شۇبار تاس
سوڭعى كۇندەرى ايجاننىڭ قاباعى اشىلمايتىن بولىپ كەتتى. ونىڭ باستى سەبەبى اۋىلداعى ايەلدەردىڭ بارىمەن الاكوز بولىپ، ۇرسىسىپ بىتكەن ءشايبۇبىنىڭ قيتىقتان سيتىق تاۋىپ ايجاندى تىلدەۋى ەدى. جاي تىلدەگەنگە ول شامدانباس تا ەدى. ايجاندى قارعاپ-سىلەگەنىمەن قويماي «قۋباس نەمە، نەمەنەڭە جەتىلەسىڭ، دۇنيەدەن ەرنىڭ جىبىمەي كەتىپ بارا جاتىپ» دەپ بۇكىل اۋىلدىڭ باس-اياعىنا جار سالعانداي ايعاي سالدى.
مۇنداي قاتتى ءسوز، قايتىپ كورمەس ءسوز ايتىلۋى ءۇشىن ءبىر ۇلكەن سەبەپ بولدى عوي دەپ ويلايسىز با؟ جوق، ءتىپتى بولار-بولماس نارسە. بارى-جوعى «تارى ءتۇيىسىپ جىبەر» دەي كەلگەن شايبۇبىگە ايجان «قولىم تيمەيدى» دەۋى-اق مۇڭ ەكەن، ول بورانداتىپ ءجۇرىپ بەردى-اي دەرسىڭ. ايجان ونىڭ ۇرىسىنا ۇندەمەدى، ءبىراق سوڭعى ءسوزدى ايتقاندا داۋسى شىعىپ جىلاپ جىبەردى دە، ۇيىنە جونەلە بەردى. ءشايبۇبىنىڭ دە ايتا الماي تۇرعانى تەك سوڭعى ءسوز ەكەن، سونى ايتقان سوڭ جەلى كەتكەن قارىنداي سولىپ، ءىشى بوساپ، اشۋى باسىلىپ قالدى. ىشىنەن ورتەپ بارا جاتقان پالە «قۋ باس» دەگەن سوزبەن بىرگە كەتكەندەي.
ايجان سول كەتكەننەن ءۇش كۇن بويى ۇيىنەن شىقپاي قويدى. ەشكىمنىڭ كوزىنە دە تۇسپەدى. جولداسى ەرمەك «نە بولدىلاپ» قانشا سۇراعانىمەن ايتپادى دا، ءتىس جارىپ، ءتىل قاتپادى.
سەميا جاعدايىمەن التى-جەتى كلاسس قانا وقىعان ايجان اۋىل ءمۇعالىمى ەرمەكپەن قوسىلعالى دا ءۇش-تورت جىل ءوتتى. ەشكىمگە ايتپاي ىشتەي قانشا تىلەگەنىمەن بالا كوتەرمەدى. وقتاۋداي بولىپ قاقيىپ قالدى. ايجانمەن قاتار كۇيسۋگە كەتكەن قىزدار ءقازىر بىر-ەكى بالالى بولىپ وتىر. ال ەرمەك بولسا بالا ءسۇيۋ دەگەندى ءتىپتى ەسكە الاتىن ەمەس. وسىلاردى ويلاپ ىشتەي تىنىپ كەلگەن ايجانعا ءشايبۇبىنىڭ ۇرىسى ءدال توبەسىنەن تاسپەن ۇرعانداي بولدى. وسىدان بىرنەشە اپتا وتكەن سوڭ بارىپ قانا ايجان تىلگە كەلە باستادى.
