جەتەكشىل ادام
قىزۋلى تەمىر پەشتەي ەشكىمدى بەت قاراتپاي ويداعىنى ورىپ، قىرداعىنى قىرىپ وتىرعان شويقارا توردەگى تەلەفون شىر ەتە تۇسكەندە ورنىنان ۇشىپ كەتە جازدادى. ومىرىندە جىبىمەيتىن، يىلمەيتىن، بۇگىلمەيتىن دەنەسى ىشىنە جەل قارىسقان ادامشا تەلەفون ترۋبكاسى الدىندا ءۇش بۇكتەلىپ كەتتى. «ارينە بۇل اۋداننان، ءبىراق كىم بولدى ەكەن، بيۋروعا شاقىرىپ جاتپاسا يگى ەدى. الگى قۇرىعىر، قۇيرىعىڭدى قاسقىر تارتقىر قوزى ءيتتىڭ قىرىلا باستاعانىن قايتەرسىڭ. نە دەسەم ەكەن؟ قيسىنىن قالاي تاپسام ەكەن؟!».
شويقارا ترۋبكانى قولىنا الا بەرىپ، جان-جاعىنا قاراپ، مۇنىم قالاي دەگەندەي بەتىن تىرجيتىپ، جىميعان بولدى. ونىسى تاتىپ كەتكەن ايران ۇرتتاعان ادامنىڭ جيىركەنگەنىندەي بىردەڭە بولىپ شىقتى.
— Ay، اۋ، «جايتوبە» كولحوزىنىڭ پرەدسەداتەلى شوڭبايەۆ تىڭداپ تۇر. ەل امان، جۇرت تىنىش. مال قوندى. قوزى قوشقارداي، قۇلىن ايعىرداي... وي اينالايىن، باسقا بىرەۋ مە دەپ ەسىم كەتىپ، زىقپىرتىپ جاتىر ەدىم، ءوزىڭ ەكەنسىڭ عوي. ءوزىڭ بولماساڭ كىمىم بار، مياتىم دا، قۋاتىم دا ءبىر ءوزىڭ ەمەسسىڭ بە؟ اتى كىم دەيسىڭ؟ ە، ە. ەھە! ابەكە دەسەم بولادى عوي! الدا اينالايىن-اي! قوش!
وسى سوزدەردى سويلەپ تۇرعان شوڭبايەۆ تەلەفون ترۋبكاسىن تۇعىرىنا قويعانشا ءجۇز قۇبىلدى. «ءجونى كەلگەن جەرگە تۇيە دە شوگەدى» دەگەندەي مىناۋ مىڭ جۇدىرىق تيسە مىڭق دەمەس شوڭبايەۆتىڭ شوڭ دەنەسى ءسوزدى بۇگىلىپ باستاپ، قيپاقتاپ-قيپاقتاپ تۇرىپ، اقىرى جوتالانىپ، تىشقان ۇستاعان مىسىقشا جاۋىرىنىن كۇرجيتىپ اياقتادى. قارا ءوڭى قوشقىلدانىپ، بەتىنە قان جۇگىرىپ قالدى.
— ال سوزگە شەشەن، ىسكە مەشەل نەمەلەر نە دەر ەكەنسىڭدەر. سەندەر مەنى جامانداعانمەن اۋدان جاماندامايدى. ءتىپتى سوناۋ وبلىستان كەلگەن ءتىلشىنىڭ ءوزى، تىلىنە تيەك ەتۋگە مەنى قالاپتى. وڭكەي شۋىلداق، ەندى قايتەر ەكەنسىڭدەر. ال ىشتەرىڭ كۇيسە ءتۇز جالا!..
شونبايەۆتىڭ مىنەزى نوسەر جاڭبىردان كەيىن كورىنگەن كۇندەي جايدارى دا، جادىراڭقى دا تارتىپ، كوتەرىلە باستادى. باعانادان بەرى ۇساق-تۇيەك سۇراپ كەلگەندەردىڭ بۋحگالتەر جازىپ بەرگەن بۇيرىقتارىنا قول قويماي قىرسىعىپ وتىر ەدى، ەندى بىربىق ساۋساقپەن ءۇش يرەكتى بارلىق قاعازدىڭ ۇستىنەن سىپىرتىپ شىقتى. ول جانىنداعى كوككوز شيكىل سارىعا، مايمۇرىندى قاراعا، شوكولاد قوڭىرعا كەلتە-كەلتە، كەسىپ-كەسىپ بۇيرىق بەرىپ جاتتى:
— ال ءماجنۇن، ءلايلانى قىزىل وتاۋعا اكەلىپ، قىزداردى جيناپ قىزدىرىڭدار دۋماندى. ءابىراق، ءزايتۇندى باقشاعا جىبەر، پەردەش، عيباشتى كلۋبقا جونەلت!
