InfoHub Logo

بip بولمەدە تۇراتىندار قىزىل ىڭىردە باس قوساتىن ۋاقىت بولعاندا مونتەنباي ۇشتى-كۇيدى جوق بولدى دا كەتتى. ۇزىنا كەشكە بىرىمەن ءبىرى كەرىسپەگەنىمەن ناق وسى ۋاقىتتا جاتار بولمەدە ءبىر شوعىلىساتىن ستۋدەنتتەر مونتەننىڭ بولماعانىنا ءۇرپيىسىپ قالدى. ءبىراق ءىڭىر قاراڭعىسى جاڭا عانا تۇسە باستاعاندىقتان كەلەر دەسىپ كۇتىپ ەدى. ءسويتىپ انە كەلەدى، مىنە كەلەدىمەن وڭەشتەرىن سوزىسىپ وتىرعاندا ساعات ون ەكىگە باردى. ەندى بۇلار قورقا باستادى. ويتكەنى بۇل وسى بولمەدە تۇراتىندارعا ايتا قالارلىق جاڭالىق ەدى. مونتەننىڭ ءوزى الدە تۇيىقتاۋ، الدە قيىقتاۋ، قىزىق جىگىت بولاتىن. بولمەدەگى باسقا ۇشەۋى بارىن ءبولىپ ءىشىپ، ءبولىپ كيىنىپ تەاترعا، كينوعا، تاعى سونداي ءبىر جاققا اسىعىس جينالىپ جاتقاندا مونتەن ۇندەمەستەن تۇقشىڭداپ، توسەگىن سالىپ، ەندى ءبىر قاراساڭ ءۇش بۇكتەلىپ، يرەك-يرەك بولىپ جاتۋشى ەدى. كەيدە ءتىپتى مىنا ءۇش ستۋدەنت جالىنىپ تا كينوعا الىپ بارا المايتىن.

اۋەلگى كەزدە مونتەننىڭ وزدەرىنە قوسىلا جۇرمەۋىنە بۇلار قاتتى رەنجىسىپ، «سەن بىردەمە دەپ قويدىڭ» دەپ بىرىنەن ءبىرى كورىستى. اقىرى جاعىن جار، ءتىلىن كوز قىلىپ قانشا ايتقانمەن مونتەنگە تىلدەرىن العىزا الماعان سوڭ شارشاعانداي بولىپ ىسكە اسپاس بوس ءسوزدى قويىپ ەدى. ال بۇگىن ونىڭ مىنا مەزەتتى ۋاقىتتان قالعانى بۇلاردى تاڭداندىردى دا، تىنىشسىزداندىردى دا. مونتەندى «ەندى كەلەدىمەن» وتىرىپ، ساعات ون ەكىنى دە سوققىزدى. ەندى جىگىتتەر ساسا باستادى. اسىرەسە مۇندايدا شىدامسىز، بولار بولماس نارسەگە شىجىلداپ كەتەتىن جۇقالتاڭ جورتاق:

— ويباي-اۋ، قالادا نە كوپ ماشينا كوپ، بايقاۋسىزدا سونىڭ ءبىرىنىڭ استىنا ءتۇسىپ قالىپ جۇرمەسىن. انشەيىندە قولىڭا شوقپار الىپ قۋالاساڭ ۇيدەن شىقپايتىن مونتەننىڭ بۇگىنگىسى ءقاۋىپتى بولماسا نە قىلسىن،— دەپ تىنىشى كەتتى. ارادا جارتى ساعات وتكەندە قالعان ەكى جىگىتتىڭ ءبىرى ەرمەك تە مازاسىزداندى.

— ميليسياعا تەلەفون سوعايىق،— دەگەن ونىڭ سوزىنە مىنەزى اۋىرلاۋ بارماق قانا قوزعالا قويمادى.