ءبىر كۇنى تۇندە توسەكتەن ءتۇسىپ بارا جاتىپ ەرمەك ءبىر نارسەگە اياعىن ۇرىپ الدى. اياعى شىمىلداپ اشىپ كەتتى. ول شامدى جاعىپ جىبەرىپ قاراسا كروۆات جانىندا ەدەن ۇستىندە نان كەسەتىن ۇزىن قارا پىشاق جاتىر. نانعا وتپەي ونى ۇگىتىپ جىبەرەتىن قارا پىشاق ناعىپ قاسيەتتەنىپ اس ۇيدەن ۇيىقتايتىن بولمەگە كەلگەن؟ اياعىنا تيگەننىڭ وسى ەكەنىن بىلگەن ەرمەك ونى الىپ، ستول ۇستىنە قويدى. توبىعىنىڭ تەرىسىن پىشاق جىرىپ كەتىپتى. ول دالاعا شىعىپ كەلىپ جاتىپ قالدى. شام ءوشىرىلىپ جاتقاننان ءبىرازدان كەيىپ قاسىنان ايجان سىرعاناپ ءتۇستى دە، ءارى تامان بارىپ، ستول ۇستىنەن تىقىر ەتكىزىپ بىردەمە الدى. ءسويتىپ كروۆات جانىنا كەلىپ بەلى بۇگىلىپ وتىردى دا، قايتا تۇرىپ توسەگىنە جاتتى. بۇرىن توسەككە باسى تيىسىمەن ۇيىقتاپ تاڭدى ءبىر-اق اتقىزاتىن ايجاننىڭ سوڭعى كۇندەرى، مىنا ءبىر تۇندەگى كۇدىكتى ءجۇرىسى ەرمەكتىڭ كوپكە دەيىن ۇيقىسىن كەلتىرمەدى. ول ۇيىقتاعان بولىپ، مۇرنىنان جاي دەم الىپ جاتتى.
ايجاننىڭ ۇيىقتاي قويماعانىن ەرمەك سەزدى. ايجان ءبىر نارسەلەردى ايتىپ ۇزاق كۇبىرلەپ جاتتى:
ە، قۇداي، تىلەگىمدى بەرە كور. ەرمەكتىڭ ءوزى جالعىز ەدى، ەڭ بولماسا وسىعان ءبىر سەرىك بەر. قۇداي مەنى باسقالاردان نەگە سورلى قىلاسىڭ؟ مەنىڭ سورلى بولارداي نە جازىعىم بار ەدى. الدە «ەكەۋ بولماس جىگىتكە بەدەۋ قاتىن تۇس بولار» دەگەندەي مەن سورلىعا كەزدەسكەن شوقپارلى ما ەدىم...
ايجاننىڭ قۇدايعا ءتۇن جامىلىپ جاتىپ جاساعان قۇلشىلىعىن تىڭداپ بولىپ ەرمەك كۇلىپ جىبەرە جازدادى. ەندى بەلگىلى بولدى. ايجاننىڭ قاباعىنىڭ كىربىڭى — بالا. ەرمەك وسى ۋاقىتقا دەيىن شىنىندا قالاي ويلاماعان؟ ءوزى قاتارلى ۇيلەنگەندەردىڭ كوبى-اق بالالى بولعان ەكەن-اۋ، ءا!؟ بالا! «بالا ادامنىڭ باۋىر ەتى» دەيدى.
اقىرى ايجاننىڭ ابىرجىپ جۇرگەنى باسقا ءبىر ەرەكشە نارسە بولماعان سوڭ ول ۇيىقتاپ تا كەتتى...
تاڭەرتەڭ ەرمەك كوزىن اشىپ العاندا ءۇيدىڭ ءىشى جاپ-جارىق ەكەن. كوكتەمگى مەيىرلى كۇن نۇرىن توگىپ تۇرعانعا ۇقسايدى. ايجان تۇرىپ كەتىپتى. ەرمەك ادەتتەگىسىنشە ەدەننەن ۇيگە كيەتىن جەڭىل باشپاعىن ىزدەدى. ونىڭ كوزى توسەكتىڭ باسىنا تامان قاراعاي ەدەندە قاداۋلى تۇرعان تۇندە ءوزىن جارالايتىن قارا پىشاققا ءتۇستى. كۇندە اس ۇيدە قادىرسىز جاتاتىن مايلى قارا پىشاق ۇلكەن بەدەلگە نە بولىپتى. «ە قاراۋىلىم-اي،— دەدى ەرمەك ىشىنەن،— ايجانعا بالا تۋعىزباي جۇرگەن قارا الباستى كەلىپ قالماسىن دەپ توسەكتى كۇزەتىپ تۇر ەكەنسىڭ عوي». ەرمەكتىڭ ويىمەن قارا پىشاقتىڭ جۇمىسى نە، تۇرمە كۇزەتكەن جاساۋىلداي قاقشيىپ تۇرا بەردى.