ناق وسى كەزدە ەسىك الدىنا ماشينا توقتادى دا، ودان ءىشىن العان تورانعىداي، سىلىڭعىر قارا ءتۇستى. ماشينا سىلىڭعىر قارادان زورعا قۇتىلعانداي ەتىپ سىرعاناپ جونەلدى. سىلىڭعىر قارا ىڭ جوق، دىڭ جوق كوشەگە ءبىراز كولبەي قاراپ الىپ، بەرى بۇرىلىپ شانيا باسىپ كەڭسەگە تارتتى. كەڭسەدەن اسىعا شىققان تورتەۋدىڭ ورتاسىنان وزا جۇرگەن شونبايەۆ بۇل ادامدى قارسى الۋعا ءجۇرىپ ەمەس، دوپشا دومالاپ كەلە جاتقانداي ەدى. قىزىل قىرماننىڭ، استىقتى داعارىنداي ءبۇيىرلى، ەبەدەيسىز زور دەنە بۇل جولى ءتىپتى جىبەكتەي ەسىلىپ، قايىستاي سوزىلدى. قوناققا جايىلىپ جاستىق، ءيىلىپ توسەك بولعانداي ءتۇرى بار. پاي-پاي، شىركىن شوڭبايەۆ مىنەزىن قويساڭشى، جىل مەزگىلى سايىن تۇگىن وزگەرتكەن جابايى قويانشا مىڭ قۇبىلادى، باستىق الدىنا قايقاڭ، باعىنىشتىلارعا سويقان. شوڭبايەۆتىڭ انشەيىندە قالتاسىنان شىقپايتىن ەكى قولى ەربەڭدەپ، وكىلدىڭ بىلەگىن تاس قىلىپ ۇستاپ، ءبىرازعا دەيىن جىبەرمەي قاتىپ قالدى.
— ءسالاماتسىز با؟ تانىماساق تا امانسىز با؟ اماندىقتىڭ ارتىعى بولماس دەپ ۇيدەن ۇدەرە شىققانىمىز ەمەس پە، باياعى. قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر، اۋىلعا كەلگەن ادامدى ادامشا. قارسى الماساق ءبىزدىڭ كىم بولعانىمىز. جولىڭىز بولسىن! — سونىڭ اراسىندا ول ويىنا الدە نە ءتۇسىپ سىرەسە قالدى. تىم جىلپىلداپ، ارتىمنىڭ قۋىستىعىن كورسەتىپ قالدىم با دەپ كوكىرەگىن كەرە ءتۇستى. ءبىراق ءىش جاعى قۇرىعىر اۋىل ادامدارىمەن سويلەسكەندەگى سالماعىنان ايىرىلىپ قىلپ-قىلپ ەتە بەردى.
— ءتىلشىمىن. تالييەۆ!
— و، ابەكە! ءسىزدىڭ اتىڭىزعا قانىقپىز. ءجۇزدىڭ ءجۇزىن تانىعانشا، ءبىردىڭ اتىن ءبىل دەگەندەي، كورىسكەنىمىز قانداي جاقسى بولدى. ءسىزدىڭ جازعانىڭىزدى كوپ وقىدىق، جازعانىڭىزدان كوپ ۇيرەندىك،— دەپ جۇپتاعان ءسوزىن سىرتقا شىعارىپ ەپەلەكتەپ، جەڭىلەيىپ قالدى. مۇنىسىنا ءوزى دە ريزا بولدى.
شىركىن، ماقتاعاندى كىم جەك كورسىن. شوڭبايەۆتىڭ جىلپىلداق ءسوزى ءىشىن جىلىتىپ سالىپ جۇرە بەردى. اسىرەسە ونىڭ «كوپ وقىدىق» دەگەنىمەن «كوپ ۇيرەندىك» تالييەۆكە قاتتىراق ۇناپ كەتتى. مۇنداي جەردە وقىعان شىركىنگە داۋا بار ما، ول دا ەسەسىن جىبەرگەن جوق. «اۋدان باسشىلارى اۋزىنان سۋى قۇرىپ ماقتاعان كولحوزىڭىزعا كەلىپ قالدىق» دەپ شوڭبايەۆتى ول توبەدەن تاۋعا شىعارىپ تاستادى...
وسى ارادا شوڭبايەۆتىڭ «كوك دونەنى» كوشەنى قاق جارىپ كەلىپ توقتاي قالدى دا شوڭبايەۆ تالييەۆتى قولتىقتاپ الا جونەلدى. ماشينا كابيناسىنا تالييەۆ ءتالتيىپ وتىرا بەرگەندە شوڭبايەۆ ول وتىراتىن ورىندى شاڭى جوق بولسا دا، ون، قولىنىڭ جەڭىمەن سۇيكەپ-سۇيكەپ جىبەردى. تىلشىگە پرەدسەداتەلدىڭ مۇنداي تاقۋالىعى ۇناپ كەتىپ، ماشينا ۇستىندە ونى بلوكنوتقا ءبىر ءتۇرتىپ العان بولدى.