— ءقازىر كەلىپ قالار. مەن كورگەن مونتەن بولسا، ول ۇزاپ كەتە قويماعان شىعار،— دەپ جايباراقات وتىرا بەردى. بارماقتىڭ سالقىن قاندىلىعىن كورگەن جورتاق بۇرىنعىسىنان دا شىدامسىزدانىپ، شام اينالا ۇشقان جىندى كوبەلەكشە ونىڭ و جاق، بۇ جاعىنا شىعىپ شىج كوبەك بولدى.

— ياپىر-اۋ، شىدامنىڭ دا شەگى بار ەمەس پە، جاماننىڭ قۇلاعىن كەسسەڭ قۇرىم كەسكەن قۇرلى كورمەيدى دەگەندەي، پىلدەي ءبىر جىگىت جوق بولىپ وتىرسا، ساعان بيت شاققانداي كورىنبەيدى. قىس كوزى قىراۋدا، وسىنداي قاقاعان ايازدا ادام دالادا ءجۇرۋشى مە ەدى.

بارماق جورتاقتىڭ سوزىنەن كەيىن دە بۇرىنعى قالپىن وزگەرتكەن جوق. جورتاق بارماققا قاراي قايتا شۇيىلگەن كەزدە زالدان ءجۇرىستىڭ سىبدىرى ەستىلدى.

— انە كەلەدى، ارام تەر بولماي-اق قوي،— دەدى بارماق جورتاققا. ول قايتا جاۋاپ بەرىپ ۇلگىرگەنشە، ەسىك اشىلدى دا، مونتەننىڭ سۇراۋ بەلگىسى سياقتى دەنەسى كوزگە تۇسە كەتتى. ادەتتەگى سالىڭقى قاباعى كوتەرىڭكى مە، قالاي؟ وعان تاعى دا بۇرىن سويلەگەن جورتاق بولدى:

— باتىر-اۋ، ءجونىڭدى ايتپاي كەتۋىنە جول بولسىن.

مونتەن ادەتتە مۇنداي نارسەلەردى سۇراعاندا ءتىپتى ەشتەمە دەمەسە دە وسىلار مەنى نەگە تەكسەرەدى دەگەندەي قورسيىپ قالاتىن. ءسويتىپ تاناۋىنىڭ استىنان ءوزى عانا ەستيتىن بىر-ەكى ءسوز ايتۋشى ەدى دە، قابىلمالى كورپەگە ورانىپ ءۇش بۇكتەلىپ جاتىپ قالاتىن. ءتۇپ-تۇزۋ كروۆاتتا ونىڭ وسى بۇكتەلىپ جاتىسىن جىگىتتەردىڭ ءبىرى سيىر جاتىسقا، ءبىرى يت جاتىسقا تەڭەپ كۇلىسىپ وتىرعاندا باياعى جاتىپاتار بارماق جۇرتتىڭ سويلەپ بولۋىن كۇتىپ وتىرىپ:

— جوق بۇل كادىمگى شيكى بۇيەن، مالدى سويعاندا بۇيەنىن الىپ تاستاساڭ ناق وسىلاي جاتاتىن،— دەگەنى باردى. سودان بەرى مونتەن جوقتا قالجىڭباستار ونى شيكى بۇيەن دەپ تە جۇرەتىن. ءبىراق قالجىڭدى دا كوتەرە المايتىن وعان كوزىنە ەشكىم ايتا المايتىن.

سىرتتان كىرگەن مونتەن بۇل جولى بۇرىنعىداي، «نە جۇمىسىن بار» دەپ ەلسىزدە ادامعا كەزدەسكەن كىرپىدەي دۇرديە قالمادى، كادىمگىدەي جايلاپ جاۋاپ بەردى:

— قالانى ارالاپ ءجۇرىپ قالدىم. كورمەگەن جەرلەرىمە باردىم. قالا تاماشا ەكەن عوي.

