرەر جولى ءتىل دە قاتتىم. كىتاپتار جينايدى ەكەن، كەرەكتى كىتاپتارىن تابۋعا جاردەمدەستىم. ءسوز الپەتىنە قاراعاندا حاقيقات ىزدەيتىن ادام سياقتى. حاق مۇسىلمانعا ۇقسايدى. بۇندا ەزىنە جولىعام با دەگەن ويمەن دە كەلگەن ەم...
دۋانا. ءبىر قۇپيانى قۇلاعىڭا سىبىرلايىن با، قىزىم؟
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. ۇيدە بوگدە كىسى جوق قوي، اتا؟
د ۋ ا ن ا. سوندا دا، بالام. «جاۋ جوق دەمە، جار استىندا، ءبورى جوق دەمە، بورىك استىندا» دەگەن.
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. سىبىرلاڭىز، وندا! (دۋانا سىبىرلاي باستايدى. ءبىر مەزەتتە شىنارگۇل شوشىنىپ قاپ.) نە دەيسىز، اتا؟! راس، «ءالىمباي» ەمەس پە؟
دۋانا. وعان ۇيلەسپەيدى.
شىنارگۇل (كورەرمەندەرگە). ەندەشە نەگە جار توسەكتەن سىرعاقسيدى؟!. (ەسىك قاعىلادى. ەكەۋى دە ەلەڭدەيدى.)
دۋانا (ەلەڭدەپ). بۇل كىم؟ (شىنارگۇلگە.) ەندىگىسىن كەيىن ايتام. (شىنارگۇل ەپپەن باسىپ، ەسىككە تايانادى، ارجاعىنان «اش!» دەگەن ايەل داۋسى ەستىلەدى.)
شىنارگۇل (دۋاناعا). مىستان كەمپىر!.. (ساسقالاقتاپ). ەندى قايتتىك؟.. اشتىرماي قويمايدى!.. (شىنارگۇل سىرتقى ەسىككە قۇلاعىن جاپسىرىپ تۇرعاندا، ەپپەن باسقان دۋانا كىرگەن ەسىكتەن شىعىپ كەتەدى. ونى ابايلاماعان شىنارگۇل جان-جاعىن كوزىمەن شولىپ.) قايدا جوعالدى اتام؟!. (ەسىك دۇرسىلدەي باستايدى.) ءقازىر!.. (ىلگەكتى اشادى، قۇتىرىنعان قيمىلمەن مىستان كىرەدى.)
مىستان. نە بولدى، وسىنشا كىدىرتىپ؟
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. تەرگى بولمەدە قاتتى قالعىپ كەتكەن ەكەم.
مىستان (كەكەتىپ). قالعىپ كەتىپ... كىم بار حۇجىراڭدا؟
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. كورىپ تۇرعان جوقسىز با؟
م ى س ت ا ن. تەرگى بولمەدە؟
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. وندا دا ەشكىم جوق.
مىستان. كورىپ شىعام (بەتتەيدى).
شىنارگۇل (ساسقالاقتاپ، كورەرمەندەرگە). اتامدى كورەدى-اۋ! ەندى قايتتىم؟ (تورگى ەسىككە تالاسا بىرگە كىرەدى دە، قۋانىشتى كەسكىنمەن بۇرىن شىعىپ.) اتام جوق... كوزدەن عايىپ بولاتىن قاسيەتى بار دەگەن ءسوز راسقا شىققانى ما؟! (مىستان شىعادى.) نەگە نانبايسىز، «جوق» دەسە؟..
مىستان (زەكىپ). قايىمداسپا!.. (سويلەتپەي.) ورىندادىڭ با، تاپسىرمامدى؟
شىنارگۇل (تۇسىنبەگەندەي). قانداي؟
مىستان. «جازاتىن قاعازدارىن، اكەلەتىن كىتاپتارىن تاۋىپ قوي» دەگەن؟..
شىنارگۇل. جازعاندارىن كورمەدىم. تورگى بولمەدە ءۇيىلىپ جاتقان كىتاپتارىن ەزىڭىز كوردىڭىز...
مىستان (كورەرمەندەرگە). كىتاپتارىن كوردىم. اتتەڭ، وقي المايمىن. نە كىتاپ ەكەنىن ايىرا المايمىن. (شىنارگۇلدى ساۋساعىمەن كوزگە شۇقىپ.) كوزىڭ شىقسىن، قالاي كورمەيسىڭ، كۇن سايىن ءتۇنى سارىلىپ وتىرىپ جازاتىن قاعازدارىن؟ تورگى بولمەدەگى ساندىققا تىعا ما؟
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. بىلمەدىم.
مىستان. بىلگەنىڭنەن ايرىل!.. كىلتى قايدا؟
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. مەندە جوق!..
مىستان (اشۋلانىپ). مىنا كۇڭدى-اي!.. كورمەيدى دە، بىلمەيدى! بالتا تاپ، ساندىق قاقپاعىن بۇزامىز!.. ءجۇر!.. (تورگى ەسىككە ۇمتىلادى.)
شىنارگۇل (كەسە-كولدەنەڭدەپ). ەندى كىرۋگە ۇلىقسات جوق!
مىستان (دولدانىپ). «ۇلىقسات!» پىسقىردىم مەن ۇلىقساتىڭا! (كيمەلەپ.) جىبەر، ايتپەسە شاشىڭنىڭ ءبىر تالىن دا تاستامايمىن!.. (شاشىنا جارماسا بەرگەندە شوقان كىرىپ كەلەدى. ساسىپ قالعان مىستان زىمياندانىپ.) ساندەمەي ەرىپ ءجۇر ەكەن شاشىن، تۇزەپ بەرەيىن دەپ ەم (شىنارگۇل جىلاعان بويىمەن وتىرا كەتەدى.)
شوقان (جايسىز حال بولعانىن سەزگەندەي، مىستانعا). ءسىز بارىڭىز!.. (الاڭداۋىنا قاراماي، زەكىپ.) بارىڭىز، بار دەگەن سوڭ! (جالتاقتاعان مىستان كەتەدى. شىنارگۇلگە.) نە بولدى؟ (شىنارگۇل وكسىگەن قالپىمەن شوقاننىڭ قۇلاعىنا بولعان وقيعانى سىبىرلاپ ايتادى. شوقان ءمان بەرگەندەي). «اھا، سولاي دە»، «ياپىر-اي، ءا؟!.» «ساقتانۋ قاجەت ەكەن!..» دەگەن سياقتى ۇندەر قوسىپ وتىرادى.
شىنارگۇل (سىبىرلاپ). مىنە، حال وسىنداي ءالىمجان.
ش و ق ا ن. تۇسىنىكتى... (تۇرەگەپ جۇرە سويلەنىپ). بۇل، ارينە، وسى قالادا «داموللا» اتانىپ جۇرگەن ادامنىڭ ءىسى. ول مەنىڭشە اراب تا ەمەس، مۇسىلمان دا ەمەس، اكسەنتىنە قاراعاندا، نەمىس؛ ءجۇرىس-تۇرىسىنا، سەز الپەتىنە قاراعاندا، اعىلشىنداردىڭ وست-ينديا اتالاتىن بارلاۋ ۇيىمىنىڭ اگەنتى. (ويلانىپ.) ەگەر ول نەمىس بولسا، ارينە، كاتوليك؛ شىن كاتوليك ەشۋاقىتتا كىرەسىنەن اجىرامايدى. سونى قالاي انىقتاۋ كەرەك؟ (از كىدىرىپ.) تاپتىم: ونىڭ موينىنا ۇنەمى اسىپ جۇرەتىن بويتۇمار سياقتى دورباشىعى بار. «بۇل نە؟» دەگەنىمدە كىشكەنە «كالەم-شاريف»، ياعني قۇران دەپ جاۋاپ بەرگەن. سولاي دەي تۋرا، كەسكىنى الدەنەگە قىزارۋى ىقتيمال. ەندەشە سونى قولعا ءتۇسىرۋ كەرەك!.. ءبىراق، قالاي؟ (از ويلانىپ، شىنارگۇلگە.) شىنار!..
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. ءاۋ، ءالىم!..
ش و ق ا ن. سەن ارابستاننان كەلىپتى-مىس دەيتىن داموللا نەكەلەنگەن شاۋكەنمەن تانىسپىن دەگەن ەدىڭ عوي؟
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. تانىس قانا ەمەس، دوسپىن. ەكەۋىمىز قۇرداسپىز جانە تاعدىرىمىز دا ۇقساس، ەسىمى نيگار. ونى نەگە سۇرادىڭىز؟
ش و ق ا ن. ءبىر قاجەتكە جارار ما ەدى، سول دوسىڭ؟
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. قايدام، قانداي قاجەت ەكەنىن. وڭاي ما، قيىن با؟
ش و ق ا ن. وڭاي دا، قيىن دا.
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. ايتىپ كورىڭىز؟
ش و ق ا ن. ياعني، داموللا ۇنەمى موينىنا دورباشىق اسىپ جۇرەدى، ايەلى سونى از ۋاقىتقا سەنىڭ قولىڭا ءتۇسىرىپ بەرمەس پە ەكەن؟
شىنارگۇل (تولقىعانداي). ماعان كەرەگى نە ونىڭ؟
ش و ق ا ن. ماعان كەرەك.
شىنارگۇل. وندا ءوتىنىپ كورەيىن.
شوك ا ن. كورمە، ىستەت!.. ءبىراق بۇل وتە جاسىرىن جۇمىس بولسىن، ەرىنىڭ قاپىسىن تاپسىن، العانىن سەزدىرمەسىن...
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. ەرى دورباشىعىن ىزدەسە قايتەدى؟
شوقان. تەز ورنىنا قويدىرامىز (جالبارىنعانداي). وسىنى ىستەت!..
شىنارگۇل (از ويلانىپ). كورەيىن، تەك ىزدەگەن نارسەڭىز بار بولسىن.
ش و ق ا ن. تابىلا ما، جوق پا، ونى قاراعاندا كورەرمىز. ساعان ايەلى «دورباشىق نەگە كەرەك بولدى؟» دەسە، «ىشىندە دۇعالىق بار دەيدى، سودان ءبىر دەرتىمە ىشىرتكى جازدىرىپ الايىن دەپ ەم» دەي سال؛ مەنىڭ، ىزدەۋىمدى سەزدىرمە!..
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. تىرىسىپ كورەيىن.