ول ونى كورگەنىن ايجان ءبىلسىن دەگەندەي ەدەننەن جۇلىپ الىپ، اس ۇيدەگى ستولعا اپارىپ تاستاي سالدى.
شاي ىشەردىڭ الدىندا اۋىزعى بولمەگە اۋىلداعى «بەلگىلى بەدەۋ اتانعان» ءجۇن-جۋانتىق قويمان كىرىپ كەلدى. نىق جابىلماي، ساڭلاۋ قالعان ەسىكتەن ولاردىڭ ءسوزى شاي الدىندا گازەت قاراپ وتىرعان ەرمەككە ەستىلىپ تۇردى.
اڭگىمەنى ايجان باستادى:
— قارا پىشاعىمدى ەندى قايدا قويارىمدى بىلمەيمىن. تۇندە ەرمەك اياعىن ۇرىپ الدى. تاڭەرتەڭ ونى شانشىعان جەرىمنەن الۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىن. اكەلىپ اس ۇيگە لاقتىرىپ تاستاپتى.
— ويباي-اۋ، كەلىنشەك-اۋ، ەركەك ادام سوعان ماڭىز بەرەدى عوي دەپ قورقىپ وتىرمىسىڭ؟ ولار وعان كوڭىل اۋدارمايدى.
— ماڭىز بەرمەگەندە؟ ءبىر كۇنى ءبىلىپ قويىپ كوڭىلى قالىپ جۇرە مە، قايدام. بىلتىر ەسىك الدىنداعى قۇدىقتان تۇندە سۋ الۋعا جۇرەگىم داۋالاماعانى. سونى ەرمەككە كەلىپ ايتىپ ەدىم، ول سۋدى الىپ كەلىپ بەردى دە: «قالتاڭا پىشاق سالىپ بارىپ، ءبىسمىلدا دەپ شانشىپ قويىپ، سۋدى الا بەرمەيسىڭ بە؟» دەپ كەكەتكەنى بار ەمەس پە. سودان ءبىر كۇن تۇرىپ بەيسەنبىگە جۇماساي مولداعا ول جوقتا قۇران وقىتقىزىپ، شاي بەرگەنىمدى ەستىپ قويىپ، پالە سودان شىقتى عوي. ءوزىم دە جامان قورىقتىم، جەڭەشە-اۋ. ايتەۋىر كوڭىلى قالماسىنشى، سوپىڭ.
— ەندەشە سەن قارا پىشاقتى شۇبەرەككە وراپ باس جاعىڭا تىعا سال. پالە-جالا سودان دا جولامايدى.
ەرمەك ويلانىپ تۇر. «ايلاس قاتىن مۇڭداس». مىنا بايقۇس تا بالاسى جوق بولعان سوڭ ايجانعا كەلگىشتەپ ءجۇر ەكەن-اۋ! ءاي، ناداندىق-اي! ەرمەك ايجان كوڭىلى قالماسىن دەدى مە، الدە تاعى دا بايقاپ تۇرايىن دەدى مە، ۇندەمەدى. ەرتەڭىنە ەرمەك شۇبەرەككە ورالعان قارا پىشاقتى تاعى دا جاستىقتىڭ استىنان سۋىرىپ الدى. ول قارا پىشاقتىڭ وراۋىن جازىپ، شۇبەرەگىن الىپ تاستادى دا، تاعى تۇك كورمەگەندەي اس ۇيگە اپارىپ قويا سالدى. بۇدان بىلاي قارا پىشاق قۇرمەتتەن قالىپ، بۇرىنعىسىنشا ەندى اس ۇيدەن تابىلاتىن بولدى. ءار نارسەنىڭ دۇنيەدە الاتىن ورنى بار عوي. ايجان قارا پىشاقتىڭ ءتىپتى وسىمدا جاتقانىنىڭ ءوزى ءتاۋىر مە دەپ قالدى، ول اس ۇيدەگى ستولدىڭ ءۇستىنىڭ از دا بولسا كوركىن كىرگىزىپ تۇرعانعا ۇقسايدى. بۇدان بىلاي قارا پىشاق تۇپكى ۇيدە كورىنبەدى.