— سوندا ايتپاي كەتە مە ەكەن؟—دەگەن جورتاق ءسوزىن ول ەندى كوتەرە الماي قالدى. وسىنىڭ ءسوزىن-اق قايتا-قايتا كەشىرە بەرەم بە دەگەن كىسىشە بۇرىنعىسىنشا قاتتى قايىردى: ،

— سەنىڭ نە جۇمىسىڭ بار؟!

ونىڭ قاباعىنىڭ بۇرىنعىداي جابىلا باستاعانىن كورگەن بارماق ونى سويلەتپەك بولدى ما، الدە كوڭىلدەندىرگىسى كەلدى مە وعان قالجىڭ ايتا باستادى:

— ءتۇۋ، جورتاق-اي، ەكى جىلدان بەرى ينستيتۋتتا نە وقىپ ءجۇرسىڭ. مونتەكەننىڭ قالانى ارالادىم دەگەنىنە سەنىپ-اق قالدىڭ با؟ ونىسى شىپ-شيكى وتىرىك. ول قىزدارمەن كينوعا بارىپ جۇرگەن عوي.

مونتەننىڭ جاڭاعىدان گورى قاباعى كوتەرىلەيىن دەدى. ءالى دە ءۇپسىز وتىر. ونىڭ ءسال دە بولسا قاباعىنىڭ كوتەرىلۋىن اڭعارعان بارماق قايتا سويلەپ كەتتى.

— شىنىڭدى ايتشى، قىزدارمەن ءجۇرىپ كەشىگىپ قالدى عوي، راس ەمەس پە؟ الگى ءوزىڭ عاشىق كۇلىمحانمەن.

مونتەن بۇل جولى دا ۇندەمەدى، دەگەنمەن جاڭاعىداي ەمەس، بارماقتىڭ ءسوزى قۇلاعىنا جاعىپ كەتتى مە، ىرجالاقتاپ كۇلە بەردى. بارماق مونتەننىڭ قىز اتاۋلىدان كوش-قۇلاش قاشىق جۇرەتىنىن جاقسى بىلەتىن. سوندا دا بولسا، بۇرالقى ءسوز كۇلۋگە جاقسى دەپ وتىر ەدى. ال مونتەن كادىمگىدەي ءبىر قىزبەن كينوعا بارىپ، ونى ۇيىنە شىعارىپ سالىپ، ەندى سونىسىن جاسىرىپ وتىرعان ادام سياقتاندى:

— قويشى، بارماق سەن دە وسىنداي نارسەنى ايتقىزباي قويمايسىڭ ەھ-ھە-ھە...

— ايتام عوي، وسىنىن ءبىر پالەسى بار،— دەپ كۇلدى بارماق. اناۋ تاعى دا ىرجالاقتاپ، مىنانىكى شىندىق دەگەندەي كۇلەگەشتەندى. بارماق تا ونى تەرەڭدەتە تۇسەيىن دەگەندەي:

— ءاي، وسىنىڭ ءبىر پالەسى بار!—دەدى تاعى.

مونتەنمەن وسى قالاعا ينستيتۋتقا بىرگە كەلگەن كۇلىمحان ونىمەن بىرگە وقيتىن جانە كوپ سويلەمەيتىن، ءبىرتوعا ءتاۋىر جىگىت دەپ ول تۋرالى جاقسى پىكىردە دە بولاتىن. ءبىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز مونتەن جالپى قىز اتاۋلىنى جاقتىرماي ما، الدە باتىلدىعى جەتپەي مە، كەيدە ساباقتا، اسىرەسە بىرىككەن لەكسيالاردا ورىننىڭ ىڭعايى سولاي بولىن ونىڭ جانىنا قىزداردىڭ ءبىرى وتىرا قالسا، ولاردىڭ ۇستىنەن كۇيە جۇعاتىنداي ول تۇرەگەپ بارىپ باسقا جەرگە وتىراتىن. سوندىقتان با، كەيىنگى كەزدە قىزدار ونى قىلجاققا دا اينالدىراتىن. بارماق سياقتىلار كۇلىمحانعا «سەنىڭ كوزجاقسىڭ» دەسە، ول «وي قويشى سول ىنجىقتى» دەيتىن بولدى. مونتەن قىزداردان قورقادى دەگەن ءسوز دە جانىن جەگىدەي جەيتىن. ءبىراق وزىنە بىتكەن ۇندەمەستىكپەن ونى ەشكىمگە تىسىنەن شىعارمايتىن. مىنە، بارماقتىڭ جاڭاعى سوزىنە قاراعاندا ۇيگە بۇگىنگى كەشىگىپ كەلۋى ونىڭ موينىنان «ىنجىق» دەگەن جاماناتتى جۇلىپ تاستايتىن سياقتى...