ش و ق ا ن. تىرىسپا، تاپتىر!..
ش ى ن ا ر ك ءۇ ل ماقۇل، قۇرمەتتى ءالىمجان!
شوقان. وسىنى ىستەي الساڭ دۇنيەلىك قانا ەمەس، اقيرەتتىك تە دوسىم بولاسىڭ!
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. ءامين!.. (كەتەدى. شوقان تورگى ەسىككە بەتتەپ اشا بەرەدى دە، الدەنەدەن سەسكەنگەندەي شەگىنىپ كەتەدى. دۋانا كىرە بەرەدى.)
ش و ق ا ن. اللا، وزگەرىپ كەتىپسىز عوي؟!.
دۋانا. تانىماي قالدىڭىز با؟
ش و ق ا ن (تانىعانداي). ءيا، ءيا... دۋاناسىز!.. كيىمدەرىڭىز وزگەرگەن...
دۋانا. جاعدايىنا قاراي بولادى دا، بالام.
شوقان (بوساعا ەسىگىن ىشىنەن ءىلىپ). حوش كەلدىڭىز، وتىرىڭىز! (دۋانا وتىرادى.) كوشەدە كورىسكەنىمىز بولماسا، سىزبەن ءالى شۇيىركەلەسە كەڭەسىپ كورگەن ەمەسپىز.
د ۋ ا ن ا. ويتۋگە جاعداي بولدى ما؟ اينالا كوز جانە... اڭدىعان كوز!
ش و ق ا ن. راس، قايدان كەلىپ شىقتىڭىز مۇندا؟
د ۋ ا ن ا. عايىپتان.
شوقان (يلانباعانداي). مۇسىلماندار «عايىپ ەرەن، قىرىق شىلتەن دەگەن ءپىر بار، ونىڭ كوزگە كورىنۋگە دە، كورىنبەۋگە دە ءالى كەلەدى» دەيتىن ەدى. بۇل ءشاھاردىڭ حالقى ءسىزدى سولاي جوريتىنى راس. ءبىراق ءسىز دە ادامسىز عوي؟
د ۋ ا ن ا. ارينە...
ش و ق ا ن. ەندەشە، دۋانالىق حالگە نەگە تۇسكەنىڭىزدى سۇراۋعا بولا ما؟
دۋانا (قۋلانا قاراپ). ارينە بولادى. اۋەلى نەگە ءالىمباي بولعانىڭىزدى ءسىز ايتساڭىز!..
ش و ق ا ن. مەن كىممىن، «ءالىمباي» ەمەي؟
د ۋ ا ن ا. مەن بىلەتىن ءالىمباي ەمەسسىز، ءسىز.
ش و ق ا ن. ول قانداي، «ءالىمباي» ەدى؟
د ۋ ا ن ا. ول قوڭىر كەسكىندى، كەرتەش مۇرىندى بولا¬تىن. ءسىز قىر مۇرىندى سۇرعىلتسىز. (شوقان قوبالجىعان تارىزدەنەدى.) ءبىراق ءسىز ساسپاڭىز، ارجاعىن ءازىر سۇرامايمىن. مەنىڭ باقىتسىز نەمەرەمدى از كۇن بولسا دا باقىتقا جەتكىزىپ، ادام قاتارىندا ۇستاعانىڭىزعا وتە ريزامىن.
شوقان (قۋانعانداي). كوردىڭىز بە، سويلەستىڭىز بە؟
دۋانا (نىعارلاپ). ارينە!.. تۋىسى ەمەستىگىڭىزدى ءبىلدى.
ش و ق ا ن. قويىڭىزشى!..
د ۋ ا ن ا. ايتتىم.
ش و ق ا ن. بۇلدىرە جازداپسىز عوي؟
د ۋ ا ن ا. شىندىقتى بىلگەنى دۇرىس قوي. سوندا عانا ىقلاسپەن سۇيەدى. ءدۇدامال حالدە شىن ءسۇيۋ بولمايدى.
شوقان. ءوزىم دە ويلاپ... ال، نەمەرەڭىز عاجاپ ادام.
دۋانا (مۇڭايىپ). از كۇن بولسا دا باقىت كورسىن بەيباق. (كۇرسىنىپ.) بۇل راقاتى مەن باقىتىنىڭ از ۋاقىتتىق ەكەنىن بىلەم. بۇل فاني، ياعني ۋاقىتشا دۇنيەدە باقي، ياعني تۇراقتى راقات ەشكىمدە دە بولۋعا ءتيىستى ەمەس. باقيلىق راقات اقيرەتتە عانا. ەندەشە فانيلىق دۇنيەدە از كۇندىك بولسا دا قاناعات...
ش و ق ا ن (كۇدىكتى كەسكىنمەن). ال، ءسىز ءوزىڭىز نە قىلعان ادامسىز.
د ۋ ا ن ا. ايتايىن (شوقان زەر سالا تىڭدايدى.) ءبىزدىڭ تاكلا-ماكان اتالاتىن قۇمنىڭ شىعىسىندا تۇرفان دەيتىن ءشاھار بار. مەن دۇنيە ءجۇزىن كوپ ارالاعان كىسىمىن. سوندا ھاۋاسى تۇرفاننان ىستىق جەردى كورگەن ەمەن.
ش و ق ا ن. ەستىپ ەم.
د ۋ ا ن ا. مەن سول ءشاھارداعى مەشىتتىڭ ءيمام-حاتيبى، ياعني حۋتبا وقۋشىسى ەدىم.
شوقان (كورەرمەندەرگە). يسلامنىڭ ءدىن لەكسياسىن وقۋشىلارى. (دۋاناعا.) ايتا بەرىڭىز!
د ۋ ا ن ا. تۇرفان مەشىتىنىڭ باس يمامىمەن ءبىر كەزدە كەلىسپەي قالدىم. ول زورلىقشىل زالىم ەدى. مەنەن كەك الماق بولعان ول، توعىز جاسار جالعىز قىزىم، ءسىزدىڭ ايەلىڭىزدىڭ شەشەسى — ءشارافاتتى قاشقاريانىڭ اكىمى — ءۋاليحان تورەگە شاۋكەندىككە بەردى. ول دا زالىم تەرە ەدى. قىسقاشا ەكى مىسال كەلتىرەيىن.
ش و ق ا ن (ەلەڭدەپ). ءيا!
د ۋ ا ن ا. ءبىر عاجايىپ تەمىر ۇستاسى، باعدات بولاتىنان قىلىش سوعىپ، قاسىنا ازامات بالاسىن ەرتىپ، ءۋاليحان تورەگە سىيعا اپارعان. سوندا قىلىشتى قابىلداعان تەرە، «وتكىرلىگىن سىنايىن» دەپ ۇستانىن، بالاسىنىن، باسىن شاۋىپ تۇسىرگەن.
ش و ق ا ن (تىتىركەنىپ). و، زالىم-اي!..
د ۋ ا ن ا. كۇيشىلەر قىزمەت اتقارعان ءبىر ماجىلىستە، الدەكىمى ەسىنەسە كەرەك سوعان تەرە اشۋلانىپ، تابان اۋزىندا باسىن شاپتىرعان.
ش و ق ا ن. اپىر-اي!.. ادامنىڭ باس سۇيەگىنەن مۇنارا جاساتاتىن دا سول تەرە مە؟
د ۋ ا ن ا. ءدال ەزى! ول مۇنارادا مىڭنان استام باس بار دەسەدى. ءالى دە ۇستەلىپ جاتىر.
شوقان (كورەرمەندەرگە). انگليانىڭ بارلاۋشىسى ادولف شلانگەنتۆەيتتىڭ دە باسى سول مۇنارادا!.. (دۋاناعا.) ايتا بەرىڭىز!
د ۋ ا ن ا. بۇنداي مىسالدار مىڭ سان. ءبارىن ايتىپ تاۋىسۋ مۇمكىن ەمەس. (دەمىن اۋىر الىپ.) سونداي حياناتشىل حاكىمدەر مەن يمامداردىڭ زۇلىمدىلىعىنا قارسى، قاراپايىم حالىق كوتەرىلىس جاساعاندا، مەن حالىق جاعىندا بولدىم. ءمانجۇر اسكەرىنىڭ كۇشىمەن تاكلا-ماكان كوتەرىلىسى باسىلدى. كەپ ادام شەتكە قاشتى. مەن دە بەتىممەن قاڭعىپ كەتتىم.
ش و ق ا ن. قايدا بولدىڭىز سوندا؟
د ۋ ا ن ا. مۇسىلمان الەمىندە ارالاماعان ولكەم كەم دە كەم، سوندا بايقاعانىم، — سوڭعى بىرنەشە عاسىردان بەرى يسلام دۇنيەسى ناساراني دىنىندەگى مەملەكەتتەردىڭ قورلىعىندا ەكەن!
شوقان. ماسەلەن؟
د ۋ ا ن ا. ەنگىلىز دەيتىن بىرەۋى الدەنەشە تەڭىزدى، مۇحيتتى اتتاپ كەلىپ، الىستاعى ارابتاردى، ءۇندىستاندى، تاعى باسقالارىن جاۋلاپ العان.
شوقان. قالايشا وڭاي بەرىسكەن؟
د ۋ ا ن ا. كۇشتى قارۋى شىداتپاعان؟..
ش و ق ا ن. كۇشتى قارۋ، كۇشتى بىلىمنەن تۋادى. ءبىزدىڭ شىعىستا اسىرەسە يسلام الەمىندە ءبىلىم جوق. ءبىز قۇدايعا قۇلشىلىقتان باسقانى بىلمەيمىز. ال، ەندى، وسىنداي دارمەنسىزدىك حالدە، ءومىرباقي قالۋعا بولا ما؟
دۋانا. ارينە، بولمايدى.
شوقان. تىربانۋ، ونەر ىزدەۋ كەرەك پە؟
د ۋ ا ن ا. ارينە! ءبىراق قايدان تابامىز ونى؟
ش و ق ا ن. ىزدەسەك تابامىز.
دۋانا. مىسالى، قايدان؟
ش و ق ا ن. ونى ءومىر كورسەتەر. ازىرگى ارمان ازاتتىق.
دۋانا (اۋىر كۇرسىنىپ). ءيا، ازاتتىق! وعان جەتۋ ءۇشىن ابۋ-مۇسلىمدەي قولباسشى كەرەك (تۇنجىرايدى.)