قارا پىشاق ۇمىتىلىپ كەتكەن سوڭ. ەرمەك ايجان قايعىسىن دا ۇمىتتى. ۇمىتپاعاندا شە، باسى جەرگە جەتىپ تۇرعان ەمەس، بالا دەپ بەزىلدەپ نە كورىنىپتى زارىعاتىن ۋاقىت بولا قويعان جوق، جيىرما ۇشكە جاڭا كەلدى.
كۇن جىلىنىپ كادىمگى جاز دا باستالدى. ەرمەكتىڭ باستاۋىش مەكتەپتەگى ساباعى اياقتالىپ، ەندى دەمالىسقا دا شىقتى. جازعى دەمالىسىن ەرمەك اڭ اۋلاپ، قۇس اتىپ ءبىر ەركىن دەمالىس ەتىپ وتكىزبەك بولدى. ناق دەمالىستىڭ العاشقى كۇنى ەرمەك ۇيىقتاي الماي شىقتى. باسىنا بىردەمە باتىپ بارادى. كوزىن اشىپ الىپ ەدى، ءۇيدىڭ ءىشى جاپ-جارىق، كۇن ساسكە بولىپتى. ايجان قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتىر. جاستىعى ىسىرىلىپ ءبىر جاعىنا ءتۇسىپ قالىپتى. ەرمەكتىڭ ويىنا تاعى دا قارا پىشاق تۇسە كەتتى. سونداي ءبىر پالە شىعار دەپ ول باس جاقتى اكتارا باستاپ ەدى، اپپاق اق شۇبەرەككە وراعان اپ-اۋىر بىردەمە. تاعى نە بولدى ەكەن، بۇل؟ وسى ۇيگە بالا اكەلەتىن تاعى ءبىر «قاسيەتتى» نارسە ەكەنىنە بۇل جولى ەرمەكتىڭ ءشۇباسى بولمادى. شۇبەرەكتى شەشىپ اشىپ قاراسا كادىمگى كوك شۇبار قايراق تاس. مۇنداي قايراق تاستاردى جەتىسۋعا باياعىدا ءاندىجانعا قوي ايداي بارعاندار جالداۋاتتان اكەلەدى دەيتىن. شىنىندا ونىڭ قايراقتىق قاسيەتى كۇشتى. ءتىپتى ونىڭ مايدالىعى سونشا — ۇستارا قايراۋعا دا بولادى.
ءبىر ءسات ەرمەك ايجان كوڭىلىن قالدىرماس ءۇشىن قايراق تاستى ورنىنا قويا سالعىسى دا كەلدى. ءبىراق مۇنىڭ ءوزى كوبەيىپ بارادى عوي. توسەكتىڭ باسىنان بىرەسە قارا پىشاق، بىرەسە قارا شۇبار تاس شىعا بەرۋى قانشالىقتى ۇناسىمدى. ونىڭ ۇستىنە كەشە عانا ويناسا دا ءابىش ويىنداعىسىن ايتىپ «قۇدايعا شۇكىر ايەلىمىز قۇدايعا قۇلشىلىق قىلىپ جۇرگەن جوق» دەدى عوي. «ەل اۋزىنا ەلەك قويعان بار ما»، ول بالالاردىڭ قۇلاعىنا جەتسە «اعايىمىز سونداي ەكەن»، دەپ جۇرسە ەرمەك باسىنا بۇدان وتكەن ۇيات بار ما؟ ودان دا بۇعان ءبىرجولا تىيىم سالۋ كەرەك شىعار.
