"قوڭىر" ءتۇسىنىڭ قازاق تانىمىنداعى ءپالساپالىق ءمانى
قوڭىر ۇعىمىنىڭ ەتيمولوگياسى
«سىرعا تولى ءتۇر مەن ءتۇس» كىتابىندا قازاق تىلىندەگى ءتۇر-تۇس اتاۋلارىنىڭ سانى كورسەتىلمەيدى، اۆتورلار ءتۇر-تۇس اتاۋلارىن ءبىرشاما ساناپ شىعادى، ءبىراق ولار تولىق ەمەس. بۇدان باسقا قازاق تىلىندەگى قۇلا، شابدار، تارعىل، كۇرەڭ دەگەن تۇستەر قازاق ۇلتى ءۇشىن ماڭىزدى، بۇلاردىڭ قازاق حالقى ءۇشىن ەتنوباسىمدىعى مەن ەتنورەليەۆانتتىعى بار. بۇعان قازاق كوركەم ادەبيەتىنىڭ فاكتىلەرى مەن پارەميولوگيا، باستىسى، تۇر-تۇسكە قاتىستى عىلىمي زەرتتەۋلەر ايقىن دالەل بولا الادى.
قازاق تىلىندەگى ەتنوباسىمدىق پەن ەتنورەليەۆانتتىققا يە ءتۇر-تۇس اتاۋلارىنىڭ تالداۋىنا كەلگەندە، ا. توقتاۋبايدىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ماقالاسىنىڭ ماڭىزىن ەرەكشە كورسەتۋگە بولادى . ول: «قازاقتا جىلقى تۇستەرىنە بايلانىستى سوزدەر وتە كوپ. ءقازىر ءبىزدىڭ كارتوتەكامىزدا جىلقى رەڭىنە قاتىستى 300-گە جۋىق سوزدەر بار» دەپ كورسەتە كەلىپ، ولاردى ورىس، فرانسۋز، نەمىس تىلدەرىنە اۋدارۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگى تۋرالى ايتقان شەتەل عالىمدارىنىڭ پىكىرىن كەلتىرەدى. جانە قازاقتىڭ جىلقىعا بايلانىستى شىققان نانىم-سەنىمدەرىنىڭ ىشىندە وسى تۇلىك تۇسىنە بايلانىستى جورا-جوسىقتاردى زەرتتەۋدىڭ تۇرارلىق ءىس ەكەنىن دايەكتەي وتىرىپ، قادىرلەنەتىن جىلقى تۇسىنە كەلگەندە، العاشقى ورىندا قاراكوك، ودان كەيىن شۇبار (ونىڭ ىشىندە، بوزشۇبار، كوكشۇبار، بايشۇبار)، بۇلاردان كەيىن توبىلعى تورى، كۇرەڭ، جيرەن ت.س.س. رەتىمەن باياندايدى. ءتىپتى «ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي ءوزىنىڭ ءتۇپ-تۇقيانىن «قاراكوكتىڭ تۇقىمىمىز دەپ اجىراتقان» دەگەن دەرەكتى دە كەلتىرىپ، قاراكوك ءتۇسىنىڭ قازاق دۇنيەتانىمىندا ەرەكشە قاستەرلەنەتىنىنە كوپتەگەن دالەلدەر كەلتىرەدى.
اسسوسياسيالىق تۇرعىدان، زاتتىڭ ءتۇسىن ناقتى كورسەتىپ، ءتۇر-تۇس اتاۋىن جاساۋ ءۇشىن سول زات ۇلتتىڭ مادەنيەتىندە بار نەمەسە مادەنيەتتەردىڭ ىقپالى ارقىلى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق شىندىققا ەنگەن بولۋى قاجەت. مىسالى، قازاقتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىندە بار بولعاندىقتان، قازاق ءتىلىنىڭ يەلەنۋشىسى بيداي ءوڭدى، سەلەۋ تۇستەس، ەكى بەتى الماداي قىپ-قىزىل، كۇل تۇستەس، سۇتتەي جارىق، قاراقاتتاي كوزدەرى، بوتا كوز دەگەن سيپاتتامالاردى ەستىگەندە (وقىعاندا، قابىلداعاندا) ناقتى ءبىر اسسوسياسيا تۋدىرا الادى.
قازاق حالقىنىڭ تۇستەردى جىكتەۋى :
قازاق حالقى بۇكىل ءوڭ-تۇستى قىلاڭ، باران دەپ ەكى تەكتى توپقا جىكتەيدى.
قىلاڭ دەگەنى – اق، بوز، اق بوز، شاڭقان، شاڭقان بوز، تارلان، اق تارلان، بوز تارلان، تاعى باسقالارى.
