شورتانباي قاناي ۇلى (كۇندەلىكتى ساباق جوسپارى)
كۇندەلىكتى ساباق جوسپارى، قازاق ادەبيەتى 9 سىنىپ.
تاقىرىپتار:
26. شورتانباي قاناي ۇلى
27. ىبىراي التىنسارين
28. ىبىراي التىنسارين «قازاق حرەستوماتياسى»
29. ىبىراي التىنسارين اڭگىمەلەرى
30. «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا»
ساباقتىڭ تاقىرىبى: شورتانباي قاناي ۇلى
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) شورتانباي قاناي ۇلىنىڭ شىعارمالارىنان مالىمەت بەرە وتىرىپ، بىلىمدەرىن جۇيەلەۋ، جيناقتاۋ جانە شىعارماشىلىق جۇمىستار ارقىلى اقىندى جان - جاقتى تانىتۋ؛
ءا) وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە، يماندىلىققا، اسىل قاسيەتتەرگە تاربيەلەۋ؛
ب) مانەرلى سويلەۋگە داعدىلاندىرۋ، وي - ءورىسىن، ويلاۋ قابىلەتىن، شىعارماشىلىق ىزدەنىسىن دامىتۋ؛
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، ءتۇسىندىرۋ، دامىتا وقىتۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كىتاپتار، تىرەك سىزبالار ت. ب
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح
ساباقتىڭ بارىسى:
ا) ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
وقۋشىلارمەن امانداسۋ، تۇگەلدەۋ، وقۋ قۇرالدارىن تەكسەرۋ. سىنىپتىڭ تازالىعىنا كوڭىل ءبولۋ. وقۋشىلاردىڭ زەيىنىن ساباققا اۋدارۋ.
ءا) ءۇي تاپسىرماسىن پىسىقتاۋ:
ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرمانى سۇرايمىن. وقۋشىلارعا وتكەن تاپسىرما بويىنشا بىرنەشە سۇراقتار قويامىن.
ب) جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
رەسەيدىڭ ەل بيلەۋ جۇيەسىن كەزىندە قاتتى سىناعان اقىننىڭ ءبىرى - شورتانباي قاناي ۇلى.
ول 1818 جىلى وسى كۇنگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، تۇركىستان اۋدانىنداعى قاراتاۋ - قارناز دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلگەن. XIX ع. ورتا شەنىندە شورتانباي سارىارقاعا كەلىپ، قارقارالى دۋانىنا قاراستى ارعىن رۋىنان تاراعان قاراكەسەك كەنەي ىشىندە ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن وتكىزدى. باستاپقى كەزدە ول جامانتاي تورەنىڭ، كەيىن جانعۇتتى ءبيدىڭ قولىندا بولىپ، سول جەردە قايتىس بولدى. 19 ع. ەكىنشى جارتىسىندا فەوداليزم ىرگەسى ىدىراي باستادى. 1861 جىلعى رەسەيدە بولعان كرەپوستنويلىق قۇقىقتى جويۋ تۋرالى زاڭنىڭ لەبى سارىارقاعا دا جەتكەن بولاتىن. مىنە، وسى كەزەڭدى ءجىتى بايقاپ، وي - تۇيگەندەرىن اقىن ءوزىنىڭ ولەڭدەرى ارقىلى كورسەتتى. 1868 جىلى "جاڭا نيزام" زاڭى شىقتى. ەندى قازاق ەلىن بيلەۋ جۇيەسىندە وزگەرىستەر بولدى. بۇرىنعى حان، تورەلەردىڭ ۇستەمدىگى السىرەپ، قازاقتىڭ ءوز ىشىنەن شىققان ساۋداگەر، بايلار قاتارعا قوسىلىپ ءوز وكتەمدىكتەرىن جۇرگىزە باستادى. بۇل كەزدە سارىارقانى ساۋدا - ساتتىق جايلادى، مال - مۇلىك بازارعا ءتۇستى، جارمەڭكەلەر جاندانا ءتۇستى، بازار نارقىن اقشا بيلەدى. دەمەك، كاپيتاليزمنىڭ ەلەمەنتى قازاق جەرىنە دە ەنە باستاعانىن كورەمىز. وسى كەزدە بايي باستاعان ساۋداگەر، بايلار ەل بيلەۋ ىسىنە بەلسەنە ارالاسۋعا تىرىستى. كەشەگى فەودالدىق ءداۋىردىڭ ءدامىن تاتقان شورتانبايلار كۇنى ءوتىپ بارا جاتقان حاندىق ءداۋىردى اڭساپ، جاڭا ەنە باستاعان كاپيتاليستىك قارىم - قاتىناستى جاتسىنادى. ول ءوزىنىڭ "ءبىر ناسيحات ايتايىن" دەگەن ولەڭىندە:
اۋەلى قورلار زور بولدى،
سونداعى زورلار قور بولدى.
