«سىردىڭ ابايى» اتانعان اقىننىڭ شىعىستىق سارىنداعى قيسسا داستاندارىنداعى فيلوسوفيا
«سىردىڭ ابايى» اتانعان اقىننىڭ شىعىستىق سارىنداعى قيسسا داستاندارى ورتا ازيانىڭ ورتاعاسىرلىق رەاليزمىنەن اقىندىق ءستيلى قالىپتاسقان، سىر بويى اقىندارىنىڭ ۇلى ۇستازىنا اينالعان سىر شايىرى – تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆ ولەڭمەن ورىلگەن پوەزياعا كەڭ جاڭالىقتار ەنگىزگەن تۇلعا. ودان وزگە، سۇڭعىلا اقىن ءنازيرا ءداستۇرى مەن شىعىس سيۋجەتىندەگى اڭىزدار مەن ەرتەگىلەر ارقىلى قيسسا - داستانداردى شىعىس ادەبيەتىنىڭ داستۇرىنە ايرىقشا ءمان بەرۋ ناتيجەسىندە دۇنيەگە كەلتىرىپ، قازاق حالقىنىڭ ادەبي مۇراسىن تاعى ءبىر بايىتتى. «XX عاسىردىڭ باس كەزىندە سىر بويىندا جازبا تۇرىندەگى قيسسا، ايتىس پوەزياسى ەرەكشە ءورىس العان ەدى. تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆ وسى جاڭالىقتىڭ باسىندا تۇرعان ادام. سىر ەلىنىڭ ايتىس اقىندارى مەن شايىرلارى كەتە ءجۇسىپ، قاڭلى ءجۇسىپ، ناقىپتار تۋىندىلارىن ءبىر ۇيقاسپەن جازاتىن بولعان. وسىنداي شۇبىرتپالى ۇيقاستى داڭمۇرىن، ومار شوراياق ۇلى دا تۇرماعامبەتتەن ۇيرەنگەن ەدى». جالپى، سىر بويى اقىن-شايىرلارىنداعى شىعىستىق ءداستۇردىڭ قالىپتاسۋىن قالىڭ ەكى كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى:
1. ادەبيەتىمىزدە «التىن عاسىر» اتانعان ون توعىزىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا كوپتىڭ ارمانىنا اينالعان بۇقارا مەن سامارقانعا بارىپ، ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداي وتىرىپ، شاعاتاي، اراب، پارسى تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرۋ ارقىلى شىعىستىڭ كلاسسيك اقىندارىنىڭ تۋىندىلارىمەن تانىسىپ، ناتيجەسىندە ەلدىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن قازاق دالاسىنا اكەلۋى؛
2. كەلەسى اتاۋلى جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن كىتابي-اقىنداردىڭ تىزبەگى : تۇرماعامبەت باستاعان، بازار، كەتە ءجۇسىپ، قاڭلى ءجۇسىپ ، شوراياقتىڭ ومارى جالعاپ شوعىرى بيىك تۋىندىلاردى تۋدىرۋ كەزەڭى. «XX عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە، اسىرەسە، سىر سۇلەيلەرى شىعارماشىلىقتارىندا نەبىر عاجايىپ ۇلگىلى، كوركەمدىگى قامشى سالدىرمايتىنداي تۋىندىلار شىعىس ادەبيەتىنىڭ ءداستۇرى نەگىزىندە دۇنيەگە كەلىپ، وقىرماندارىن تاۋىپ، حالىق اراسىنا كەڭ تاراي باستاعان بولاتىن» دەپ ايتقان بەلگىلى عالىم ب.كاربوز ۇلى سوزدەرى راستايدى.
كىتابي-اقىندار اتاۋلى كەزەڭدەر ءوتىپ، ءوز كەزەكتەرىندە شىعىس ادەبيەتىندەگى گۋمانيستىك، ادامگەرشىلىك پەن اعارتۋشىلىق موتيۆتەردى كوتەرىپ، قازاق ەلىنىڭ سالت-ساناسىنا، ءداستۇرى مەن دارىپتەرىنە ساي ەتىپ جازدى.
18 جاسىنان قيسسا ادەبيەتىنە دەن قويعان تۇرماعامبەت شايىر كەڭەس داۋىرىندە بۇل ونەرىن دامىتىپ، جانداندىرا ءتۇستى. قيسسا ادەبيەتىنىڭ قامتيتىن اۋماعىن بىرنەشە سالاعا ءبولىپ قاراستىرساق :
«مىڭ ءبىر ءتۇن»، «شاھناما»، «توتىنامادان» الىنعان ەرتەگىلىك جانە ميفتىك سيۋجەتتەر؛ يسلام ءدىنىن دارىپتەيتىن جىرلار؛ نيزامي جانە ناۋاي سىندى تۇلعالاردىڭ عاشىقتىق جىرلارى.