شوقان (كورەرمەندەرگە). «ءابۋ-مۇسلىم» —دەگەنى ارابتاردىڭ، شابۋىلىنا قارسى باس كوتەرگەن ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ قولباسشىسى. راس ايتادى، قارت. ەندى، ونداي باستاۋشى جانە ەرۋشىلەر شىققانشا قاشان!.. (دۋاناعا.) بۇل مەنىڭ باسىمدى دا داڭ قىلىپ جۇرگەن ماسەلە.
د ۋ ا ن ا. ەكەۋىمىزدىڭ ويىمىز ءبىر جەردەن شىقتى، ۇلىم. ال، ەندى، مەن كوزدەن عايىپ بولام. ءبىراق سەن ىزىمە تۇسپەيسىڭ.
شوقان. ماقۇل. (دۋانا تورگى بولمەگە كەتەدى. شوقان ازدان كەيىن قاراپ شىعىپ.) جوق! بۇل نە كەرەمەت؟!. (از كىدىرىپ.) وسى كەرەمەتتى پايدالانعان ءجون!
ش ى م ى ل د ى ق.
ەكىنشى اكت
ءبىرىنشى سۋرەت
شوقاننىڭ بولمەسى. شوقان اۋىر ويداعى كەسكىنمەن، جۇرە سويلەنەدى.
ش و ق ا ن. شىنارگۇلدىڭ تاپسىرمانى ورىنداۋ جولىنا تۇسۋىنە اپتادان ارتىق ۋاقىت ەتىپ بارادى. داموللانىڭ موينىنا اسىپ جۇرەتىن دورباشىعى بارى انىقتالدى. ءبىراق، ايەلى قانشا اڭدىعانمەن، قولىنا تۇسىرە الماي ءجۇر. وياۋدا موينىنان تاستامايدى دەيدى، ۇيقىدا جانباسىنىڭ استىنا باسىپ جاتادى دەيدى. ءوزى كەشە ارتوش جاعىنا كەتكەن. مۇنداي ساپارعا شىققانىندا دورباشىعىن قوبديىنا جاسىراتىنىن ايەلىنىڭ كوزى شالعان. ەندى سودان قاراماق بولىپ كىلتىن ۇرلاپ اپ قاپتى. شىنارگۇل تاعى دا كەتتى. قازاقشا ايتقاندا، ءساتى تۇسكەي دە!.. (توقىراپ كورەرمەندەرگە.) بۇل ءبىر قىزىق اڭدىس بولدى. ساياتشىلار ايلاكەر اڭداردى اۋلاۋشىنىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، ارتىنان اينالا بەرەدى دەۋشى ەدى. داموللامەن ەكەۋىمىز سولار سياقتى بولدىق: ول — مەڭىڭ ىزىممەن، مەن ونىڭ ىزىمەن، ءبىرىمىزدى-بىرىمىز اينالا اڭدۋدامىز. قايسىمىزدىڭ قاپىمىزدى قايسىمىز قالاي تاۋىپ تۇتۋىمىز ءالى نەعايبىل. قاي بۇرىن تاپقانىمىز جەڭۋگە ءتيىستىمىز. (ساسقالاقتاپ.) ونىڭ اتى بىرىمىزگە-بىرىمىز اجال. مۇمكىن ايقاسۋعا تۋرا كەپ قالعان ارىستان مەن جولبارىستاي ەكەۋىمىز دە شايناسقان قالىپتا قازا تابارمىز. قايتكەنمەن ەكەۋىمىز دە اسا قاتەرلى سۇرلەۋگە تۇستىك. (توقىراپ.) و، روسسيا، كۇشتىسىڭ سەن!.. جانە الدا دا كۇشەيە تۇسۋگە ءتيىستىسىڭ. مەن بارلىق تالىم-تاربيەنى سەنەن عانا الدىم!.. سەنىڭ ساياڭدا ورىس قانا ەمەس، «بۇراتانا» اتاناتىن كوپتەگەن ۇساق حالىقتار بار، سولاردىڭ ءبىرى قازاق!.. ول ءقازىر تەڭسىزدىكتە، قورلىقتا، قاراڭعىلىقتا؛ مەنىڭ ماقساتىم، سول حالقىمدى سەنىڭ تەلەگەي-تەڭىز بىلىمىڭە سۋارىپ، مادەنيەتتى ەل قاتارىنا قوسۋ. مەن ساعان بار ىنتاممەن سول ءۇشىن قىزمەت اتقارام. ءبىراق، ارمانىما جەتكەنىمشە قاشان؟ جەتەمىن بە، جوق پا؟ ونى تاعدىرىم بىلەدى. (ەسىك سىرتىنداعى سىبدىرعا قۇلاق تىگەدى. شوقان اقىرىن داۋىسپەن سۇراپ aپ، ىلگەگىن اعىتادى. جارقىن جۇزبەن شىنارگۇل كىرەدى.) ءيا، شىنار؟
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل (قولىن ارتىنا جاسىرىپ). ءشۇيىنشى، ءالىم!..
شوقان (قۋانا قاراپ). ءتۇسىردىڭ بە، قولىڭا؟
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. ءتۇسىردىم!
شوقان (قولىن سوزىپ). كانە؟
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. ءشۇيىنشىڭدى بەرمەي كورسەتپەيمىن.
شوقان، قالاعانىڭدى ال!
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. قالاۋىم — ىستىق قۇشاعىن،!..
ش و ق ا ن (قۇشاعىن جايىپ). سول عانا بولسا، مىنە!.. (باۋىرىنا باسادى.)
شىنارگۇل (قۇشاقتان بوسانىپ، دورباشىقتى كورسەتىپ). مىنە، ىزدەگەنىڭ!..
ش و ق ا ن (باسسالىپ، تۇيمەسىن اعىتادى دا، ىشىنە سىرەڭكە قورابى كولەمىندەي كىتاپشانى سۋىرىپ aپ، كورىپ، قۋانىپ). شوقان (اقىرىپ.) قۇران!.. كىرەشى قايدا مۇنىڭ؟ (مۇقاباسىنىڭ ءىش جاعىنان اق شۇبەرەككە ورالعان نارسەنى الىپ، باۋىنان سالبىراتا كورسەتىپ.) كىرەش! (ايقايلاپ.) قۇران!.. كىرەش!.. (شىنارگۇلدى قۇشاعىنا قاتتىراق قىسىپ.) تىرشىلىگىمە تاتيتىن ءبىر ءىسىمدى ورىندادىڭ، شىنارىم، سول ءۇشىن شىن جۇرەكتەن قۇشىرلانا سۇيۋگە لۇقسات ەت!
شىنارگۇل (قۇشاق جايا). مەن ءازىر. (ەكەۋى قۇشاقتاسىپ سۇيىسە باستاعاندا ىشكى ەسىكتەن دۋانا كورىنىپ، قۋانىشتى كەسكىنمەن):
د ۋ ا ن ا. قايىرلى ءسۇيىس!..
شوقان (جالت قاراپ). جاڭالىق باباي، جاڭالىق!
د ۋ ا ن ا. ءيا!..
ش و ق ا ن. تابىلدى! (قۇراندى كورسەتىپ.) مىناۋ — ءلام-شاريف. (كرەستى كورسەتىپ.) ال، مىناۋ؟..
د ۋ ا ن ا (شوشىنا قاراپ). اللا، بۇل دوزاقى قايدان؟..
ش و ق ا ن. كالام-شاريفتىڭ ىشىنەن شىقتى.
د ۋ ا ن ا (يلانباعانداي). قويىڭىزشى!
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. مەن تاپتىم، داموللانىڭ قوبديشاسىنان! (شوقانعا.) بەرىك-اق جاسىرعان ەكەن. قوبديشانى اقتارساق ىشىندە جوق!.. ايەلى «وسىندا بولۋعا ءتيىستى» دەيدى. «قاي جەرىندە؟» دەپ قوبديشانى توڭكەرىستىرسەك تۇپكى جاعى قالىڭ جانە ءبىر جاق بۇرىشىندا شەگەنىن، مىعى سياقتى بىردەڭە كورىنەدى. سونى تارتىپ كورسەك سۇقپالى كىلت سياقتى شەگە ەكەن، سۋىرىپ بايقاساق قوبديشانىڭ ءتۇبى ەكى قابات، دورباشىق سولاردىڭ اراسىندا!..
د ۋ ا ن ا (ىزالانىپ). و، زالىمدار-اي!..
شىنارگۇل (اسىعىپ). ايەل ءقازىر كىرپى توسەنىشتىڭ ۇستىندە وتىرعانداي. ەرى كەلمەي اكەلگەندەرىمدى تەز قايتارۋىم كەرەك.
ش و ق ا ن. كوردىك كوزىمىز جەتتى. سويتكەنىڭ دۇرىس بولار. (دۋاناعا قارايدى.)
د ۋ ا ن ا. مەنىمشە دە، ال، اشكەرەلەۋ ءجايى؟
ش و ق ا ن. ونى اقىلداسارمىز (شىنارگۇلگە.) تەز اپار!.. (شىنارگۇل كەتەدى. شوقان ەسىكتى ءىلىپ قالادى).
ش و ق ا ن. جورامالىم كەلدى، باباي؛ داموللا اتانىپ جۇرگەن ادام ناساراني ءدىنىنىڭ جانە ەنگىلىزدىڭ تىڭشىسى ەكەنى انىقتالدى.
د ۋ ا ن ا. بۇنى قايتەمىز ەندى؟!..
ش و ق ا ن. ءبىر دانىشپان «جاۋدى جەڭبەۋ كەرەك جويۋ كەرەك!» دەگەن ەكەن.
د ۋ ا ن ا. دۇرىس ايتقان، سوندا، مىنا تىڭشىنى قالاي جويامىز؟
شوقان (ويلانىپ، از ءجۇرىپ). بۇيتسە قالاي بولار ەدى؟ باباي؟..
د ۋ ا ن ا. قايتسە؟
ش و ق ا ن. ۇيعىر مۇسىلماندارى ءۇشىن، ءاپپاق-قوجانىڭ ءارۋاعىنان ارتىق كۇش جوق؛ بۇل ءارۋاققا ولار تاڭىرىدەن دە، پايعامباردان دا بەرىك سەنەدى.
د ۋ ا ن ا. راس!