وسى كەزدە ايجان دا وياندى. ونىڭ كوزى ەرمەك قولىنداعى شۇبار تاسقا ءتۇستى. ول كوزىن شارت جۇمىپ الا قويدى. دۇنيە تىم-تىرىس. ايجان سىعىرايتىپ قانا كوزىن قايتا اشتى. ول ورنىنان اتىپ تۇرىپ، تەز كيىندى. ەرمەكتىڭ قولىنداعى تاستى قالتىلداپ ۇستاي بەرمەك بولىپ ەدى، ونى اناۋ بەرمەدى. ايجان قايتا ۇمتىلۋعا باتپادى. ەرمەك تاستى قولتىعىنا قىسىپ دالاعا بەتتەدى. ءتۇرى كەتىپ، ءتۇسى قاشىپ، ەكى كوزى جاۋتاڭداپ ايجان ەرە شىقتى. وزىندە ۇرەي قالماپتى. بۇل جەردە ول بالانى تۋۋدى بىلاي قويا سالىپ، ءقازىر استان-كەستەن بولىپ، توپان سۋ ءجۇرىپ، دۇنيەنىڭ استى-ۇستىنە كەلەتىنىن ويلاپ قۇر سۇلدەسى تۇر.
ەرمەك رەلستىڭ ءبىر كەسىندى — ءتوستى، كىشكەنە بالعانى الىپ كەلىپ ايجان الدىنا ءدۇرس دەگىزىپ تاستاي سالدى. جەرگە ءدۇرس ەتە تۇسكەن ءتوستىڭ داۋىسى ايجاندى ەرمەك ءدۇرس دەگىزىپ قويىپ جىبەرگەننەن جامان ەستىلدى.
— ءما، ەندى مىنانى جاستان. ەگىز تۋاسىڭ.
بۇلاردىڭ جانىنا قويمان جەتتى. ايجاندا ءۇن جوق.
سۇلەسوق تۇردى دا قالدى. ونىڭ ويى باسقا. قۇدايسىز ادامنىڭ قولىنا تۇسكەن دۇعالى تاستىڭ ءقازىر ەرمەكتى ۇرىپ جىقپاسىنا كىم كەپىل. ەرمەك ءبىر كەسكەن شوركەنى استىنا قويىپ وتىرىپ شۇبار تاستى توسكە قويا بەردى.
ناق وسى كەزدە قويمان باج ەتە قالدى:
— ويباي-اۋ، جايدىڭ تاسى عوي بۇل. ول قاسيەتتى تاستى نە ىستەمەكسىڭ؟
— بۇل جالداۋاتتىڭ شۇبار قايراعى عوي.
بالعا تاسقا شاق ەتە ءتۇستى. الاي-دۇلەي بوران سوقتى دا، جەر شىر اينالىپ بارىپ، اۋدارىلىپ كەتتى. ايجان شايقالاقتاپ بارىپ، جالپ ەتە ءتۇستى. ەرمەك قايدا، ەرمەك؟ قايران ەرمەك! سالدەن كەيىپ ايجان كوزىن اشىپ ەدى، دۇنيە ورنىندا. شاعىلعان تاس تۇنگى اشىق اسپانداعى جۇلدىزداي شۇپ-شۇبار بولىپ ەسىك الدىندا شاشىلىپ جاتىر. جۇماساي ايتقانداي شۇبار تاس اق ورامالدان شىقسا، دۇنيە استان-كەستەڭ بولماپتى، شايقالماپتى دا. ونى توسكە قويىپ شاعىپ تاستاعان ەرمەك تە امان. ءتىپتى قۇدايدىڭ بەرمەسە بالاسى وزىندە تۇرسىن، تەك مىنا شۇبار تاستىڭ كەسىرى ەندى ەرمەكتەن اۋلاق بولسا ەكەن. «قوجا، بالاننان بەزدىم، قامشىمدى بەرشى» دەگەن ەكەن بالا بەرەمىن دەگەن قوجاعا ءبىر ادام. ايجانعا دا سونىڭ كەرى كەلدى.