Cىر شايىرىنىڭ داستان-قيسسالارى تەك شىعىستىق ەمەس، الەم ادەبيەتىندەگى ەپوستىق ادەبي تەكتىك كەڭ كولەمدى داستۇرىمەن بەرىلگەن. اقىننىڭ داستاندارى كلاسسيكالىق، ەپيكالىق شىعارمالاردىڭ مازمۇنى مەن ءپىشىنىن قۇرايتىن تاقىرىپتىق-يدەيالىق، سيۋجەتتىك-كومپوزيسيالىق، ستيلدىك-كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرگە يە.
جيىرماسىنشى عاسىردا داستان-قيسسا جازۋدىڭ كەرەمەت ۇلگىسىن كورسەتە بىلگەن سۇلەيدىڭ داستاندرىنىڭ كومپوزيسياسى بىرنەشە بولىكتەن تۇرادى:
العاشقى ءبولىمى - داستانداردىڭ باستالۋىنداعى ارناۋلار مەن فيلوسوفيالىق تولعانىستار؛
ەكىنشى ءبولىمى – داستاننىڭ نەگىزگى سيۋجەتىنىڭ جىرلانۋى ؛
سوڭعى ءبولىمى – قيسسا-داستانداردىڭ اياقتالۋىنداعى اۆتوردىڭ تۇيىندەۋ تولعانىستارىنىڭ ادەبيەت سيپاتىن تانىتاتىن ليريكالىق جانە ەپيكالىق سيپات تۇتاستىعىنىڭ ناتيجەسى.
تۇرماعامبەت جوعارىدا اتالعان سالا مەن كومپوزيسيالاردى شىعىستىق سارىنداعى داستانداردى كومپلوسيا (قايتالاۋ، كوشىرۋ) ارقىلى ەمەس، رەپرودۋكسيا (دامۋ، قايتا جىرلاۋ) ارقىلى جىرلادى. ول شىعىس شايىرلارىنىڭ جىرلاعان تۋىندىلارىن نازيراگويلىك ءادىسى ارقىلى وزگەرتىپ، تۇركى حالقىنىڭ سالت-ساناسى مەن ءداستۇر، دارىپتەرىنە ساي جازعان داستاندارى – «ءماردى ديحان»، «راۋا-بانۋ»، «سام، زال باتىر»، «دانىشپان قارت»، «تۇتقىن قىز»، «اشكابۋس» جانە ت.ب.
«بەس كۇنگى ب ا ق، داۋلەتتى كوتەرە الماي،
كەلەدى كەۋىپ، ءىسىن ادىرايعىڭ.
تۇتقاسىن ءدۇنيانىڭ قولمەن ۇستاپ،
تاقتىنان تىرىلىكتىڭ كەلمەس تايعىڭ.
ول ويىڭ وتە ۇيات، ويلا ونان دا،
ىشىندە از ءومىردىڭ نە لايىعىڭ؟!
قامىڭ جە، قارنىڭ سيپاپ جاتا بەرمەي،
كەلمەسە قيامەتتە قۇر مۇڭايعىڭ.
كەڭەسىپ كەۋلىڭمەنەن كورە قويساڭ،
از ەمەس ازاماتتار كوپ ۋايىمىڭ.
الدايدى دۇنيا-بەتپاق ءبارىندى دە،
ىشىنەن التايىداي قاشقان سايدىڭ»
،- دەگەن يسلام ءدىنىن دارىپتەيتىن جىردىڭ جولدارى – تۇرماعامبەتتىڭ «تۇتقىن قىز» داستانىنان الىنعان. بۇل داستان شىعىس حيكاياسىنىڭ نەگىزىندە جازىلعان. اقىن-شايىردىڭ استارلاپ جەتكىزگىسى كەلگەن ويى : «ءتاڭىردىڭ دەگەنىنە كونبەي، تاعدىردى وزگەرتۋگە تىرىسپا، ابىرويلى بولامىن دەسەڭ اللانىڭ جاراتىلىس زاڭىنا قۇرىسپا» جانە «جالعىز شاۋىپ بايگە الامىن دەپ بوستان-بوسقا تىرىسپا، اسىلىندا كوپپەن، حالىقپەن ءبىر بول». وسىنداي كوپكە ۇلگى بولارلىق، ايتارى مەن بەرەرى مول تۋىندىدا ساناۋلى-اق كەيىپكەرلەر بار. سول كەيىپكەرلەرمەن كوركەم تۋىندى جاساۋ تۇرماعامبەتتىڭ قانا قولىنان كەلەدى. اللانىڭ قالاۋىمەن تاعدىرلارىنا جازىلعان باتىس حانزاداسى مەن شىعىس حانشايىمى ءبىر بولۋ كەرەك دەگەندى ەستىپ، قارسى شىعامىن دەپ قارا جەرگە كىرەردەي ۇياتقا قالعان سامۇرىق قۇس جايىندا:
«قولىنا ەلدىڭ ۇكى تۇسە قويسا،
اينالدى اقىرىندا تونالارعا.