شوقان (كورەرمەندەرگە). يسلام الەمىندە دىندىك ءفاناتيزمى ۇيعىردان كۇشتى ەل بولماۋعا ءتيىستى. ول جاعىنان بۇل «تاستى ءسۇز» دەسەڭ دە دايار!.. ( دۋاناعا.) ەندەشە، مىسالى، ءسىز ءتۇس كورەسىز، تۇسىڭىزدە سىزگە ءاپپاق-قوجا ايان بەرىپ، داموللانىڭ تىڭشى ەكەنىن ايتادى. ءسىز بۇل ءتۇستى ءشاھاردىڭ يمامى — قازي-كالانعا، اكىمى ۋاليگە جانە جۇرتقا ەستىرتەسىز. سىزگە قازي دا، حالىق تا يلانادى. ءۋالي، ارينە، ءمانجۇر اكىمىنە حابارلايدى. ول دا ەنگىلىزدەن قاتتى سەسكەنەدى. سولار ۇعىنىپ العاننان كەيىن، داموللانىڭ موينىنا اسىپ جۇرەتىن دورباشىعىن اڭدىتادى دا، قاپىسىن تاۋىپ قولدارىنا تۇسىرەدى. ارجاعىندا نە ىستەۋىن ۇكىمەت پەن ءدىن باسشىلارىنىڭ وزدەرى بىلەدى. (ەسىك جاقتان تىقىر. ەكەۋى قۇلاق تىگەدى. ەسىك تىقىلدايدى.)
ش و ق ا ن. شىنارگۇلدىڭ قاعىسى. (ەسىككە بەتتەگەندە دۋانا كىرگەن ەسىگىنە جاسىرىنادى.
شىنارگۇل كىرەدى.) تاپسىردىڭ با؟
شىنارگۇل. بەردىم. ەرى كەلىپ قالا ما دەپ زارەسى جوق ەكەن. تەز جەتكىزگەنگە قۋانىپ قالدى. قايدا ساقتايتىنىن اڭديتىن بولدى.
د ۋ ا ن ا. ءبىز ەندى ءوزارا سەنىسەتىن بولدىق قوي، دەيمىن، بالام؟
شوقان. ارينە، قالتقىسىز!..
د ۋ ا ن ا. ەندەشە، ءبىر سىرىڭدى سۇراسام ايتار ما ەدىڭ؟
ش و ق ا ن. سۇراڭىز!
دۋانا. سەنى ورىسشا وقىعان جانە ورىس ۇكىمەتىنىڭ تىڭشىسى دەگەن قاۋەسەت بار... (شىنارگۇل ەلەڭدەپ قالادى.)
ش و ق ا ن. دۇشپاندار تاراتقان ەسەك بولار...
د ۋ ا ن ا. قايدام. تەك ءوزىمنىڭ عانا كۇدىگىم: سەن توقاش ۇلى ءالىمباي بولىپ ءجۇرسىڭ. «ءالىمبايدى كىشكەنە كۇنىندە كورگەنىم بار. سەن وعان ۇقسامايسىڭ دەدىم عوي، انەۋ كۇنى!
شوقان (جىميىپ). ايتتىڭىز، ءبىراق، ادام وسە كەلە وزگەرمەي مە، باباي؟
د ۋ ا ن ا. بول، بولما، وندا مەنىڭ جۇمىسىم جوق. مەن سەنى جالعىز ناسىلىمە ادامشا قاراعانىن، ءۇشىن جانە اقيقات ىزدەگەندىگىڭ ءۇشىن شىن كوڭىلدەن جاقسى كورەم. سوندىقتان دا ساعان جاقسىلىقتان باسقا تىلەرىم جوق.
شوقان (قول قۋسىرىپ). راقمەت، باباي. (شىنارگۇل كەلەدى.)
د ۋ ا ن ا. تىمىسكىلەگەن تاپپاي قويمايدى. وسىنداي امان شاعىڭدا بوي تاسا قىلۋ كەرەك ۇلىم؟
ش و ق ا ن. يمام مەن ءۋاليدىڭ اۋىزدارىن الىپ قويعانىمدى سىزگە ايتقان ەدىم.
د ۋ ا ن ا. ايتتىڭ بالام. (كىدىرەدى.) ەكەۋىنە وتكىزگەن قىمباتتارىن، عوي ول! بۇل ارانىڭ باستىقتارىنا تەرىس قاراپ كەتۋ وپ-وڭاي.
ش و ق ا ن. اپىراي، ءا؟! سوندا ماعان نە ىستەۋ كەرەك؟
د ۋ ا ن ا. بوي تاسا قىلۋ كەرەك.
ش و ق ا ن. قاشۋ؟
دۋانا. ارينە.
ش و ق ا ن. قايدا؟
دۋانا. ارينە، ءوز ولىڭە. جولىن جانە ءادىسىن ءوزىم تاۋىپ بەرەم!
ش و ق ا ن (قۋانا قۇشاقتاپ). و، اۋليەم!.. ءپىرىم!.. عايىپەرەن قىرىق شىلتەنىم!..
دۋانا (تۇسىنگەن بەينە كورسەتكەن شىنارگۇلگە). سەن قالاي دەيسىڭ، قىزىم؟
شىنارگۇل (جىلامسىراپ). ماعان ايرىلۋ ارينە، قيىن. (جىلامسىراپ.) بويىمدا پەرزەنتى دە قالىپ بارادى... (بەتىن باسا سولقىلدايدى.)
شوقان (قاتتى كۇرسىنىپ، كورەرمەندەرگە). يا پەرزەنت!..
د ۋ ا ن ا. ونىڭ دا ءبىر ءجونى بولار. «ءتاڭىرى اسىراعان توقتىنى ءبورى جەمەس» دەگەن (اسىعىپ). ويلانىڭدار، بالالار!.. ال، كوزگە ۇشىراپ قالماي ىدىرايىق! (كەتەدى.)
شوق ا ن (تاڭدانعان كەسكىنمەن، كورەرمەندەرگە). ءماسساعان، «دۋانا!»... بۇنداي حالگە بۇل تاعدىردىڭ تالكەگىمەن تۇسكەن ادام. ايتپەسە يسلام الەمىنىڭ، ونىڭ تاريحى مەن پوەزياسىنىڭ تەرەڭ عالىمى. مەن ودان كەپ بىلەم جانە بىلۋگە جاردەم الدىم. (كىدىرىپ.) سوندا دا ءومىربايانىنىڭ ەگجەي-تەگجەيىنە، ءالى تولىق قانعان ەمەن. ەندى قانۋ كەرەك!.. حالىقتى وسىلاي دا سۇيۋگە بولادى ەكەن عوي!.. (سالماقتانىپ.) جازۋدا ءمالىم تاريحىنىڭ ءوزى مىڭ جارىم جىلدان استام بۇل باتىر حالىق، ۇنەمى قالىن، جاۋلارىنىڭ قىسپاعىندا جاساپ، سوندا دا ەلدىگىن ساقتاپ كەلەدى. بۇلاردىڭ كەڭ تاريحىنىڭ ءون-بويىندا تالاي قولباسشى باتىرلار دا، جۇپارحان سياقتى باتىر ايەلدەر دە شىققان، اقىلدى-ايلالى حاندار دا بولعان، تۇرىك تۇقىمداس ەلدەردىڭ ەن، زورىنىڭ ءبىرى — ۇيعىر، اقىل-ويى دا تەرەڭ حالىق. بۇل دۇنيە جۇزىنە ءمالىمى يۋسۋفحاس-ھادجاپ، ماحمۋد قاشقاري، مۋحاممەد حايدار-
دۋعلاتي سياقتى اتاقتى عالىمدار دا بەردى. ءبىر راۋاياتتا، الىشەر ناۆوي دە ۇيعىردان شىقتى دەگەن قاۋەسەت بار. مۋزىكادا ۇيعىر جاساعان «ون ەكى مۇقام» ءالى زەرتتەلگەن جوق، بۇل — باسقا ەلدەردە تەڭدەسى از مۋزىكالىق ەپوس. بۇنىڭ تاريحى جانە مادەنيەتتىك باعاسى، قىرعىزدىڭ، «ماناسى» مەن موڭعولدىڭ «گيسسارىنا» پارا-پار. (از كىدىرىپ.) بۇرىنعىسى سونداي بولسا، قازىرگى تىرشىلىگى مۇشكىل — قاراڭعىلىق پەن قىسپاقتا. دۋانا باباي ايتقانداي، قولىن، قاشان جەتەر ەكەن بوستاندىققا، بەيشارا حالىق!..
ەكىنشى سۋرەت
مەدرەسە ءىشى. كومەسكى ساۋلەدە قولىنا قالىڭ كىتاپ ۇستاعان قازي ىڭىرانا تەڭسەلە ىشتەي وقىپ وتىر. اپتىعىپ ازانشى كىرەدى.
قازي (ەلەڭدەپ).— جايشا ما؟
ازانشى. جاڭالىق، ءشايحول-يسلام!..
ق ا ز ي. قانداي؟!
ازانشى. تان، نامازى الدىندا، ازان شاقىرۋعا كەلە جاتسام، داربازا تۇبىندە ءبىر توپ ادام قاراڭدايدى. بۇلار كىم دەپ جاقىنداسام، ماڭىنا دارۋىشتەر ۇيىرىلگەن دۋانا ەڭىرەپ جىلاعان قالىپتا الدەنەنى ايتىپ تۇر. سوزىنە قۇلاق تىكسەم، «ءتۇس كوردىم» دەيدى، «تۇسىمدە ءاپپاق-قوجام ايان بەرىپ، وسى مەشىتتە يمام حاتيب بولىپ جۇرگەن داموللانى ناساراني ءدىنىنىڭ وكىلى دەپ ايتتى، دەيدى.
قازي (شوشىنىپ). قويىڭىز!
ازانشى س جان-جاعىنا قارانىپ). رۇحسات ەتسەڭىز ارجاعىن سىبىرمەن ايتايىن!
قازي. ماقۇل (قۇلاعىن توسادى، ازانشىنىڭ سىبىرىن جانى تۇرشىككەن تۇردە تىڭدايدى).
ازانشى (ايتىپ بولعانداي). وسىلاي دەيدى، حازىرەت!
قازي. ءوزى قايدا، شايحى-فانيدىڭ؟
ازانشى. حالىق ەسىتسە جامان بولار دەپ دارەت-حۋجىراسىنا جاپتىرىپ قويدىم.