باران دەگەنى – قارا، قوڭىر كوك، جاسىل، قىزىل، كۇرەڭ، جيرەن، تورى، سۇر، كۇلگىن، قۇلا، شابدار، سارى، سولاي جالعاسا بەرەدى. قازاقتىڭ بارانعا جىكتەگەن وڭ-تۇستەرى تابيعاتتاعى كەمپىرقوساق ءوڭ-تۇسى نەگىزىندە اتالعان دەۋگە بولادى. ءبىز وسى جەردە ءتورت تۇلىك مالعا ءتان ءوڭ-تۇستى، ونىڭ ىشىندە جىلقى تۇلىگىنە ءتان ءوڭ-تۇستى اتاعالى وتىرمىز. «اقتىلى قوي، الالى جىلقى» باققان قازاق حالقى جىلقى تۇلىگىن بىلايشا تۇستەيدى:
قازىرگى تۇسىندىرمە سوزدىگىمىزدە بۇل ءسوز ماعىناسى — قارا قوڭىر، قارا كەر جىلقى ءتۇسىن بىلدىرەتىندىگى ەسكەرتىلگەن. «الدىڭعى ات باران بولماي، قىلاڭ بولدى، جىعىلماسا قۇلاگەر قايدا دەيمىن» (اقان سەرى).
قازاق تىلىندە «باران» ءسوزى تەك قانا مالدىڭ، ونىڭ ىشىندە كوبىنە جىلقىنىڭ ءتۇسىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن قولدانىلادى. وسىعان قاراعاندا ءارى كەيبىر تىلدەردىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، اڭگىمە بولىپ وتىرعان ءسوز تىلىمىزگە «كىرمە» سياقتى.
مونعول تىلىندە: باراان حۇرەن — قىزىل قوڭىر دەپ تۇسىندىرىلەدى. «باراان» تۇلعاسىنىڭ «قوقىر» ماعىناسىن بەرەتىندىگىن وسى تىلدەگى «بارااحان» ءسوزىنىڭ «قاراڭعىلاۋ»، «كۇڭگىرتتەۋ» دەپ تۇسىندىرىلۋىنەن بايقاۋ قيىن ەمەس. مونعول تىلىندەگى «باراان» قازاق تىلىنە اۋىسقان دەپ ءتۇيىن جاساۋعا دا بولار ەدى، ءبىراق پارسى ءتىلىنىڭ دەرەگى بۇعان ەرىك بەرمەيدى. يران تىلىندە: پوررانگ — قويۋ بويالعان قوڭىر ءتۇس دەگەن تۇسىنىككە يە. بۇل ءسوز پارسىلاردان مونعولدارعا اۋىستى ما الدە كەرىسىنشە مە، ارينە، بۇل جاعىن اشىپ ايتۋ قيىن، ءبىراق ونىڭ العاشقى ماعىناسى مالدىڭ تۇسىنە ەمەس، جالپى ءتۇستىڭ ءبىر ءتۇرىن اڭعارتۋعا ارنالعانى بەسەنەدەن بەلگىلى. ويىمىزدى پارسى تىلىندە بۇل ءسوزدىڭ وتە قويۋ قايناتىلعان قىزىل شايعا دا ارنالىپ ايتىلۋى قوستاي تۇسەدى. ءسويتىپ، ءسوز توركىنى پارسى ءتىلى دە، العاشقى ماعىناسى — «قىزىل قوڭىر» بولعان دەپ بولجام ايتپاقپىز
قوڭىر اسا قاتتى بايقالمايتىن، كورىنبەيتىن ءتۇس بولعانىمەن، ونىڭ ارعى ادامزات تاريحىندا، مادەنيەتىندە ۇلكەن تانىمدىق قىزمەت اتقارعان. ج.ناجىمەدەنوۆ قازاقتىڭ مۋزىكاسىنا قاتىستى ەڭبەگىندە كەمپىرقوساقتىڭ جەتى ءتۇرلى ءتۇسىن يۋلاعا جابىستىرىپ، اينالدىرعاندا، جەتى ءتۇس قوڭىرعا اينالاتىندىعى جايلى جازعان. ياعني قوڭىردىڭ قۇرامىنان بارلىق تۇستەر شىعادى، وسى ءتۇس – اباق تاڭباسى (س.قوندىباي) دەپ اتالاتىن تاڭبانىڭ نۇكتەسى، سول نۇكتەدەن ونىڭ بارلىق ءمانى تارايدى. قازاق تىلىندە وسى ءسوزدىڭ بىرنەشە ماعىناسى بار.
1. قوڭىر ەڭ اۋەلى ءتۇستى بىلدىرەدى. مىسالى، قوڭىر ايۋ، قوڭىر قاز، قوڭىر جەر، ت.ب.
2. قوڭىر – ۋاقىتتى، مەزگىلدى بىلدىرەدى.
3. قوڭىر ەركەلەتۋ مانىندە جۇمسالادى. مىسالى، 1. اتاسى اۋەز بەن اجەسى ءدىناسىلدىڭ باۋىرىندا وسكەن قالىڭ ەرىندى، ايالى ۇلكەن كوزدى مۇحتاردى وسى اۋىل تۇگەلىمەن «قوڭىر قوزى» دەيدى. 2. بۇل – ءدىناسىل اجەسىنىڭ «قوڭىر قوزىسى» – مۇحتار عوي، – دەدى ماعاۋيا بالانى ەرتىپ كەلىپ. 3. جارايسىڭ، قوڭىر قوزىم! وسى ءسوزدىڭ ماعىناسىن ءتۇسىنىپ وسكەيسىڭ، – دەدى اباي اتاسى ريزا كەيىپپەن (ت.جۇرتباي). «قوڭىرىم»، «قوڭىر قوزىم» دەپ ەركەلەتۋ مانىندەگى سوزدەر ەرەكشە، ىستىق ىقىلاستى، جىلىلىقتى بىلدىرەدى.