بۇل وقيعا سول ساعاتىندا كولحوزدى-اۋىلدىڭ بارلىق تۇكپىرىنە جەتتى. شۇبار تاستىڭ توڭىرەگىندەگى اڭگىمە گۋىلدەپ ءبىراز كۇنگە باردى. كەيبىر كورىپكەلى بارلاردىڭ cءوزىنe قاراعاندا ەرمەكتىڭ ءۇيى «سول تاستاي شاعىلادى». ونى تاراتۋشىنىڭ ءبىرى قويمان بولدى. كەيبىر جەلىم اۋىز، جەز تاڭدايلار ءبىرى جانى اشىعانسىپ، ەندى ءبىرى تابالاپ توعىز ساققا جۇگىرتتى.
— ويباي-اۋ، قۇدايدىڭ ءوزى جىبەرگەن تاستى شاقتى عوي. سول تاستاي شاعىلار.
— وي، اتتەگەنە-اي! ەندى ايجان بالا تۇگىل تاس تا تاپپايتىن بولدى-اۋ.
— ويباي، بەتىم، جەڭەشە-اۋ، كەشە جۇمەكەڭ ۇيىقتاماپتى. تاڭ اتقانشا ايجاندى اينالدىرعانداردى قۋىپ تىنىش تاپپاپتى. ءجۇزىڭ قۇرعىرلار، قاپتاپ كەتپەسە نە قىلسىن!
— قۇرىسىن، ايتپاڭدارشى. دەنەم ۇركىپ بارادى.
— سونىڭ ۇيىنەن كىرىپ، شىعىپ جۇرگەنىن دە كورىپتى.
ءسويتىپ شۇبار تاس اڭگىمەسى ەلگە تاراعان كۇنى-اق ەرمەك ايەلىن الىپ الماتىعا كەتتى دە قالدى. ولار قالادا ەكى اي ءجۇرىپ قايتتى.
ۋاقىت زىمىراپ وتە بەردى. جاز ءوتىپ، كۇز جەتىپ، ودان قىس تا كەلدى. ايجاننىڭ ەكى قابات ەكەنىن اۋىل ءبىلىپ قالدى. مۇنى ەستىگەن ءشايبۇبى مەن قويمان:
— ول امان تۋمايدى، ءۇيىن تورىپ جۇرگەندەر ونى امان تۋعىزا ما؟— دەستى.
— ويباي-اۋ، ەكەۋ ەكەن دەيدى. شاشتارى جالبىراپ سول توڭىرەكتەن كەتپەيدى دەيدى.
...كوكتەمنىڭ ءبىر كۇنىندە اۋدان ورتالىعىنان كەلگەن جەدەل جاردەم ايجاندى الىپ كەتتى. ارادا اپتا وتكەن سوڭ ۇل بالاسىن قۇشاقتاعان ايجان ەرمەك ەكەۋى ماشينادان ءتۇسىپ جاتتى. ۇيگە كىرىپ بارا جاتىپ وتكەن جىلى شاعىلىپ ەسىك الدىنا تاستالعان، تۇنگى جۇلدىزداي جىپىرلاپ جاتقان شۇبار تاستىڭ سىنىعىن كورىپ ايجاننىڭ بەتى دۋ ەتە ءتۇستى. ەرمەكتىڭ بالالى بولعانىن ەستىگەن قويمان ۇيىنە بارا سالىپ وراۋلى تاستى دالاعا لاقتىرىپ ۇردى دەگەن ءسوز دە دەمنىڭ اراسىندا اۋىلعا تاراپ ۇلگەردى.
1965
You Might Also Like
-
ءبىزدىڭ ۇيگە تانيتىن ادامدار كەلگەندە قاباعى قارىس جابىلىپ كەتەتىن، اسىرەسە مەنىڭ تۋىسقاندارىم كەلگەندە كوبىرەك شىتىناپ، سولار قولدارىن سۇرتەتىن سۇلگىگە دەيىن اڭگىمە ەتىپ، ءبىراز جەرگە اپارىپ تاستايت...
-
بip بولمەدە تۇراتىندار قىزىل ىڭىردە باس قوساتىن ۋاقىت بولعاندا مونتەنباي ۇشتى-كۇيدى جوق بولدى دا كەتتى. ۇزىنا كەشكە بىرىمەن ءبىرى كەرىسپەگەنىمەن ناق وسى ۋاقىتتا جاتار بولمەدە ءبىر شوعىلىساتىن ستۋدەنت...