قازي. دۇرىس بولعان ەكەن (تولقىعانداي.) ءبىراق، قيالي ادامنىڭ ەسەرسوق ءسوزى بولىپ جۇرمەسىن!..
ازانشى. قايدام. بولجالدارىنىڭ كوبى ءدال كەلىپ تۇر عوي.
قازي (تولقىپ). سونىسى دا بار. بىلاي دا ىزا كەرنەپ، شوق تۇسسە لاۋ ەتە تۇسكەلى تۇرعان حالىق، ونىڭ ءتۇسىن ەسىتسە...
ازانشى. راس، نە ىستەيمىز، سونىمەن؟
ق ا ز ي، بۇل ۇكىمەتپەن اقىلداسىپ شەشەتىن ماسەلە، تەز ۋاليگە بار دا ەرتىپ كەل (جونەلە بەرگەن ازانشىعا.) — توقتا!.. (توقتايدى.) ماعان ەستىرتكەن سوزدەرىڭدى دىتتەتىپ كەل!..
ا ز ا ن ش ى. ارينە، حازىرەت! (كەتەدى.)
ق ا ز ي (تۇرەگەپ، تولعانا، جۇرە سويلەنىپ). قوجالار قوزعالاڭى باسىلعاننان كەيىن، تاكلا-ماكان توڭىرەگىنە تىنىشتىق ورناعان ەدى. ءمانجۇر ۇكىمەتى، ءبىزدى التى ءشاھارعا سىرتتان اباي بولعانىمەن، ىشكى ءدىن-دۇنيالىق ىستەرىمىزگە ارالاسپاي، تيىشتىققا تۇرۋعا اينالعان ەدىك. ەندى سوعان ىرىتكى تۇسكەنى مە؟ ءبىر جاعىنان ءاندىجاننان كەلدى دەگەن ساۋدەگەرلەر ودان ەمەس، رۋسسيادان دەگەن وسەك تاراپ جاتقانى اناۋ. ولاردى قانشا اڭدىتقانمەن، ءالى ەشبىر بەلگىسىن تاپقان جوقپىز. سودان سەسكەنىپ جۇرگەن شاقتا، ەندى مىنا حابار ەستىلە قالدى. راس بولسا جامان حابار!.. تاعى ءبىر دۇربەلەڭ باستالىپ كەتپەسە نەعىلسىن!.. و، قايعىلى قاشقار! الدە دە كەرمەگەنىڭ كوپ بولار ما سەنىڭ؟! (سىرتتا تىقىر ەستىلەدى، قازي وتىرا قويادى، اپتىعىپ ءۋالي كىرەدى.)
ءۋالي (قول قۋسىرىپ). سالەم، شايحۋل-يسلام!
قازي، ازانشىنى كوردىڭىز بە؟
ۋ ءا ل ي. كوردىم دە، ەستىدىم دە. ءوزىن «باقىلاي تۇر!» دەپ سىرتقا قالدىرىپ كەتتىم.
ق ا ز ي. بۇنى قايتەمىز؟
ۋ ءا ل ي. وكىمەتكە دە وسى كۇدىك ءبىرازدان بەرى كىرگەن. بۇل داموللا جۇرگەن جەرلەرىندە ەنگىلىز مەملەكەتىن ماقتاۋدان تىنبايدى دەسەتىن. ونىسىنا ءمانجۇر ۇكىمەتى ىتىرىنا قاراپ، سوڭىنا تىڭشى قويعان...
ق ا ز ي. ناساراني ءدىنىنىڭ تىڭشىسى بولسا شە؟
ۋ ءا ل ي. ەن، جامانى دا، ەن، زور ءقاۋپى دە سول.
ق ا ز ي. ال ەندى وسىنى قالاي انىقتايمىز؟
ۋ ءا ل ي. ول قيىن ەمەس.
ق ا ز ي. قالاي؟
ۋ ءا ل ي. ول قيىن ەمەس.
ق ا ز ي. قالاي؟
ۋ ءا ل ي. بۇگىن جۇما نامازى. ناماز الدىندا ءماسليحاتتاسىپ وتىراتىندارىڭىز بولادى عوي...
ق ا ز ي (ەلەڭدەپ). ءيا؟
ۋ ءا ل ي. سوندا شىنىن ايتتىرۋ كەرەك...
ق ا ز ي. ايتپاسا شە؟
ۋ ءا ل ي. قىستايمىز!..
ق ا ز ي. قالاي؟
ۋ ءا ل ي. كىرەشى موينىنان تاستامايتىن دورباشىعىنىڭ ىشىندە دەگەن ءسوز بار. سونى سۇرايمىز.
ق ا ز ي. بەرمەسە شە؟
ۋ ءا ل ي.. تارتىپ الامىز...
ق ا ز ي. ارپالىسسا شە؟
ۋ ءا ل ي. ءبىر كىسىگە جەتەرلىك شاما تابامىز... (ازانشى كىرەدى.)
ا ز ا ن ش ى. داموللا كەلە جاتىر...
ءۋالي (بىلەگىن سىبانىپ). ال، وندا دايارلانايىق (ازانشىعا). سەن دە كەتپە، كۇش كەرەك بولسا جاردەمدەسەسىڭ. (قول قۋسىرا سالەم بەرىپ داموللا كىرەدى، سالەمدى قابىلداعان قازي، قاسىنان ورىن نۇسقايدى. داموللا وتىرادى دا، قولىن جايىپ ىشتەي دۋعا وقىپ بەتىن سيپايدى.)
داموللا (ۋاليگە). ءسىز دە مۇندا ەكەنسىز عوي، ەرتە كەلىپسىز؟..
ۋ ءا ل ي. قازي-كالانمەن كەڭەسىپ الاتىن ءبىر جاعداي بولىپ... ءسىزدىڭ دە قاتىناسىڭىز بار كەڭەس. داموللا. ءيا؟..
ۋ ءا ل ي (قالجىڭداعان كەسكىنمەن). يمام حاتيب، سىزدەن بىرنارسە سۇراۋعا ۇلىقسات پا؟
داموللا. ايتىڭىز!
ۋ ءا ل ي. موينىڭىزدان تاستامايتىن، اناۋ دورباشىعىڭىزدا نە بار؟
داموللا (قوبالجىڭقىراپ). «كالام-شاريف... ماك- كا-ي-مۇكاررامادان.
ۋ ءا ل ي. كورۋگە بولا ما، سول «ءشايريفتى؟»
داموللا. تەك تاھاراتپەن عانا...
ءۋالي (كۇلىمسىرەگەن بوپ). ءمادراساعا مۇسىلمان كىسى تاھاراتسىز كىرە مە (قولىن سوزىپ). بەرىڭىزشى، مەنىڭ كورگىم كەلىپ ەدى.
داموللا. سونشا نەگە قۇمارتتىڭىز؟
ۋ ءا ل ي. ماككا — ي — مۇكاررامادان كەلگەن «كالامشاريف» بولعان سوڭ...
قازي. كورسەتىڭىز...
داموللا (تولقىپ). كەيىن، ءبىر رەتى كەلگەندە...
ۋ ءا ل ي (بۇيىرعان داۋىسپەن). بەرىڭىز! (داموللا تۇرەگەلۋگە ىڭعايلانادى.)
ق ا ز ي. قايدا باراسىز؟
د ا م و ل ا. وقيتىن حۇتبامدى ۇيدە قالدىرىپ كەتكەن ەكەم.
ۋ ءا ل ي (تىكىلەنىپ). سۇراعاندى بەرمەي ەشقايدا بارمايسىز.
ازانشى. بەرىڭىز، بەر دەگەن سوڭ!
داموللا (ەكىلەنىپ). سەنىكى نە، قۇيىسقانعا قىستىرىلعان ناجىستەي؟..
ا ز ا ن ش ى (اشۋلانىپ كەتىپ). «ءماسساعان ءناجىس!» (دەپ قۇلاق-شەكەدەن ۇرادى دا، باۋىن ۇزگەن دورباشىعىن جۇلىپ الادى. جۇلقىنعان داموللانى قۇشاقتاعان ازانشى بوساتپايدى. ءۋالي دورباشىقتى اقتارىپ كىشكەنە دۋراندى سۋىرادى دا، ونىڭ ىشىنەن كىرەش الىپ، شوشىنا قاراپ.)
ۋ ءا ل ي. اللا، حازىرەت، مىنانى قاراڭىز!
ق ا ز ي (شوشىنىپ). جاسىر!.. كورسەتپە!..
ۋ ءا ل ي. (داموللاعا ۇمتىلىپ). كافر!.. لاعىنەت!.. مالعۇن! ( قىلعىندىرماق بولادى.)
قازي (بوگەپ). سابىر!.. جازاسى شاريعات حۇكىمىمەن حالىق الدىندا بەرىلەدى.
ۋ ءا ل ي. اكەت! (ازانشى سۇيرەي جونەلەدى.)
داموللا (تىرمىسىپ). ءالىمبايدى!.. ءالىمبايدى!..
ا ز ا ن ش ى. ءجۇر، لاعىنەت! (داموللانى تۇيگىشتەپ الىپ كەتەدى.)
قازي (ۋاليگە). ءالىمباي دەمەكشى، ونىڭ جايى نە بولىپ جاتىر؟
ۋ ءا ل ي. باقىلاپ ءجۇرمىز. ءقاۋىپتى ءىزىن ءالى تابا العان جوقپىز.
قازي. تەك دوتاي سەزە كورمەسىن، بىزگە بەرگەن الىمىن.
ۋ ءا ل ي. ازىرگە سەزگەن جوق.
قازي. تاعى بەرەرى بولاتىن با؟
ۋ ءا ل ي. الا بىلسەك ايارى جوق سياقتى.
ق ا ز ي. رەتىن تاباسىز با؟
ۋ ءا ل ي. ارينە!..
ءۇشىنشى سۋرەت
باۋ-باقشا قورشاعان كەڭ الاڭ. جازالاۋ ورنىنىڭ قالقانى. مىنبەر. مويىندارىنا جازالاۋ تاقتايلارىن كيىپ، شىنجىرىنان قازىققا ارقاندالعان، ۇستىنە قارا جامىلعان قىلمىستىلار. ىشىندە داموللا. ايىپتىلار ءوزارا كۇڭكىلدەسىپ سويلەسۋدە:
I. (ءىشىن سيپاپ). اشتان ءولىپ بارام. الاتىن باسى بولسا نەگە تەز شاپپايدى؟..
II. اشىقپاعاندا شە؟.. ساز... سۋىق... ساسىق زىنداندا ەكى كۇنگە ءبىر جۇگەرىنى ازىق قىپ جاتۋ وڭاي بوپ پا؟! كەيدە ول دا جوق!..