4. قوڭىر – قازاق حالقىندا تۇرمىس-تىرشىلىكتىڭ قاراپايىمدىلىعىن، ورتاشالىعىن بىلدىرەدى. قوڭىر كۇي، قوڭىر تىرشىلىك، قوڭىر شارۋا، قوڭىر ءۇي ت.ب. مىسالى:
5. قوڭىر ءسوزى ساز الەمىنە قاتىستى سوزدەرمەن ءجيى تىركەسەدى. مىسالى، قوڭىر ءۇن، قوڭىر ساز، قوڭىر اۋەن، قوڭىر داۋىس. بۇل تىركەستەر قۇلاققا جاعىمدى، كوڭىلگە جايلى، ادامنىڭ ىشكى جان الەمىنە ەرەكشە اسەر ەتەتىن دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.
6. قوڭىر – تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ كەيبىر قالپىن بىلدىرەدى: قوڭىر سالقىن، قوڭىر جەل.
ەگەر بۇل ءسوزدىڭ ءمانىن اسسوسياتيۆتىك ەكسپەريمەنت ارقىلى كورسەتەتىن بولساق بىلاي كورىنەدى:
قوڭىر ءتۇس – اعاش، ات، اياق كيىم، ايۋ، ادام، اۆتوبۋس، اربانىڭ دوڭگەلەگى، افرو-امەريكاندىق ادام (نەگر)، كوز، شاپان، شارف، شاش، شاشىمنىڭ ءتۇسى، ءشالى، شكاف، شوكولاد.
قوڭىر – ءۇن تانىمدىق قۇرىلىمىنا مىناداي فرەيمدەر كىرەدى: ادامنىڭ داۋسى، اۋەن، انشىلەر توبى، ءان سالاتىن توپ، انشىلەردەن قۇرالعان تريو، داۋىس، دومبىرا، قوڭىر داۋىس دەنەمدى شىمىرلاتادى، «قوڭىر» مۋزىكالىق توپ، «قوڭىر» توبى، ويلاندىراتىن، تولعاندىراتىن مۋزىكا، ءۇن.
قوڭىر – قاراپايىمدىلىق: ورتا دەگەندى بىلدىرەتىن جايتتار، ءومىردىڭ ءوزى دە قوڭىر، قاراپايىم، قاراپايىمدىلىق، تىرلىك.
قوڭىر – قازاق مىنەزى، سيپاتى: دارحاندىق، تۇيىق، ادام مىنەزى، كوركەم مىنەزدى، قويداي قوڭىر، بايىپتىلىق، قوڭىرقاي مىنەزدى، ءتوزىمدى، سالقىن قاندىلىق، سابىرلىق.
قوڭىر – مۇڭ، قايعى، كوڭىلسىزدىك: جابىرقاۋ، جاداۋ دالا، ەپتەگەن مۇڭدالىق، جالعىزدىق، كىلەڭ قوڭىر ءتۇستى جيعازبەن تولتىرساق، ادامنىڭ كوڭىل كۇيىن تۇسىرەدى، كوپ نارسەگە دەگەن ىنتا-ىقىلاسىن قايتارادى، مۇڭ
قوڭىر – ماحاببات: ابدەن كونگەن، ساباسىنا تۇسكەن كوڭىل، ساعىنىش، قوڭىر كوزدەرگە عاشىق بولعان قارا كوزدەر، سەزىم
قوڭىر – قاسيەتتىلىك، كيەلىلىك: قوڭىر اۋليە، قاسيەتتىلىك، قاسيەتتى جەردىڭ ءتۇسى، جىلقىنىڭ ءتۇسى رەتىندە ەلەستەتىلەدى، ياعني جىلقىنى قاسيەتتى جانۋار دەپ ساناۋ، قاشاپ جازىلعان كونە تاۋ-تاستارداعى جازۋ، ولاردى باعالايىق.
قوڭىر – مەيىرىمدىلىك: قوڭىر دەگەندە كىشەنتاي قوشاقانىم ەلەستەيدى، قوڭىر قوزىم، قوڭىرىم، قوزى، «قوڭىر» دەپ قويدىڭ ءتولىن ءسۇيۋى.
قوڭىر – كەڭدىك: ادامنىڭ جان سارايىن اشىپ، تىنىسىن كەڭەيتەتىن قوڭىر اۋا، دالا، دالا فيلوسوفياسى، بەل، ەسكەن سامال.
قوڭىر – سۇلۋلىق: ادامنىڭ كوزىن الاتىن، ءسۇمبىل شاش، ادەمى كوز، قوڭىر كوزدەرگە عاشىق بولعان قارا كوزدەر، كوز.
قوڭىر – ۋاقىت، مەزگىل، شاق: بەيۋاق، كۇز، مەزگىل، ماۋسىم، 50 جاس پەن 70 جاس ارالىعى، ورتا جاستاعى ەرلى-زايىپتىلار، قازان-قاراشا ايلارى، ءتۇن، كەش، تىنىشتىق.