قايىرى جوق باي شىقتى،
ساۋىپ ىشەر ءسۇتى جوق،
ءمىنىپ كورەر كۇشى جوق،
اقشا دەگەن مال شىقتى - دەپ قازاق اۋلىنىڭ تۇرمىسىنا جاڭا ەنە باستاعان ساۋدا - ساتتىق قاتىناسىنا شوشىنا، ۇركە قارادى. بۇكىل جۇرتتىڭ ساۋداعا ارالاسىپ جانتالاسقا تۇسكەنىن كورىپ قامىعادى.
كىتاپپەن جۇمىس: شورتانباي قاناي ۇلىنىڭ ولەڭدەرىن مانەرلەپ، ناقىشىنا كەلتىرە وقيدى.
ءبىلىمدى بەكىتۋ: وتىلگەن تاقىرىپقا بايلانىستى بىرنەشە سۇراقتار قويامىن. تۇسىنبەگەن سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرەمىن.
ءبىلىمدى باعالاۋ:
وقۋشىلاردىڭ جاۋاپتارىنا، ساباققا بەلسەنە قاتىسىپ وتىرعاندارىنا قاراي بىلىمدەرى باعالانادى.
ۇيگە تاپسىرما: شورتانباي قاناي ۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارمالارىن وقىپ كەلۋ.
تولىق نۇسقاسىن قاراۋ
تاقىرىپتار:
26. شورتانباي قاناي ۇلى
27. ىبىراي التىنسارين
28. ىبىراي التىنسارين «قازاق حرەستوماتياسى»
29. ىبىراي التىنسارين اڭگىمەلەرى
30. «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا»
ساباقتىڭ تاقىرىبى: شورتانباي قاناي ۇلى
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) شورتانباي قاناي ۇلىنىڭ شىعارمالارىنان مالىمەت بەرە وتىرىپ، بىلىمدەرىن جۇيەلەۋ، جيناقتاۋ جانە شىعارماشىلىق جۇمىستار ارقىلى اقىندى جان - جاقتى تانىتۋ؛
ءا) وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە، يماندىلىققا، اسىل قاسيەتتەرگە تاربيەلەۋ؛
ب) مانەرلى سويلەۋگە داعدىلاندىرۋ، وي - ءورىسىن، ويلاۋ قابىلەتىن، شىعارماشىلىق ىزدەنىسىن دامىتۋ؛
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، ءتۇسىندىرۋ، دامىتا وقىتۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كىتاپتار، تىرەك سىزبالار ت. ب
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح
ساباقتىڭ بارىسى:
ا) ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
وقۋشىلارمەن امانداسۋ، تۇگەلدەۋ، وقۋ قۇرالدارىن تەكسەرۋ. سىنىپتىڭ تازالىعىنا كوڭىل ءبولۋ. وقۋشىلاردىڭ زەيىنىن ساباققا اۋدارۋ.
ءا) ءۇي تاپسىرماسىن پىسىقتاۋ:
ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرمانى سۇرايمىن. وقۋشىلارعا وتكەن تاپسىرما بويىنشا بىرنەشە سۇراقتار قويامىن.
ب) جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
رەسەيدىڭ ەل بيلەۋ جۇيەسىن كەزىندە قاتتى سىناعان اقىننىڭ ءبىرى - شورتانباي قاناي ۇلى.