I. سونداعى سەنىڭ جازىعىڭ نە دەدىڭ؟
II. ايتقان ەدىم عوي، ۇمىتىپ قالعانىڭ با؟
I. قاراڭعى زىندان نەنى ۇمىتتىرمادى دەيسىڭ.
II. قايتالايىن وندا؛ اتامنان مۇراعا قالعان ازعانا جەردى مەشىتكە، ۋاقىتقا بەرۋگە قارسىلاسقانىم ءۇشىن...
III. ال، مەنى — الپاۋىتتىڭ بالاسىمەن ارىقتاعى سۋعا تالاسقانىم ءۇشىن.
IV. مەنى، توعىز جاسار قىزىمدى شاۋكەندىككە قيماي، تۇنشىقتىرىپ ولتىرگەنىم ءۇشىن.
I. مەنى زەكەت-عۇشىرىڭدى تولىق تولەمەدىڭ دەپ...
داموللا (اقىرىپ). باستى قاتىرماڭدار، دابىرلاپ!..
ءو ز گ ە ل ە ر ءى (بىر-بىرىنە). بۇل كىم ەدى؟..
I. ناساراني ءدىنىنىڭ الداۋشىسى وسى دەگەن.
ءبارى (شۋلاپ). وسى ما؟! ءدال ءوزى! (ءوتىپ جاتقان جۇرت تا، ايىپتىلار دا. «لاعىنەت!»، «مۇرت.ەت!»، «كافىر!»، «مالعۇن»، «جاھاننام» دەگەن سياقتى قارعاۋلار ايتادى، كوپتىڭ اراسىندا شوقان جانە قازاقشا كيىنگەن ساقالدى بىرەۋ جۇرەدى. قازاق، شوقانعا الاڭداپ قاراي بەرەدى. شوقان ودان تاسالانۋعا تىرىسادى. قارعاۋشىلار سايابىرلاعان ءبىر مەزەتتە.)
داموللا. «ازيانىڭ ايلاسى» دەگەنگە ەندى عانا كوزىم جەتتى. الىمبايمەن ارباسىپ كەرىپ ەدىم، مەنى ول جەڭدى. ادامداردىڭ باس سۇيەگىنەن جاسالىپ جاتقان مۇناراعا، مەنىڭ باقىتسىز باسىم ودان بۇرىن ىلىنەتىن بولدى. سوندا نەنىڭ قۇربانى بولىپ، ۇلى بريتانيانىڭ با؟ (سالماقتانىپ.) مەنىڭ تۇپكى ماقساتىم،— زور، كۇشتى گەرمانيا جاساۋعا جاردەمدەسۋ ەدى. ونەر-بىلىمى، تەحنيكاسى، قارۋى، ۇلتتىق نامىسى — ەۆروپانىڭ الدىڭعى قاتارىنان ورىن الا تۋرا، ءالى كۇنگە دەيىن گەرمانيا بيۋرگەرلىك حالدەن شىعا العان جوق. ورتا عاسىرلاردا تيەۆتون وردەننىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزدا بيسماركتىڭ باتىل قيمىلدارى، گەرمانيانى ورتالىق ەۆروپانىڭ قۇرساۋلى قىسپاعىنان بوساتا المادى. باۆاريانىڭ زەڭبىرەگى كۇنگەي قىتايداعى مەرۋەرت وزەنىنىڭ جاعاسىنا ورناعانمەن، ءوزى جەتە المايتىن جىراقتا جاتىر. وزگە تەڭدەستەرىنىڭ بارىندە دە بار ۇلان-بايتاق وتارلار گەرمانيادا جوق. قىسپاقتا دەمى تارىلعان گەرمانيا، اندا-ساندا روسسياعا سوقتىعىپ قويادى. ءبىراق، قاشان، قالاي ۇرىنسا دا الەكساندر نيەۆسكييدىڭ زامانىنان بەرى ورىستان جەگەن اششى تاياعىنىڭ جاراسى دەنەسىندە ءالى كۇنگە دەيىن سىزدايدى. روسسيا جىلدام قۇلاشىن كەڭ جايىپ، ەندى ورتا، ورتالىق جانە قيىر-شىعىستىق ازياعا سوزا باستادى، سولارعا جەتەر جولىن بارلاۋ ءۇشىن سوڭعى كەزدە اگەنتتەرىن جۇمساۋدا. بىرەۋى — «ءالىمباي» ەكەنى انىق. (اۋىر كۇرسىنىپ.) ءبىراق، ءمانجۇر ونىڭ كىم ەكەنىن ءالى انىقتاي العان جوق. مەن گەرمانيانىڭ ازياعا قول سوزۋ ىسىنە جاردەمدەسەم بە دەپ تالاپتانىپ ەم، ءالىمبايدىڭ قاپىسىن تابا المادىم. ول مەنىڭ قاپىمدى تاپتى. شىعىستىق ازاپ ارقىلى قاتتى قيناۋمەن، جەرگىلىكتى اكىمدەر بار شىنىمدى ايتقىزدى. ەندىگى كۇتكەنىم — ءولىم جازاسى. اۋىر ازاپ شەككەنشە نەسى دە بولسا تەز ورىندالسا ەكەن! ( قاڭعىر-كۇڭگىر قاعىلعان قوڭىراۋ ءۇنى ەستىلەدى. جۇرت تا، پوليسەيسكيلەر دە ەرەۋىلدەي قالادى. فورمالارىنداعى ءمانجۇر اكىمى دوتاي، ءۋالي، قازي باستاعان، بالتالارىن يىعىنا اسقان قىزىل كيىمدى جەندەتتەر توبى كورىنەدى. ولارعا تاڭدانا قاراپ انتالاعان جيىنعا پوليسيا ارەڭ يە بولىپ تۋر. كەلگەندەر مىنبەگە كوتەرىلەدى. حالىق انتالاي تۇسەدى.)
دوتاي (ۋاليگە). وقىڭىز، ۇكىمدى.
ءۋالي (وقىپ). «ۇلى قىتايداعى سين ديناستياسىنىڭ يمپەراتورى سيان-فىننىن، اتىنان جانە وسى ءشاھارداعى مۇسىلمان يداراسىنىڭ اتىنان، ءبىزدىڭ ءشاھاردا داموللا اتىمەن يسلامنىڭ وتىرىك يمامى بولىپ جۇرگەن، ەنگىلىز داۋلەتىنىڭ، پايداسىنا تىڭشىلىق قىزمەت اتقارعان ناساراني ءدىنىنىڭ وكىلى جانە ۇگىتشىسى — ادولف شنايدەردى باسىن بالتامەن شابۋ ارقىلى ەلىم جازاسىنا بۇيىرامىز.
دوتاي، ءۋالي، قازي.
جۇرت (دۋ قول شاپالاقتاپ). سول كەرەك!.. مالعۇن، جانى جاھاننامعا!..
ءۋالي (جەندەتتەرگە). اكەتىڭدەر، جازالاۋ ورنىنا!.. (جەندەتتەر سۇيرەي جونەلەدى. سوڭدارىنان انتالاي شۇبىرعان كوپ ىشىندە شوقان، دۋانا، ساقالدى قازاق ءجۇر. كەشىكپەي قالقان ىشىنەن «اھ!» دەپ ايعايلاپ قالعان دىبىس ەستىلەدى.)
ك ءو پ ش ءى ل ءى ك. ساۋداسى ءبىتتى، زالىمنىڭ! كەتسىن جاھاننامعا!
ق ا ز ا ق (شوقانعا جالتاقتاي قاراپ). ارمىسىڭ، شوقان مىرزا!
شوقان (جالت قاراپ، تىكسىنىپ). كىم، ساعان، شوقان؟
ق ا ز ا ق. قاراعىم-اۋ، ۇمىتىپ قالعانىن، با؟ سەمەيدە ءبىر ۇيدە دامدەس تە بولعان ەدىك قوي!
شوقان (ءتۇسىن سۋىتىپ). شاتاسىپ تۇرسىڭ. جوعال، كوزگە كورىنبەي!.. ايتپەسە... (قازاق قورىققانداي ىعىسا بەرەدى. دۋانا جاقىنداي قالادى. شوقان وعان قازاقتى نۇسقاپ). انانى، ءبىر قۋىسقا قامات!.. ارعىسىن كەيىن ايتام.
د ۋ ا ن ا. قۇپ!..
ءتورتىنشى سۋرەت
شوقاننىڭ بولمەسى. شىمىلدىق اشىلعاندا مازاسىزدانعان كەسكىندى شوقان سويلەنىپ، ەرسىلى-قارسىلى ءجۇر.
ش و ق ا ن. دۋانانىڭ حابارلانباعانىنا ءبىر اپتادان اسىپ بارادى. قالانىن، ىشىندە كوزگە ۇشىرامايدى. مەنى تانيتىن قازاق، تا ءىز-تۇزسىز جوعالدى؟ قايدا ولار؟! (ويلانىپ.) الدە كۇدىكتى كوزگە ىلىگىپ جازىم بولدى ما؟ بارلىق قۇپيانىڭ بەتى اشىلادى وندا... (باسىن ەكى الاقانىمەن قىسىپ.) مىنا دومالاق تا قۋ باستاردىڭ مۇناراسىنا ىلىنەدى!.. كۇن كەشكىرىپ بارادى، (سىرتقى ەسىكتىڭ سىبدىرىنا قۇلاق تىگىپ، ەپپەن باسىپ بارادى دا، اقىرىن داۋىسپەن). كىم؟ ءا-ا
شىنارگۇل!.. (ەسىك ىلگەگىن اعىتادى، جۇكتى بەينەدەگى شىنارگۇل كىرەدى.) ءيا، شىنار؟
شىنارگۇل (مۇڭايىپ). باسپاعان جەرىم، بارماعان قۋىسىم جوق. جەر جۇتىپ كەتكەندەي ەشقايدان كورىنبەيدى.
ش و ق ا ن (كەيىپ). بۇل تەگىن جوعالۋ ەمەس!..