— ياپىر-اي، دەپ ويلادى تالييەۆ،— شىركىن وسىندايدا وقىماعاندىعىمنىڭ ورنى كورىنىپ-اق قالادى. الگى ديپلومدى جۋرناليستەر مۇندايدا قايتەدى ەكەن؟—ول ءوز اۋزىنىڭ جىبىرلاعانىنان داۋسىم شىعىپ كەتتى مە دەپ ءوزى قاتتى قورقىپ قالدى. سونىڭ اراسىندا «كوك دونەن» دە گۇرىلگە باسىپ جەلىپ جونەلدى. شوڭبايەۆ تاناۋى استىنان كەلتە بۇيرىق بەرىلدى.
— № 2 فەرمانىڭ سيىر قوراسىنا!
كوك شىعىپ، تەبىندەپ كەلە جاتقان كولحوز دالاسى ساعىمداي بۇلدىراپ قالىپ جاتىر. شوڭبايەۆ ءالى كورىنبەگەن ەگىلگەن ەگىندىكتى، الدەقايدا ءبىر فەرمادا ساۋىلىپ جاتقان جەبىندىكتى، مال جايىلىپ جۇرگەن تەبىندىكتى اسىرەلەپ ايتىپ، تالييەۆتىڭ كوز الدىنان ءتىزىپ وتكىزدى. كوكتەمنىڭ جاڭا وسكەن راڭى، كوتەرىلگەن كودەنىڭ شىرايى، ءبارى دە شوڭبايەۆتار ەگىپ شىعارعان ەگىن بولىپ، جەر-دۇنيە كوك-جاسىلعا بولەندى، ويدا-قىردا مىڭعىرعان مال، قوي بارىپ ءجۇرىپ ءان سالعان شال... تاعى تاعىلار.
ماشينا № 2 فەرماعا كەلىپ توقتادى. فەرما بولعاندا بۇل بۇقاسى كۇجىلدەپ، سيىرى موڭىرەپ، ءايران-سۇت اقتارىلىپ، يت باسىنا ىركىت توگىلىپ جاتقان جەر ەمەس ەدى. مالى قورا-قورا بولىپ قىرىلىپ، ادامى اق تاياعىن ۇستاپ قالعانداي قاڭىراپ تۇرعان قۇر قىستاۋ بولاتىن. «كوك دونەن» توڭىرەگى كوك سۋىمەن كوتەرىلىپ، كوكشىل بۋ تارتقان جەرگە توبەسىن قامىسپەن جاپقان دۋالدىڭ سىرتىنا ءبىر قىرىن كەلىپ توقتادى. ماشينانىڭ ارتقى ەسىگىنەن بۇرىن شىققان شوڭبايەۆ قوناعىن قولتىقتاپ ءتۇسىرىپ الدى. بۇلار قورانىڭ قاراسىن كورىپ تۇرىپ، سىرتىنان ءسوز باستادى. ءبىر جاقسىسى ءتىلشى دە ءىشىن كورۋگە ىنتىقپادى. ويتكەنى ونىڭ ويى الىستا قالعان رەداكسيادا ەدى. ءوزى سىن مەرزىمىمەن ۋاقىتشا الىنعان ادام، قالاي سىننان مۇدىرمەي وتسەم ەكەن دەپ كوڭىلىندە ۇيالاعان كۇدىك كەۋدەسىن ءبىر كوتەرتپەي قويىپ ەدى.
— ىشىنە بارماي-اق قويىڭىز، اياعىڭىز بىلعانار،— دەپ شوڭبايەۆ جىپ ەتە تۇسكەندە، تالييەۆ باسىن بۇگەلەكتەگەن جىلقىشا شۇلعىپ قالدى. شوڭبايەۆ ءسوزى ءار جەردەن ءبىر بۇرك ەتىپ جۇيرىك تۇياعىنان شىققان شاڭداي جەتكىزەر بولمادى.—№ 2 فەرمامىز وسىندا قىستايدى، تاناسى ءبىر بولەك، تورپاعى ءبىر بولەك، بۋىرقانعان بۇقاسى، كۇيى از جۇقاسى، استاپىراللا، ءدۇمدى، ديلى وگىزىمىز ءبىر بولەك. ءىشى سپورت سارايىنداي بۇلىڭ-بۇلىڭ قورامىزدان وقىرالاعان ءبىر سيىر كىرسە ىشىنەن اپتالاپ-ايلاپ ىزدەپ تابا المايسىز...