قوڭىر – اقىندىق، جازۋشىلىق: «قوڭىر جار» ماعجاننىڭ ولەڭى، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ بۇركەنشىك اتى، جۇمەكەڭنىڭ «قوڭىر» ولەڭى.
قوڭىر – ناستىق: لاي، ساز، سۋ، كىر.
بايقاپ قاراساڭىز، قوڭىر ءسوزىنىڭ نەگىزگى دەگەن ماعىنالارى ءالى كۇنگە دەيىن قازاق تانىمىندا ساقتالعان.
قوڭىر ءتۇسىنىڭ سيمۆوليكاسى
حالقىمىزدىڭ جانىنا جاقىن تۇستەردىڭ ءبىرى – قوڭىر ءتۇسى. «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە» قوڭىر تۇسىنە بايلانىستى تۋرا جانە اۋىسپالى سوزدەر تىزبەگى بەرىلگەن، مىسالى: قوڭىر، قوڭىر الا، قوڭىر ايۋ، قوڭىر ءان، قوڭىر بەل، قوڭىر داۋىس، قوڭىر جەل، قوڭىر ءجۇز، قوڭىر كولەڭكە، قوڭىر كۇز، قوڭىر قاز، قوڭىر لەپ، قوڭىر سالقىن، قوڭىر تارتۋ، قوڭىر ءۇن». قوڭىر – جەر ءتۇسى، تىرلىك، ءومىر بەينەسى. قازاق نانىمىندا بۇل ءتۇس ەرەكشە ورىن يەلەنەدى. قوڭىر– الدىمەن قاۋىپسىزدىك، تىنىشتىق، مامىراجاي تىرلىك بەلگىسى. قوڭىر ءسوزى تۇستىك ماعىنادان باسقا مىناداي: قوڭىر كۇي، قوڭىر داۋىس، قوڭىر كۇز، قوڭىر جەل، قوڭىر اڭگىمە، قوڭىر قاباق، قوڭىر تىرلىك، قوڭىر ءسوز، قوڭىر سامال، قوڭىر دالا، قوڭىر سالقىن، قوڭىر كەش، قويداي قوڭىر، مايدا قوڭىر سياقتى تىركەستەرمەن كەلىپ، ءارتۇرلى قۇبىلىستىڭ نەبىر جانعا جايلى، قۇلاققا جاعىمدى، جۇرەك تەبىرەنتەتىن نازىك تە اسەم ساتتەرىن، ءومىر، تىرشىلىكتىڭ جايباراقات، مامىراجاي، كەيدە ءتىپتى جۇپىنى دا سىپايى قالپىن سۋرەتتەيتىن ەرەكشەلىكتەرى كوزگە تۇسەدى. مىسالى: قوڭىر كەش، قوڭىر ءۇن، قوڭىر ءۇي، قوڭىر كولەڭكە، قوڭىر توبە، قوڭىرقاي كوز، ت.ب.
اكادەميك ءى.كەڭەسبايەۆتىڭ تۇسىندىرمەسىندە «قوڭىر» ءسوزى – «قوڭىر داۋىس»، «قوڭىر ءان»، «قوڭىر ءۇن» سينونيمدەرى ءبىر قالىپتى ىرعاقپەن ايتىلاتىن قۇلاققا جاعىمدى جۇمساق ءۇن» دەگەن ماعىنادا بەرىلەدى. «قوڭىر» باسقا دا كەيبىر سوزدەرگە قوسىلىپ، تياناقتى وي تىركەسىن قۇراعاندا، كوبىنەسە ورتاشا دەگەن ۇعىمدى دا بەرەدى. بۇل ءسوز «قوڭىر ءان»، «قوڭىر كۇي» دەگەن سيپاتتامالارعا ۇندەسىپ، ينتوناسياسى، ماقساتى، سازى – سۇيكىمدى، كوڭىلگە ۇنامدى دەگەن مازمۇندى بىلدىرەدى. ان-ولەڭدەردەگى قوڭىر اۋەنگە كەلەر بولساق، قازاق مۋزىكاسى – ءومىر شىندىعىن دىبىستىق كوركەم بەينەلەرمەن كورسەتەتىن مۋزىكالىق ونەردىڭ ۇلتتىق سالاسى. قازاق حالقىنىڭ ان-كۇي مۇراسى مەن كوركەم ادەبي شىعارمالارى قوڭىر اۋەنگە اسا باي.
وسىعان سۇيەنە وتىرىپ، س.بايىشيەۆ اتىنداعى اقتوبە وبلىستىق امبەباپ عىلىمي كىتاپحاناسىنىڭ كىتاپ قورىندا جيناقتالعان ادەبيەتتەردىڭ ىشىندەگى قازاق شىعارمالارىندا كەزدەسەتىن قوڭىر اۋەن تۋرالى از عانا توقتالىپ وتسەك.