شىنارگۇل. ۇرەيلەنىپ ءبىتتىڭ ءالىمجان (ەركەلەتكەن كەسكىنمەن). قۋانتايىن با، ەندى؟..
شوقان (جادىراپ). ال، كانە؟..
شىنارگۇل. «پەرزەنت ءتاتتى» دەگەن سوزگە سەنەمىز بە؟
ش و ق ا ن. ارينە. بۇكىل تابيعاتقا ءتان قىلىق قوي، ول.
شىنارگۇل (ۇيالشاقتانىپ). ەندەشە، ىشتەگى پەرزەنتىڭىز بۇگىن جاندانعانىن سەزدىردى.
شوقان. قويشى!..
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. ۋاللاھي!..
ش و ق ا ن. وندا سۇيىنشىگە سۇيەيىن تاعى؟
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. مەن ءارقاشان دايىنمىن! (ەكەۋى قۇشاقتاسا ءوبىسىپ تۇرعاندا، داعدىلى ەسىگىنەن دۋانا كورىنەدى.)
د ۋ ا ن ا (ۋايىمدى كەسكىنمەن باسىن شايقاپ، كورەرمەندەرگە). ومىرلىك ايقاسسايشى، بۇل قۇشاقتار!.. ومىرلىك ماحاببات بولسايشى بۋلارى!.. (قاقىرىنىپ قالادى. سۇيىسكەندەر شوشىنا جالت قارايدى.)
شوقان. ءيا، باباي؟..
دۋانا (جىلدامداتا). كەشىرىڭىز، ەندى ءسىزدى، ەز ەسىمىڭىزبەن اتايمىز، شوقان مىرزا!..
شىنارگۇل. مەن اتاعالى قاشان!..
شوقان (دۋاناعا). سولاي سىر شەشكەنىمىز راس، باباي. (دۋانا مەن شىنارگۇلگە كەزەك قاراپ.) ءيا، دوستارىم، مەنىڭ شىن اتىم — شوقان.
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. اتامنان نەگە جاسىرعانسىز، ونى؟
دۋانا. ونىڭ ءمانى كوپ، قىزىم. كەيىن مەنەن ەستىرسىڭ. ءقازىر وتە اسىعىسپىن. (كورەرمەندەرگە وكىنىشتى كەسكىنمەن.) قىسقادان قايىرىلاتىن شەشىم بولدى، بۇل.
شوق ا ن. يە، باباي؟..
دۋانا. ءسىزدى تانىپ قالعان قازاقتى بوگدە كەزگە تۇسىرمەۋ ءۇشىن، وڭاشالاۋعا تۋرا كەلدى.
شوقان. قايدا؟
دۋانا. ورىن تاڭداۋعا ۋاقىت بولمادى. تاپسىرعان ادامدارىم، جاقىن تۇستاعى ەلەۋسىزدەۋ ابىرەسحاناعا قاماي ساپتى.
ش و ق ا ن. ول نە؟
شىنارگۇل. دارەت ورنى...
دۋانا. كوبىرەك تۇرسا تۇنشىعىپ ءولىپ كەتەتىن بولعان سوڭ، ءبىر ءتۇندى جامىلدىق تا، جۋىق جەردەگى جان بىلمەيتىن ۇڭگىردىڭ قالتارىسىنا قامادىق. وندا دا كوپ تۇرۋى مۇمكىن ەمەس.
ش و ق ا ن. ەندى نە ىستەمەكسىزدەر؟
دۋانا. ەكىنىڭ ءبىرى: نە بوساتۋ، نە كوزىن جويۋ كەرەك. بوسانۋى ساعان ءقاۋىپ. وزىنەن سۇراستىرىپ كورسەك سەنىڭ تۇقىمىڭا ءوش بىرەۋ ەكەن. مىنا قاماتۋدى سەنەن كورىپ، ساعان دا وشىگىپ العان. «شىقسام با؟» دەپ كىجىنەدى.
ش و ق ا ن. «جويۋ» دەگەنىڭىز قالاي؟
د ۋ ا ن ا. ارينە ءولتىرۋ؟..
شوقان (شوشىپ). ءولتىرۋ؟!..
د ۋ ا ن ا. باسقا امال قانشا؟! نە سەن، نە ول ولەتىن بولىپ، بىرەۋىڭدى تاڭداعاندا، جەرەبە وعان اۋدى دا.
شوقان. شاريعاتقا حيلاف بولماي ما، بۇل؟
د ۋ ا ن ا. قاجەتتى جەردە ءولتىرۋدى، حاديسىڭدە حاش راسۋلىمنىڭ ءوزى دە ايتقان.
ش و ق ا ن (تولعانىپ). مەن مۇنداي قىلمىسقا رۇقسات ەتە المايمىن.
دۋانا (سىناعان كەسكىنمەن). وندا ءوزىڭ، قۇربان بولاسىڭ دا...
شىنارگۇل. وعان ريزالاسۋعا بولمايدى.
شوقان (كورەرمەندەرگە). تۋعان جەردەن جىراقتاعى قاشقاريادا جۇرگەن ەكى قازاق ءبىرىن-بىرى ولتىرسە نە بولعانى؟ جازىعى نە ونىڭ؟ مەنى تانىعانى ما؟ مەنىڭ قانداي شىتىرماندا جۇرگەنىمدى قايدان ءبىلسىن ول.
د ۋ ا ن ا (از ويلانعانداي). ەندەشە، باسىڭا تۇسكەن بۇل پالەدەن قۇتىلۋدىڭ جالعىز عانا جولى بار...
ش و ق ا ن (دامەلەنگەن كەسكىنمەن). قانداي؟
د ۋ ا ن ا. سەن بۇل ولكەدەن تەز جوعالاسىڭ.
ش و ق ا ن (تۇسىنبەگەندەي). قالاي؟
دۋانا. قاشاسىڭ!
ش و ق ا ن. قايدا؟
دۋانا. ءوز ەلىڭە.
شىنارگۇل (شوشىنعانداي). «ءوز ەلىنە؟»
د ۋ ا ن ا. ءيا، ەز ەلىنە، قىزىم!.. الىستاعى رۋسياعا!..
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. مەن شە؟
دۋانا (كۇرسىنىپ). سەن وسى ارانىڭ ادەتىنە باعىناسىڭ دا، مۇندا قالىپ قوياسىڭ.
شىنارگۇل (جىلاپ جىبەرەدى). ءالىمبايدان؟ (تۇزەتىپ.) شوقاننان؟ جو-جوق، ايتۋ مۇمكىن ەمەس، اتا!
د ۋ ا ن ا. ول — ءبىزدىڭ ەمەس، تاعدىردىڭ ەركى. كونبەسكە امال جوق!..
شوقان (دەمىن اۋىر الىپ). سولاي ەكەنى، راس، شىنار! ( كورەرمەندەرگە.) بۇل شىناردىڭ، عانا ەمەس، بۇكىل يسلامدىق شىعىس ايەلدەرىنىڭ تاعدىرى. ماسەلە سولاردىڭ ءبارىنىڭ قولىن ازاتتىققا جەتكىزۋدە. تۇبىندە وعان دا جەتۋگە ءتيىستى. ءبىراق قاشان؟ (از كىدىرىپ دۋاناعا.) مەن كەتكەندە شىنار قايدا بولادى؟
دۋانا. امان اتتانساق، تەز وسىندا كەلەم دە، شىناردى الىپ تارىم-دارياسىنىڭ تاكلا-ماكانعا بىتىرايتىن تارماعىنداعى قالىڭ توعايعا جاسىرىنامىز. ودان ءبىزدى ادام تۇگىل شايتان دا تابا المايدى. سوندا قاشىپ، ءوسىپ-ونىپ جۇرگەندەر از ەمەس.
شوقان (كوڭىلى كونشىگەندەي، شىنارگۇلگە). قالاي دەيسىڭ، گۇلىم؟
شىنارگۇل (جىلامسىراپ). باسقا ايلا بولماسا كونبەگەندە امال نەشىك!..
شوقان (دۋاناعا). ءبىز قالاي كەتەمىز، باباي؟ (شىنارگۇل جىلاعان قالپىمەن ىشكى بولمەگە كەتەدى.)
د ۋ ا ن ا. جولىن تابام.
ش و ق ا ن. قانداي؟ .
د ۋ ا ن ا. ەندى شىنىمدى ايتپاسقا بولماي قالدى، بالام. بۇل ۇيعىردىڭ باسىنان نەلەر قيىن داۋىرلەر وتپەدى دەيسىڭ؟.. نەلەر جات جۇرتتار جان-جاقتان شابۋىل جاسامادى دەيسىڭ... سوندا قاماۋدا قالعان ءشاھار حالىقتارىن جاۋدىڭ قىرعىنىنان قۇتقارۋ قامىن ويلاعان باسقارۋشىلارى، كوپ ءشاھاردىڭ استىنان ۇڭگىر جولدار قازدىرعان. سونداي جولدار وسى قاشقاردىڭ استىندا دا بولعان.
شوقان (ەلەڭدەپ). اپىر-اي، ءا؟..
د ۋ ا ن ا. بۇل كەرۋەن سارايدىڭ نەگىزىن، ۇيعىردىڭ تاريحتىڭ ءمانى زور باسقارۋشىسى. سۇلتان-سىتىق بۇعىراحان ورناتقان. ونىڭ ءوز ورداسى وسى حۇجىرانىڭ ورنىندا بولعان دا، استىنان ۇڭگىر جول جاساتقان. اناۋ تورگى بولمەنىڭ ءبىر بۇرىشىندا، بەر جاعى قابىرعاعا ۇقساعان، بىلمەگەن جان اڭدامايتىن تەرەڭ قۋدىق بار. ۇڭگىر جولى سونىڭ تۇبىنەن ءارى قاراي كەتەدى دە، توعايلى قۇمنىڭ ەلەۋسىز اراسىنان شىعادى... زامانالار ءوتىپ ۇيعىرلار جات جۇرتتارعا باعىنعان شاقتا، كوبى ءمالىمسىز؛ ءمالىمدىسىنىڭ كۇتىمى جوق ول جولدار وپىرىلىپ توزعان، بىرەن-ساران عانا بولماسا، ىسكە جارارلىعى قالماعان.
شوقان. ءقازىر دە بار ما وندايى؟
دۋانا. بىرەۋى عانا. ول وسى — سەن تۇرعان حۇجىرانىڭ استىندا.