سامۇرىق سۇلتاندىقتان قالدى ءتۇسىپ،
جابىسىپ جاتىپ الدى، جەردى قۇشىپ.
بولعان سوڭ حالىق بىتكەنگە قارا بەتتى،
كەشىكپەي قاپ تاۋىنا كەتتى ۇشىپ.
كورىنگەن سونان كەيىن ەمەس كوپكە،
كوتەرىپ، كوپتەن شىقتى، كەۋلىن كوككە.
بەرگەن سوڭ اللا ءومىر، وسى كەزدە،
ءالى وتىر ۇيالۋمەن، ولمەي تەككە».
ادام بالاسىنىڭ جاناشىرى، قامقورى بولعان، قينالعاندا جەتىپ كەلەر جاردەمىنە اينالعان سامۇرىق قۇس ءفيردوۋسيدىڭ «شاھناماسىنان» الىنعان سەكىلدى. ءبىراق، ءتاڭىر جازعان تاعدىرعا قارسى شىعامىن دەپ شىعىس حانشايىمىن الىپ ۇشقانىمەن، ءوز بالاسىنداي ايالاپ، ماپەلەپ ءوسىرىپ، سوڭىندا اللانىڭ دەگەنىنىنىڭ ورىندالۋىنا قايتا ءوز سەپتىگىن تيگىزدى دەپ قورىتىندىلاساق تا بولادى.
كىتابي، ءنازيراشىل اقىنداردىڭ باستى شىعارماشىلىق ماقساتتارىنىڭ ءبىرى - الەمدىك كلاسسيكانى قازاق تىلىندە قايتا جاراتۋ، قازاق حالقىنا، ءسوز ونەرىنە نازيراگويلىك داستۇردە قىزمەت ەتۋ. سوندىقتان دا كىتابي اقىندار جىرلاپ وتىرعان شىعارمالارىنىڭ تۇپ-توركىنىن جاسىرا بەرمەيدى. كەرىسىنشە، شىعارمانى قايدان الىپ جىرلاپ وتىرعانىن اشىق كورسەتىپ وتىرادى. سويتە تۇرا، ولار وزدەرىن تولىق دارەجەدەگى اۆتور دەپ تانيدى. كىتابي، نازيراشىل اقىندار ۇعىمىندا سولاي. بۇل - اسىرەسە كىتابي اقىندار ءبىلىم الىپ، سۋسىنداپ وسكەن شىعىس ادەبيەتىنىڭ ءۇردىسى. ءبىز دە ماسەلەنى تاريحي تۇرعىدان پايىمداپ، تاريحي كەزەڭ تىنىسىنا وراي قابىلداۋعا، سولاي تانۋعا ءتيىسپىز. باستى ماسەلە – الەمدىك كلاسسيكا قازاق تىلىندە سويلەدى. سويلەتكەن كىتابي اقىن، ءنازيراشىل قالامگەر. بۇل - ۇلكەن جەتىستىك، زامانى ءۇشىن زور تابىس.
دىلدابەك نۇرشات الماسبەك قىزى،
پروفەسسور، دوسەنت جاناتايەۆ دانات جاناتاي ۇلى.
You Might Also Like
-
ق ر پرەزيدەنتى ق.ك. توقايەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىندا وتكەن تاريحتى ءبىلۋ مەن ودان ساباق الۋدىڭ ماڭىزدىلىعىنا جوعارى ءمان بەرۋى – ونىڭ تۇعىرى بيىك تاۋەلسىز جانە...
-
ەستەتيكالىق فيلوسوفيانىڭ كوپ بولىگى ءداستۇرلى تۇردە ءسوز ونەرىنىڭ ەنشىسىنە تيەدى. ادەبي سىن مەن ادەبيەت تەورياسى ءۇشىن جاسالعان تەحنيكالار مەن قۇرالدار حح عاسىردىڭ سوڭىنداعى باتىس فيلوسوفياسىندا ۇلكەن...