تاقىرىپتى حالقىمىزبەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقان حالىق اۋىز ادەبيەتىنەن باستاساق. قازاق حالىق اۋىز ادەبيەتى تۇرمىس-سالت جىرلارى: بەسىك جىرى، قارا ولەڭ، جاراپازان، ت.ب. باستاۋ الاتىنى ەجەلدەن بەلگىلى. وسى جىرلاردىڭ بارلىعىندا كەزدەسەتىن قوڭىر اۋەنگە مىسالدار كەلتىرەر بولساق:
اۋىلىڭا ات تەرلەتىپ بارايىن با،
انىڭە مايداقوڭىر سالايىن با؟
انىڭە مايداقوڭىر سالماۋشى ەدىم،
ەشكىم جوق سىزدەن باسقا ماڭايىمدا – دەپ
اۋەندەتكەن قارا ولەڭدەگى حالىق اۋەنىندە نەمەسە ءان ولەڭدەرىندە:
القوڭىر ءان-اق ەكەن باپپەن ايتسا،
ەر جىگىت نە بولادى سەرتتەن تايسا؟
ءان بولماس القوڭىرداي قايدا بارساڭ،
ءان بىلەم دەگەن ادام شىنىن ايتسا – دەپ شىرقاسا،
«قوڭىر قاز» انىندە:
قوڭىر قاز كول جاعالاپ ۇشادى ورلەپ،
سالعانداي تۇرلەندىرىپ انىنە ورنەك.
ءان سالساڭ، قوڭىر قازدىڭ انىنە سال،
كوتەرىپ كوڭىلىڭدى كوككە سەرمەپ.
قايىرماسى:
احاۋ ءۇي،
سەن – قوڭىر قاز، مەن – شاھباز،
ايتقانمەن تاۋسىلمايدى ىشتەگى ناز – دەپ، شارىقتاعان قوڭىر اۋەن جان تەربەتەدى.
ەندى قوڭىر ءسوزىنىڭ باسقا ماعىناسىن كورەيىك: م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىندا بالا ابايدىڭ اجەسى زەرەمەن كورىسۋىندە: «كەزەك ءوز شەشەسىنە كەلگەندە، ول سۇيگەن جوق. قاتتى ءبىر قىسىپ، باۋىرىنا باسىپ تۇردى دا، ماڭدايىنان يىسكەدى. انا قۇشاعى!… ۇلجان كوپ ۇستاعان جوق.
– اجەڭە بار، انەكي! – دەپ، ۇلكەن ءۇيدىڭ الدىنا قاراي بۇرىپ جىبەردى. كارى اجەسى زەرە بايبىشە تاياعىنا سۇيەنىپ، ۇرسىپ تۇر ەكەن.
– جامان نەمە، ماعان بۇرىن كەلمەي، اكەڭە كەتتىڭ-اۋ! جامان نەمە! – دەي بەرىپ، قاسىنا، قۇشاعىنا نەمەرەسى بارعاندا، «جامان نەمەنىڭ» ارتىنان لەزدە:
– قاراشىعىم، قوڭىر قوزىم… اباي جانىم… – دەپ كەمسەڭدەپ، جىلاۋعا اينالىپ كەتتى» دەپ، كەمەڭگەر جازۋشى قازاق حالقىنا ءتان انا مەن بالا، اجە مەن نەمەرە اراسىنداعى انالىق، اجەلىك ماحابباتتىڭ نازىك قىلىن ءدال تاۋىپ سۋرەتتەي بىلگەن.
قازاق شىعارمالارىندا قوڭىر ەركەلەتۋ مانىندە جۇمسالعان. جازۋشى ت.جۇرتبايدىڭ «قوڭىر قوزى» اتتى م.اۋەزوۆتىڭ بالالىق شاعىنا ارنالعان اڭگىمەسىندە: «…اتاسى اۋەز بەن اجەسى ءدىناسىلدىڭ باۋىرىندا وسكەن قالىڭ ەرىندى، ايالى ۇلكەن كوزدى مۇحتاردى وسى اۋىل تۇگەلىمەن «قوڭىر قوزى» دەيدى. بۇل – ءدىناسىل اجەسىنىڭ «قوڭىر قوزىسى» – مۇحتار عوي، – دەدى ماعاۋيا بالانى ەرتىپ كەلىپ. – جارايسىڭ، قوڭىر قوزىم! وسى ءسوزدىڭ ماعىناسىن ءتۇسىنىپ وسكەيسىڭ، – دەدى اباي اتاسى ريزا كەيىپپەن. …الگى قوڭىر قوزىمدى كيىندىرشى» دەپ، «قوڭىرىم»، «قوڭىر قوزىم» دەپ ەركەلەتۋ مانىندەگى سوزدەر ەرەكشە، ىستىق ىقىلاستى، جىلىلىقتى بىلدىرەدى.
قازاقتا «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپ اتاسى مايقى بي» دەگەن ءسوز بار. بۇل ءسوز تەك قازاق تىلىنە عانا ەمەس، وزگە تىلدەرگە دە قاتىستى ايتىلعان ءسوز جانە جوعارىداعى ميف وسى ماقالمەن ۇندەس. كوپتەگەن اڭىز، تانىم-تۇسىنىك، ءداستۇر-سالتتىڭ ءار ءتۇرى بولعانىمەن، ارعى تانىم-تۇسىنىكتەردىڭ ءبارىبىر دە ورتاقتىعى كورىنىپ تۇرادى. قازاق تىلىندە «قوڭىر» ءسوزىنىڭ بىرنەشە ماعىناسى بار. قوڭىر ەڭ اۋەلى ءتۇستى بىلدىرەدى. مىسالى، قوڭىر ايۋ، قوڭىر قاز، قوڭىر جەر، ت.ب.