شوڭبايەۆ قولىن وڭ جاققا سىلتەپ، مىنا جاقتا قاپتاعان قويىمىز، مىنا كوك وزەكتە وتەتىن تويىمىز بولادى. جازدا جايلاۋىمىز بار، قىستا بايلاۋىمىز بار. قۇيرىق-جالى توگىلگەن جىلقى دەگەن جانۋار ىشسەڭ قىمىز، جەسەڭ ەت!
— مۇندايدا ديپلومدى جۋرناليست نە دەيدى ەكەن، ءا؟ بىلسەم شىركىن!
شوڭبايەۆ ساپىرتىپ ايتىپ تۇر، تالييەۆ سىپىرتىپ جازىپ جاتىر. ازدان كەيىن تاعى دا «كوك دونەن» جۇيتكىپ جونەلدى.
شوڭبايەۆ تالييەۆتى قىز-كەلىنشەك سىزىلتىپ ءان سالعان، ءبىرازى مۇلگىپ كىتاپ وقىعان، ءبىر جاعى ازان-قازان، ويىن-كۇلكى دۋماننىڭ ىشىنە اكەلىپ قويىپ قالدى. بەكەر وبالى نە، ءتىلشى دە جەتەكشىل جىلقىداي ەلپەڭ قاقتى. مۇندا باسقانى باعدارلاۋ تۇگىل، باسىڭدى جوعالتىپ الماساڭ جارار! ءوز باسىڭا ءوزىڭ يە بولۋىڭ ەكىتالاي،
— ديپلومدىلار مۇنى كورگەندە قايتەدى ەكەن، ءا؟..— ارينە تالييەۆ ونى ىشىنەن ايتتى.
— Miنe، ءبىزدىڭ قويشىلار ءومىرى! قىزىل وتاۋدا كۇندە قىزىق، تاماشا! — دەپ شوڭبايەۆ قىلقىلداعان كۇلكىسىن تىيا المادى... ءتىلشى بلوكنوتقا تاعى دا ۇڭىلە ءتۇستى... «جايتوبە» كولحوزىندا بولعان ەكى كۇن «كوك دونەننىڭ» كابيناسىندا، كوك شالعىندى جەردە، قىمىزدى ۇيدەگى توردە تەربەلۋمەن وسىلاي ءوتتى. ءتىلشى ءومىرى جامان ەمەس سياقتى.
— اتان ولسە سويىلار، اتاڭ ولسە قويىلار، اسىقپا، — دەپ جايلى قوناقتى شوڭبايەۆ ءوز ۇيىنە ءبىر كۇن ۇستادى. تالييەۆ ءتورتىنشى كۇن كولحوزدا وتىرىپ، «جايتوبەنىڭ جايدارى جاندارىن» جازىپ، قوينىنا تىعىپ الىپ، بارا باسقىزىپ جىبەرۋ ماقساتىمەن «كوك دونەن» ىشىندە تەربەلىپ كەتە باردى. ماشينانىڭ ىزىنە قاراپ تۇرعان شوڭبايەۆ:
— ءتىلشىمىز مۇرنىن تەسكەن تايلاقتاي، باس بىلگەن قۇنانداي جەتەكشىل جاقسى ادام ەكەن، ۇزاعىنان سۇيىندىرگەي...— دەپ جايلى قوناققا دا، ەسەبىن تاۋىپ جىبەرگەن وزىنە دە قاتتى ريزا بولىپ، «ۋھ!» دەپ دەمىن ءبىر الدى.
قالاعا كەلگەن تالييەۆ اياعى ۇزەڭگىدەن تۇسە، اسىعىپ-ۇسىگىپ «جايتوبەنىن» جايدارى جاندارىن» رەداكتورعا الا كىردى. ول اسىقپاي ماقالانى وقىپ شىعىپ، اعا گازەتتىڭ ءتورت بۇكتەلگەن كەشەگى نومەرىن الىپ، «جىلبىسقا» دەگەن فەلەتوندى تالييەۆكە قاراي ۇسىنا بەردى...
1971
You Might Also Like
-
بip بولمەدە تۇراتىندار قىزىل ىڭىردە باس قوساتىن ۋاقىت بولعاندا مونتەنباي ۇشتى-كۇيدى جوق بولدى دا كەتتى. ۇزىنا كەشكە بىرىمەن ءبىرى كەرىسپەگەنىمەن ناق وسى ۋاقىتتا جاتار بولمەدە ءبىر شوعىلىساتىن ستۋدەنت...
-
اۋە اينالىپ جەرگە تۇسكەن يۋل ايىنىن ءبىر جەكسەنبى كۇنى ەدى. كۇن تۇسكىلىكتەن اۋسا دا ءالى دە شاڭقايىپ ءتۇر. كوشەدەن اسفالتتىڭ مۇڭسىگەن ءيسى شىعادى. ول اشىق تەرەزەدەن ۇيگە جەتەدى. قارت الاتاۋ سونشالىقت...