ەرتەڭىنە دە مونتەن تاعى جوعالىپ كەتتى. تاعى دا كەشەگى ۋاقىتتا ءوڭى قۇپ-قۋ تارتىپ، ەكى كوزى قىزارىڭقىراپ كەلىپ جەتتى. ول كەلگەنگە دەيىن بولمەدەگىلەر دە ۇيىقتاماي، تىنىشسىزدانىپ وتىردى. ءبىراق مونتەننىڭ كەشىگۋى ادەتكە اينالدى. ول كەي كۇندەرى ءتۇندى ورتالاپ، كەيبىر كۇندەرى تاڭ اتا، تاعى ءبىر كۇندەرى مۇلدەم تاڭەرتەڭ كەلەتىندى شىعاردى. بۇل قولايسىز جاي مونتەننەن گورى ونىڭ ءبىر بولمەدە تۇراتىن جولداستارىن قاتتى ابىرجىتتى. ويتكەنى ولار ونى كۇتىپ ۇيقىلارى ءبولىندى. سوڭعى كۇندەرى سىلبىراۋ وقىتۋشىلاردىڭ لەكسياسىندا جورتاق تا، ەرمەك تە قالعىپ كەتىپ، ستول ءسۇزىپ قالىپ ءجۇردى. ۇيدەگى جايدى كوپشىلىك تالقىسىنا سالا الماي ىشتەن تىندى. تەك مونتەن جايىنا مويىماعان بارماق بولدى. ول ساباعىن وقىپ الادى دا، قاننەن-قاپەرسىز تىپ-تىنىش ۇيىقتاي بەرەدى.

ءبىراق اقىرى مونتەننىڭ كۇندە جوعالۋى بارماقتى دا قوزعادى. «قايدا ءجۇرسىڭ؟» دەگەن سۇراققا ىرجالاقتاپ جاۋاپ بەرمەيدى. ءوزى كۇن اسقان سايىن جۇدەپ بارادى. جىگىتشىلىك قۇرىپ جۇرگەن شىعار دەيىن دەسەڭ وندايى دا بايقالمايدى. ءوزىن دامىلسىز جوتەل بۋىپ بۋىندىرىپ تاستايدى. اسىرەسە تاڭەرتەڭ كەلگەندە كورسەڭ ەكى كوزى بۇلاۋداي بولىپ ءىسىنىپ، بەتى دومبىعىپ بۇرىن دا توپ-تومپاق بۇلتىق كوز ەتتەرى شودىرايىپ، قارا ءسۇر ءوڭى كوكسۇرعا اينالىپ، قالش-قالش ەتىپ جەتەدى. وسىندايدا «سەن قايدا بارىپ ءجۇرسىڭ» دەگەندەرگە بەرەر جاۋابى بىرەۋ عانا. «سەنىڭ جۇمىسىڭ قانشا؟» بۇل كەلتە جاۋاپتان كەيىن ەر بولساڭ سويلەسىپ كور.

مونتەنمەن ارادا بولعان وسىنداي ءبىر سۋىق سوزدەن كەيىن تاعى دا باياعى جولداس دەگەندە جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەيتىن جورتاق ءسوز باستادى.