«تىلگە اسا باي جانە ءار ءسوزدىڭ سيقىرلى بوياۋىن جان-تانىمەن نازىك سەزىنەتىن جازۋشى» دەپ ءا.كەكىلبايەۆ باعالاعان قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ «قوڭىر كۇز» اڭگىمەسىندە «تال ءتۇس. قوڭىر كۇزدىڭ ماي توڭعىسىز جىلى كۇنى سوڭعى شۋاعىن اياماي توگىپ تۇر» دەگەن قاراپايىم ءبىراۋىز سوزبەن اڭگىمەنىڭ باستى كەيىپكەرى ءابدىراسىلدىڭ ومىرىندەگى بالالىق، جاستىق جارمەڭكەسى تاراپ، ەگدەلىك، قارتتىق شاق كەلىپ، قوڭىر كۇز قوناقتاعان كەزىندەگى قارت سەزىمىنىڭ سانالى عۇمىرىنان سىر شەرتەر، مەزگىلىن تاماشا سۋرەتتەي بىلگەن.
ت.ءالىمقۇلوۆتىڭ «تەلقوڭىر» اتتى اڭگىمەسى اتاقتى كۇيشى سۇگىردىڭ «تەلقوڭىر» كۇيىنىڭ شىعۋ تاريحىنا ارنالعان. قوڭىر وبرازى كىتاپتا «قاراتاۋدىڭ توزاڭدى باۋرايىمەن سالىستىرعاندا، وسىناۋ قوڭىر – جەردىڭ جانناتى. قىزىق پەن قايعى قاتارلاسقان قايران قوڭىر» دەپ تابيعاتتى سۋرەتتەي كەلە، كۇيدىڭ شىعۋ تاريحىنا توقتالىپ وتەدى. «ونىڭ كوز الدىنا ەركە قۇلىن ەلەستەدى. قۇتتى جايلاۋدا ەكى ەنەنى تەل ەمگەن قوڭىر قۇلىن بوبەكتەي بال مىنەزىمەن ەسكە تۇسەدى. سۇگىر بۇل كۇيدىڭ اتى «تەلقوڭىر» بولۋعا لايىقتى ەكەن ءتۇيدى» دەپ، تەلقوڭىر ءسوزىنىڭ ءمان-ماعىناسىن اشا تۇسەدى.
ءابىش كەكىلبايەۆ: «قوڭىر دەگەن جالعىز ءسوزدىڭ اياسىنا كۇللى قازاقتىڭ اتا-بابا زامانىنان بەرگى بار تىرلىگىن، مىنەز-قۇلقىن، ۇلتتىق سيپاتىن سول قالپىندا قىزىل ءتىلدىڭ قۇدىرەتىمەن جەتكىزە بىلگەن» دەپ باعا بەرگەن ءبىرتۋار اقىندارىمىزدىڭ ءبىرى ج.ناجىمەدەنوۆتىڭ شىعارماشىلىعىندا قوڭىر ءسوزى ەرەكشە ورىن الادى. اتاپ ايتقاندا، «قوڭىر ءتۇس» اتتى ولەڭى قاراپايىم قازاقتىڭ قوڭىر تىرلىگىن بىلايشا سۋرەتتەيدى:
قوڭىرايىپ جاتىر الدا جول ءالى –
كەۋدەم كەيدە قوڭىر كۇيگە تولادى.
قوڭىر انمەن قازاق بەسىك تەربەتىپ،
ورگىزىپتى-اۋ قوڭىر-قوڭىر بالانى.
قوڭىر كۇپى، قوڭىر دالا، قوڭىر ءۇن…
قوڭىر كۇيمەن ءوتىپ جاتىر ءومىرىم.
قوڭىر كۇزدە قوڭىر شارۋا-كۇيبەڭمەن
قوڭسى قونعان قوڭىر قىزعا ۇيلەنگەم.
قوڭىر-قوڭىر كۇي تىڭداپ ەم جاسىمدا –
شەشەم قالدى قوڭىر توبە باسىندا.
قويانجونعا قوڭىر ىمىرت تۇسكەندە
قوڭىرايىپ وتىرامىن ۇستەلگە…
مىنە، «قوڭىر» ءسوزىنىڭ قۇدىرەتى وسىنداي.