ش و ق ا ن. بۇل قالاي وپىرىلماعان؟
د ۋ ا ن ا. ءىشىن كەيدە كۇيگەن قىشپەن، كەيدە تاس، كەيدە سەكسەۋىل مەن شەگەندەگەن.
ش و ق ا ن. ءجۇرىپ كوردىڭىز بە؟
د ۋ ا ن ا. بۇل حۇجىراعا جاسىرىنىپ كەلۋگە ودان باسقا جول جوق جانە ول جولدى مەنەن باسقا بىلەتىن ادام جوق. بەرگى قابىرعادا بەلگى جوق. ەسىگى ارعى ىشىنەن بەكىلەدى.
ش و ق ا ن. عايىپتان پايدا بولاتىنىڭىز سودان ەكەن عوي؟..
د ۋ ا ن ا. ارينە؟.. (اسىققان بەينەمەن.) ال، شوقان، ۇزاق كەڭەسۋگە ۋاقىت جوق. كەتەر بولساق جونەلۋ كەرەك.
شوقان (كورەرمەندەرگە). قوقان اقساقالى دا، قازي مەن ءۋالي دە العان پارالارىن اقتادى. سىرتتا دوتاي عانا قالدى. ول ماڭايلاتار قۋ ەمەس. ونىڭ بىلمەگەنى دە دۇرىس. وتانىمنىڭ تاپسىرمالارى تۇگەل ورىندالدى. ەگەر ەلگە امان جەتە السام، انگليانىڭ بۇل جاقتاعى ساياساتى روسسياعا ايقىندالادى دا، رەتىنە قاراي امال قولدانادى.
د ۋ ا ن ا (اسىعىپ). بول، شوقان!
شوقان (دۋاناعا). شىنارگۇل ءبىزدى شىعارىپ سالماي ما؟
د ۋ ا ن ا. ءجۇرۋى وتە قيىن ۇڭگىر. سىزى، شالشىعى، جىلانى، باقا-شايان سياقتى جاندىكتەرى كەپ. جۇكتى ايەل جۇرۋگە ءتىپتى قيىن.
ش و ق ا ن. شىنارگۇلدى شاقىرىپ شىعايىن (تورگى بولمەگە كەتىپ شىنارگۇلدى ەرتىپ شىعىپ). سونىمەن، ءبىز اجىراساتىن بولدىق، گۇلىم!
شىنارگۇل (جاسقا بۋلىعىپ). وعان امال قانشا؟ (دۋاناعا.) كەتەر جولدارىڭىزدى ەستىدىم، اتا. ودان ءارى؟..
دۋانا (شوقانعا). ءبىزدىڭ، بۇل ەلدە «دارۋىشتەر كوشى» دەگەن بولادى. ەسەك مىنگەن ولار قايىرشىلاپ ءشاھاردان ءشاھارعا قىدىرىپ جۇرەدى. سونداي ءبىر توپ وسى ءشاھاردان ءۇش-تۇرفانعا ودان ءانديجانعا كەتۋگە جينالعان ەكەن. ودان ءارى مۇزارت اسۋىمەن جەتىسۋعا وتپەك. مەن سەنى سولارعا قوسام...
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. امان وتە مە، اتا؟!
د ۋ ا ن ا. ءساتى تۇسسە، بالام. ول ەلەۋسىز كوش! (ەكەۋىنە كەزەك قاراپ.) تالاق دۇعاسىن وقيمىن دا ەندى؟
ش و ق ا ن، شىنارگۇل: وقىماسقا امال قانشا! (دۋانا قولىن جايىپ، اۋزىن جىبىرلاتادى دا، بەتىن سيپايدى.) ال، كەتتىك شوقان!
شوقان (شىنارگۇلدى قۇشاقتاپ). وسىمەن ءبىزدىڭ، از كۇندىك نەكەمىز ۇزىلسە دە، ارامىزدى بەرىك جالعاستىرعان دوستىق ۇزىلگەن جوق، شىنارىم!..
ش ى ن ا ر گ ءۇ ل. يا، شوقان!
ش و ق ا ن. نە دەگەن جاقسى ادام ەڭ، شىنار!
شىنارگۇل (جاسقا بۋلىعىپ). ءوزىڭ، دە؟..
د ۋ ا ن ا (اسىعىپ). كەتتىك شوقان! تاڭ دا سىبىرلەپ قالعان شىعار. كولەڭكە بار كەزدە بوي تاسا قىلايىق! (اجىراعان شوقاندى تورگى ەسىككە جەتەكتەپ). ءجۇر!.. تەز!..
شوقان (تارتىنشاقتاپ، شىنارگۇلگە). حوش، اياۋلى قاشقار قىزى!.. (دۋانا مەن شوقان كەتەدى.) تورگى ەسىك جابىلادى.
شىنارگۇل (سەندەلىپ از تۇرىپ، جاسقا بۋلىعىپ). تاعدىردىڭ كۇشتى ەكەنىنە ەندى عانا يلاندىم. ەستىگەن عاشىقتارىم قوسىلا الماي ازاپ شەكسە، قوسىلىپ ايرىلۋ دە¬گەن وسى ەكەن! بىرەۋلەر تۋا عاشىق بولادى، بىرەۋلەر جۇرە عاشىق بولادى دەسەدى. شوقانعا مەن جۇرە عاشىق بولدىم. باسىندا ول تارتىنشاقتاندى. سەبەبىن سۇراسام، ەلىندە سۇيەتىن ايەلى قالعان ەكەن. ءبىراق، ول دا باسى جۇمىر پەندە ەمەس پە؟ جۇرە كەلە ماعان دا ىقىلاسى اۋىپ، ول مەنى دە جاقسى كورىپ كەتتى. (كىدىرىپ ويلانىپ.) جولىققان كۇننەن باستاپ ساناسام، بۇل ءبىر عاجايىپ ادام! ەگەر وسى كىسىمەن جالعاسپاسام، ەركەكتەن ادامشىلىق شىعادى دەگەنگە مەن يلانباعان بولار ەدىم، جانىنىڭ، ارىنىڭ، ادامدىعىنىڭ تازالىعىنا كەلگەندە، بۇل اۋليە ءانبيا دەگەندەردىڭ بارىنەن بيىك. وسىنداي اداممەن از كۇن سەنىسكەن، سۇيىسكەن سەرىك بولۋدىڭ ەزى قانداي باقىت!.. ەندى قالىڭ، بۇلت قورشاعان قاراڭعى اسپاننان مەنىڭ باقىتىمداي جارق ەتكەن بۇل جۇلدىزىم ءسوندى. اسپانىمدى تاعى دا قويۋ قاراڭعىلىق قورشادى. ەندىگى تىرشىلىگىمدە نە ماعىنا قالدى؟ تىرىدەي قولعا تۇسسەم. ازاپشىل وكىمەت قىستاۋ ارقىلى ماعان دا شىنىمدى ايتقىزادى. ونىم شوقاننىڭ ءىزىن كورسەتەتىن ساۋلە بولسا قايتەم؟.. (شوشىنىپ.) جو-جوق، ول ولگەنشە، مەن ەلەيىن: ەندى ماعان شوقاننىڭ جولىنا قۇربان بولۋدان ارتىق باقىت جوق!.. ماعان ەندى ەز جانىم اياۋسىز (ءوز كىدىرىپ.) ايانىشى — شوقاننىڭ ىشىمدەگى پەرزەنتى. ءبىراق ءتىرى تۋعاندا نە بولادى ول؟ قورلىقتا، قۇلدىقتا، ازاپتا ولەدى. ودان دا جارىق كورمەگەنى ءجون... (قوينىنان كىشكەنتاي ىدىستى سۋىرىپ، جوعارى كوتەرىپ.) مىنە، مەنىڭ اجالىم دا، نارەستەنىڭ اجالى دا وسىنىڭ ىشىندە. اتام «جەتى جىلاننىڭ ۋى، قاجەت بولا قالسا...» دەپ بەرگەن...
(سىرتقى ەسىكتىڭ ارجاعىنان ءدۇسىر، دابىرلاعان ۇندەر ەستىلەدى. شىنارگۇل شوشىنا قاراپ.) جەندەتتەر بولار ما؟ (ەسىك قاتتى قاعىلادى.) سولار، ارينە، جەتكەن ەكەن، جاۋىزدار!.. جوق، مەنى تىرىدەي قولعا تۇسىرە المايسىڭدار (ۋدى اۋزىنا توسىپ). قاجەتى تۋدى مۇنىڭ! (ۋدى جۇتادى دا، بار داۋسىمەن.) شوقان!.. باقىل بول!.. حوش!.. (سەندەلىپ قۋلايدى. سىرتتاعىلار ەسىكتى بۇزىپ كىرەدى: دوتاي، ءۋالي جەندەتتەر.)
دوتاي (بولمەشەسىنە تاڭدانا الاقتاپ). جان جوق قوي!..
ءبىر جەندەت. انە ءبىر ايەل جاتىر!
دوتاي. كورىڭدەر!
جەندەتتەر (كورىپ، جۇلمالاپ). جانسىز!..
ۋ ءا ل ي (ءۇڭىلىپ). ءالىمبايعا قوسقان شاۋكەن!
دوتاي. وزگەلەرى قايدا؟..
ۋ ءا ل ي. قارايىق! (جەندەتتەر مەن ءۋالي حۇجىراسىن تۇگەل تىنتەدى.) ەشكىم جوق!
دوتاي. بار دەگەنىڭىز، اڭدۋشى قويدىق دەگەنىڭىز قايدا؟..
ءۋالي (جارامساقتانىپ). راس ەدى، تاقسىر. الگىندە عانا، سىزگە حابار ايتاردا عانا بار دەسكەن.
دوتاي. ەندەشە قايدا جوعالدى؟
ءۋالي (جالتاقتاپ). قايدام... دۋانانىڭ كوز بايلايتىن سيقىرى بار دەيتىن ەدى، سول اداستىرىپ تۇرماسا!
دوتاي (اشۋلانىپ). دۋانا عانا ەمەس. بۇكىل ۇيعىر اتاۋلى كەز بايلاعىشسىڭدار!.. ۋلى يمپەراتوردىڭ ۇكىمەتى ول بايلاعىشتارىڭدى سىپىرادى دا قاراشىقتارىڭدى اعىزادى.
You Might Also Like