— مۇنى بايقاۋ كەرەك، بۇل ءبىر بەيمەزگىل جۇرەتىن بىرەۋلەردىڭ توبىنا تاپ بولعان شىعار،— دەگەن كۇدىكتى ساپ ەتكىزدى. جىگىتتەردىڭ ءبارى دە ۇندەمەي ويلانىپ قالىپ ەدى، سول ۇنسىزدىكتى بارماق ءۇزىپ جىبەردى.

— مۇنى اڭديىق. ءبىراق بۇگىن ەمەس. ويتكەنى قار جاۋسىن، ءىز باسىلسىن، باعاناعى ءسوزدى ۇمىتسىن. ەرتەڭ، بۇرسىكۇنى كورەيىك.

جىگىتتەر وسىعان كەلىستى دە كەشكە قاراي تاماقتانعان سوڭ ۇشەۋى دە قالالىق كىتاپحاناعا كەتتى. كىتاپحانادان تۇندە قايتقاندا ۇشەۋىنىڭ ءسوزى تاعى دا مونتەنگە سوقپاي وتە المادى. ءسويتىپ اڭگىمەلەسىپ كەلە جاتىپ، تۇيە قاراي ءجۇرىپ تويعا كەزدەسكەنىن وزدەرى دە بىلمەي قالدى.

ستۋدەنتتەر جاتاقحاناسى. «گ» ءارپى سياقتانىپ سالىنعان ءۇش قابات ءۇي بولاتىن. قىستى كۇندەرى ءۇي سۋىپ كەتپەسى ءۇشىن كوشەدەن تىكەلەي كىرەتىن ەسىكتى جاباتىن دا، ستۋدەنتتەر قاقپا ارقىلى ءۇيدىڭ قورا، جاعىنان كىرەتىن. جىگىتتەر قاقپاعا كىرىپ كەلە جاتىپ ءۇيدىڭ دوعال بۇرىشىنا تامان جينالىپ تۇرعان كوپ ستۋدەنتتى كوردى. اپ-اجەپتاۋىر ايازدا بەيمەزگىل ءۇرپيىسىپ تۇرعاندارعا قاراپ تاڭدانىن قالدى.

— مۇمكىن ءبىر ماسكۇنەم شىعار،— دەدى ءبىرى.

— سۋىق ءوتىپ، ولەدى-اۋ، بايقۇس،— دەدى تاعى. ءبىرى.

ءبارىن بىلگىسى كەلىپ تۇراتىن جاس جان شىداي ما، جىگىتتەر اياقتارىن جەدەل باسىپ بۇرىشقا جاقىندادى. ولار تۇرعانداردىڭ جانىنا كەلگەندە بۇرىشتاعى كۇندە جيناۋلى تۇراتىن كوپ جاشىكتەرگە كوزدەرى ءتۇستى. بۇل كادىمگى وسىنداعى دۇكەنگە اكەلىنگەن زاتتان بوساعان جاشىكتەر. ول كىرەلەنىپ تۇرىپ جينالعان. ۇستىنەن قورا ىشىنەن ەلەكتر جارىعى مول جەتىپ تۇر. تۇرعاندارعا جاقىنداعاندا ىشتەرىندە كورشى بولمەلەردەگى ستۋدەنتتەر دە بار ەكەن.

— تۇرىستارىڭا جول بولسىن؟

— مىنا جاشىكتەردىڭ اراسىنان ادامنىڭ قورىلى شىعادى.

— ناعىپ كورمەي تۇرسىڭدار؟

— باسىندا بىرەۋ بولىپ قورقىپ ەدىك، جاڭا كوبەيىپ تۇرمىز.