مۋزىكا – ونەر الەمىندەگى كۇردەلى سالانىڭ ءبىرى. ءبىراق وسىنىڭ سىرتىندا مۋزىكانتتار زەرتتەمەگەن، مۋزىكانتتار قول سۇقپاعان كوپتەگەن دىبىستار بار. قازاق حالقى سول دىبىستاردىڭ ءارقايسىسىنا ات قويىپ تاڭبالاپتى: سىرقىراپ تۇر، شارىلداپ تۇر، ىسىلداپ تۇر، قىرىلداپ تۇر، دىرىلداپ تۇر، ىزىڭداپ تۇر. بۇل دىبىستار مۋزىكانتتار پايدالاناتىن دىبىستاردان تىسقارى. ءبىراق وسىنداي دىبىسقا ات قويۋدان قازاق جۇزدەگەن ءسوز شىعارعان ەكەن. الدە كەڭ تابيعاتتا جۇرگەندىكتەن جاسادى ما، الدە ءبىر باسقا دا جاعداي بار ما؟! سوعان قاراعاندا قازاق حالقى دىبىسقا ەرەكشە ءمان بەرگەن بولۋى كەرەك. وسىدان بارىپ قازاق حالقىنا ءتان قوڭىر ءۇن قالىپتاسقان بولۋ كەرەك. كەز كەلگەن حالىقتىڭ تىرشىلىك ەتكەن ورتاسىنا لايىقتى قالىپتاستىرعان رۋحاني-ەنەرگەتيكالىق ءورىسى بار. وسى رۋحاني ءورىستى قازاق حالقى “قوڭىر” دەپ اتاعان. حالىق ءوز تاراپىنان قالىپتاستىراتىن ەنەرگەتيكالىق ءورىستى كۇشەيتۋ ءۇشىن تاڭىرلەرى مەن كيەلەردىڭ تاراپىنان كەلەتىن ورىستەرىن قۋاتتاپ وتىرعان. “رۋحاني ءورىسىمىز، ياعني قوڭىرىمىز كۇشتى بولسا، سوعىرلىم ۇلتتىق ءدىلىمىز قۋاتتى بولماق”، – دەيدى عالىم ناجىمەدەنوۆ جۇماگەلدى. ولەڭ ءوزىنىڭ مازمۇندىق قۇرىلىمىنا ءتان سازدى، باياۋ اۋەندى قاجەت ەتەدى. كەڭ، شالقىما اۋەندى، ءاندى بۇرىنعى قازاقتار قوڭىر اندەر نەمەسە مولقى ءان دەپ اتاعان. قوڭىر اندەر قازاق دالاسىنا كەڭىنەن تارالعان. قوڭىر ۇعىمىنىڭ قولدانىلۋىنا قاتىستى سوزدىكتەردە مىناداي انىقتامالار بەرىلگەن: قوڭىر ءان (اۋەن). باياۋ، قوڭىر داۋىسپەن سالىناتىن ءان، اۋەن.
قوڭىر ساز. ءبىرقالىپتى ەستىلەتىن اۋەن، ءۇن.
قوڭىر داۋىس (ءۇن). ءبىرقالىپتى ىرعاقپەن ايتىلعان جايلى ءۇن، اۋەن.
قوڭىر سامال. ءبىرقالىپتى سوققان جايلى لەپ.
قوڭىر تىرلىك. ءبىرقالىپتى، قاراپايىم تىرشىلىك.
قوڭىر اڭگىمە. جايلى، تارتىمدى اڭگىمە.
قوڭىر كەش. جانعا جايلى سالقىن كەش.
قوڭىر قاز. وزەن-سۋلاردا جۇرەتىن قوڭىر ءتۇستى جابايى قاز.
قوڭىر. قارا مەن قىزىلدىڭ ارالىعىنداعى قويۋ كۇرەڭ ءتۇس. تابيعاتتا بوياۋ ءتۇسىنىڭ بار-جوعى جەتى ءتۇرى بار. مۇنى جاڭبىر جاۋعاننان كەيىن پايدا بولاتىن كەمپىرقوساقتان كورۋىمىزگە بولادى. بوياۋ مەن دىبىس اراسىندا ءوزارا تىعىز ۇقساستىق بار. قوڭىر تابيعاتقا ەڭ جاقىن ءۇن. قازاقتا قوڭىردى “باران” دەيدى. ال “قىلاڭ” دەپ اق پەن قارا ءتۇستى ايتادى. مىسالى، (الدىڭعى ات قىلاڭ بولماي، باران بولدى. اقان سەرى). ادام بالاسىنىڭ تابيعاتتى بۇلدىرگەنى تابيعي ءۇندى دە جويعانى دەپ بىلەمىز.
قازاق ءانشى-اقىندارىنىڭ شىعارمالارىندا دا قوڭىر ۇعىمى كەڭىنەن قولدانىلدى. XIX عاسىردىڭ ورتا كەزىندە ءومىر سۇرگەن اقىن ءبىرجان سالدىڭ شىعارماشىلىعىنداعى “تەلقوڭىر” انىنە توقتالساق:
تەلقوڭىر I ءتۇرى
تەلقوڭىر قايتىپ كەتتى ەلگە تامان
يت-قۇستان بارار ما ەكەن ەسەن-امان؟
يت-قۇستان امان-ەسەن بارا قالسا،
سالەمدى ءۇش قايتارا ايتتىم ساعان.
جۇگىرىپ جالاڭ اياق شىقتىم قىرعا،
باسقاعا جولدا تۇرعان موينىڭ بۇرما
كەتكەندە اۋىلىڭ شالعاي بەۋ قاراعىم،
سالسايشى وزىمدەي عىپ “تەلقوڭىرعا”.
تەلقوڭىر II ءتۇرى
جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، قازان اتىم،
قۇلاق سال، “تەلقوڭىرعا”، ازاماتىم!