ول 1818 جىلى وسى كۇنگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، تۇركىستان اۋدانىنداعى قاراتاۋ - قارناز دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلگەن. XIX ع. ورتا شەنىندە شورتانباي سارىارقاعا كەلىپ، قارقارالى دۋانىنا قاراستى ارعىن رۋىنان تاراعان قاراكەسەك كەنەي ىشىندە ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن وتكىزدى. باستاپقى كەزدە ول جامانتاي تورەنىڭ، كەيىن جانعۇتتى ءبيدىڭ قولىندا بولىپ، سول جەردە قايتىس بولدى. 19 ع. ەكىنشى جارتىسىندا فەوداليزم ىرگەسى ىدىراي باستادى. 1861 جىلعى رەسەيدە بولعان كرەپوستنويلىق قۇقىقتى جويۋ تۋرالى زاڭنىڭ لەبى سارىارقاعا دا جەتكەن بولاتىن. مىنە، وسى كەزەڭدى ءجىتى بايقاپ، وي - تۇيگەندەرىن اقىن ءوزىنىڭ ولەڭدەرى ارقىلى كورسەتتى. 1868 جىلى "جاڭا نيزام" زاڭى شىقتى. ەندى قازاق ەلىن بيلەۋ جۇيەسىندە وزگەرىستەر بولدى. بۇرىنعى حان، تورەلەردىڭ ۇستەمدىگى السىرەپ، قازاقتىڭ ءوز ىشىنەن شىققان ساۋداگەر، بايلار قاتارعا قوسىلىپ ءوز وكتەمدىكتەرىن جۇرگىزە باستادى. بۇل كەزدە سارىارقانى ساۋدا - ساتتىق جايلادى، مال - مۇلىك بازارعا ءتۇستى، جارمەڭكەلەر جاندانا ءتۇستى، بازار نارقىن اقشا بيلەدى. دەمەك، كاپيتاليزمنىڭ ەلەمەنتى قازاق جەرىنە دە ەنە باستاعانىن كورەمىز. وسى كەزدە بايي باستاعان ساۋداگەر، بايلار ەل بيلەۋ ىسىنە بەلسەنە ارالاسۋعا تىرىستى. كەشەگى فەودالدىق ءداۋىردىڭ ءدامىن تاتقان شورتانبايلار كۇنى ءوتىپ بارا جاتقان حاندىق ءداۋىردى اڭساپ، جاڭا ەنە باستاعان كاپيتاليستىك قارىم - قاتىناستى جاتسىنادى. ول ءوزىنىڭ "ءبىر ناسيحات ايتايىن" دەگەن ولەڭىندە:
اۋەلى قورلار زور بولدى،
سونداعى زورلار قور بولدى.
قايىرى جوق باي شىقتى،
ساۋىپ ىشەر ءسۇتى جوق،
ءمىنىپ كورەر كۇشى جوق،
اقشا دەگەن مال شىقتى - دەپ قازاق اۋلىنىڭ تۇرمىسىنا جاڭا ەنە باستاعان ساۋدا - ساتتىق قاتىناسىنا شوشىنا، ۇركە قارادى. بۇكىل جۇرتتىڭ ساۋداعا ارالاسىپ جانتالاسقا تۇسكەنىن كورىپ قامىعادى.
كىتاپپەن جۇمىس: شورتانباي قاناي ۇلىنىڭ ولەڭدەرىن مانەرلەپ، ناقىشىنا كەلتىرە وقيدى.
ءبىلىمدى بەكىتۋ: وتىلگەن تاقىرىپقا بايلانىستى بىرنەشە سۇراقتار قويامىن. تۇسىنبەگەن سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرەمىن.
ءبىلىمدى باعالاۋ:
وقۋشىلاردىڭ جاۋاپتارىنا، ساباققا بەلسەنە قاتىسىپ وتىرعاندارىنا قاراي بىلىمدەرى باعالانادى.
ۇيگە تاپسىرما: شورتانباي قاناي ۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارمالارىن وقىپ كەلۋ.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
تولىق نۇسقاسىن قاراۋ