— قايسى مەن كورەيىن،— دەپ «بايقا» دەگەنگە قاراماي باسقالاردان بۇرىن شىدامسىز جورتاق جۇگىردى. ول جەدەل باردى دا، جيۋلى جاشىكتەردەن زورعا ءوتىپ، تۇكپىرگە تاياندى. ول ءۇڭىلىپ، ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەگەندەي سوستيىڭقىراپ قالدى. اقىرى قايتا قارادى دا:

— وي، شيكى بۇيەن!—دەدى.

— قۇداي ۇردى، ەلگە كەلەكە بولدىق-اۋ، ءداۋ دە بولسا سول مونتەن،— دەدى بارماق ەرمەككە.

— قوي،— دەدى ەرمەك، ەلەڭ ەتىپ. ءبارى دە جاشىككە جۇگىرىسىپ باردى. ءۇڭىلىپ قاراسا كادىمگى مونتەن. ءبىر بىتەۋ جاشىكتىڭ ىشىنە كەپتەلە قاراپ الىپ، جۇرەسىنەن وتىرعان كۇيىندە ۇيقىعا كەتكەن. جانىنا بارعان ادامنىڭ دىبىسىن دا سەزبەيدى، شاماسى ءقازىر عانا مىزعىسا كەرەك. ءبىر جاعىنا قاراي مويىنى قيسايىپ قالعان. سوندىقتان بولۋى ءتيىس، كەڭسىرىگى بىتىڭكىرەپ، قورىلى كۇشەيە تۇسەدى. مونتەكەڭنىڭ جاشىك ىشىندەگى ۇيقىسىنىڭ تاتتىلىگى سونشا قولشامنان بەتىنە تۇسكەن جارىقتى دا سەزبەيدى.

— قىزداردى شىعارىپ سالىپ ءجۇر دەيمىز-اۋ، ءبىز مۇنى،— دەيدى ەرمەك اياۋشىلىقپەن. جىگىتتەر جۇلقىلاپ جاتىپ ونى زورعا وياتىپ الدى. مونتەكەڭنىڭ ءوزى دە ءوزىن بىرەۋ تاۋىپ الار دەپ ويلاماسا كەرەك، ەسىن زورعا جيدى. ول سولبىرەيىپ، ءىشىن العان توراڭعىداي بولىپ ورنىنان تۇردى. ەكى كوزى قىزارىپ، اۋزىن ءسۇرتىپ جان-جاعىنا الارا قارادى.

— ەي، شيكى بۇيەن، ولگەندە تۇسەتىن جاشىككە تىرىڭدە تۇسكەنىن نە ەي؟— دەپ ىزا بولىپ، كۇيىنگەن جورتاققا ونىڭ العاشقى بەرگەن جاۋابى تاعى دا شولاق بولدى.

— وندا سەنىڭ نە جۇمىسىڭ بار؟—مونتەننىڭ مىنا كەيپى بارماقتىڭ ويىنا اۋىلداعى ءبىر اڭگىمەنى ءتۇسىردى... باياعىدا ءبىر ىنجىق قىزدى اۋىلدى جاعالاپ جۇرەدى ەكەن دە، سول اۋىلعا جاقىن جەردەن جايلى ورىن سايلاپ، ۇيىقتاپ، «قىزعا كەلىپ كەتىپ بارا جاتىر» دەپ ايتسىن دەپ، كۇن شىعا بەرە وزىنەن ءوزى تۇرا كەپ قاشادى ەكەن. ونى قۋعان ەشكىم بولماسا دا، دالباڭداپ ارتىنا قارايلاي قاشادى ەكەن. مونتەندىكى دە ناق سونىڭ ءوزى بولدى دا شىقتى. بارماق ونى اياپ تا كەتتى، ىزا دا بولىپ، تەرىسىنە سىيماي تۇر. مونتەن كوزىن قايتا ۋقالادى. ۇيقىسىراعانداي اۋزىن كەرە ەسىنەدى. سالدەن ىسەيىن بارماقتاردى انىق كوردى دە، موينى سالبىراپ، تومەن قاراپ كەتتى.

1961

---