بالاسى قوجاعۇلدىڭ ءبىرجان سالمىن،
تەز جەتكىز تەلقوڭىردىڭ اماناتىن.
تەلقوڭىر قايتىپ كەتتى ەلگە تامان،
يت-قۇستان بارار ما ەكەن ەسەن-امان.
قالقاعا ءۇش قايتارا ايتتىم سالەم،
يت-قۇستان بارا قالسا امان-ەسەن.
تەلقوڭىر III ءتۇرى
تەلقوڭىر قايتىپ كەتتى ەلگە تامان،
يت-قۇستان بارار ما ەكەن ەسەن-امان؟
يت-قۇستان بارسا جاقسى ەسەن-امان،
داۋ-جانجال بۇلىنشىلىك ەلىم جامان.
جىبەردىم تەلقوڭىردى ەلگە بار دەپ،
جۇرۋگە بۇل ولكەدە جولىڭ تار دەپ.
جانىما باعالاعان جانۋارىم،
شىعاردىم وسى ءانىمدى ساعان ارناپ.
تەلقوڭىر IV ءتۇرى
تەلقوڭىر قايتىپ كەتتى ەلگە تامان،
يت-قۇستان بارار ما ەكەن ەسەن-امان؟
يت-قۇستان قالسا ەگەر ەسەن امان،
قالقاعا ءۇش قايتارا-اۋ، شىركىن، ايتتىم سالەم.
جۇگىرتىپ جالاڭ اياق شىقتىم قىرعا،
باسقاعا جولدا تۇرعان، شىركىن، موينىڭ بۇرما!
باسقاعا جولدا تۇرعان موينىڭ بۇرساڭ،
ءبىرجاندى زار قىلارسىڭ “تەلقوڭىرعا”.
ءبىرجان سالدىڭ بۇل ولەڭى ءوزىنىڭ اسىل تۇقىمدى جانۋارىنا ارنالعان. مۇندا اقىن جۇيرىك اتىنىڭ بولمىسىن سۋرەتتەپ ونىڭ اماندىعىن تىلەيدى. اقىن جانىنا باعالاعان جانۋارىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنەن وسى "تەلقوڭىر"ءانىنىڭ دۇنيەگە كەلگەندىگىن ايتادى. ءومىر شىندىعىن اسقان سۋرەتكەرلىكپەن جىرلاعىن اقان سەرىنىڭ شىعارماشىلىعىنداعى "مايدا قوڭىر" انىنە توقتالساق:
مايدا قوڭىر
جىگىتتىڭ پاديشاسى امىر-تەمىر،
بوزبالا، اڭگە سالساڭ، قايعىڭ كەمىر.
اي! قايعىڭ كەمىر-اۋ!
كەشەگى بەس بولىستىڭ كەڭەسىندە،
شىعارعان اقان سەرى “مايدا قوڭىر” .
اي! “مايدا قوڭىر-اۋ!”
سۇلۋ ات، جاقسى قاتىن-ەر قايراعى.
جىگىتتىڭ بولىپ ءوستىم سەر بويداعى.
اي! سەر بويداعى-اۋ!
قاعاز شاي، اششى ناسىباي-ەر ارقاسى،
كۇيىڭە تۇسىرەدى قاي-قايداعى.
اي! قاي-قايداعى-اۋ!
"مايدا قوڭىر" ءانىنىڭ مازمۇنى مەن يدەياسىنا ءمان بەرسەك، مۇندا اقىن جاستىق شاقتى، جىگىتتىك كەزەڭدى سول كەزەڭنىڭ داۋرەنىن كورسەتەدى. بوزبالالق شاقتىڭ سەرۋەنىن سيپاتتايدى. قازاقتىڭ سۋىرىپسالما اقىنى اسەت نايمانباي ۇلىنىڭ "مايدا قوڭىر" ءانى دە جاستىق شاقتىڭ جالىنىن بەينەلەيدى. ءاننىڭ تەكستىنە زەر سالساق:
جاس كۇنىڭ تاڭ بولادى قارتايعاندا،
جان دوسىڭ سۋىسادى مال تايعاندا.
كوزىڭە وتكەن كۇنىڭ ەلەستەيدى،
اللادان ۋاقىت ءبىتىپ جانتايعاندا.
ءتورت بۇرىشى توڭىرەكتىڭ الىس ەمەس
كوزى اشىق، زەيىنى كوپ مايتالمانعا.
جاس كۇنىڭ ءالى-اق وتەر جايراڭداعان،
ار-نارسە تۇس-تۇسىمەن سايراڭداعان.
قاق جارعان قارا سۋدا بولسا جايىن،
بولادى و دا شورتان قايراڭداعان...
مىسالى وسى دۇنيە سول سەكىلدى،
سىقىلدى وڭعاق بوياۋ ويراڭداعان.
مۇندا اقىن جاستىقتىڭ وتپەلى ەكەندىگىن، ۋاقىتتىڭ جۇيرىكتىگىن ايتا كەلە كارىلىكتىڭ بولاتىنى زاڭدى ەكەندىگىن ەسكە سالادى. XIX عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا قازاق حالقىنا اقىندىق، انشىلىك، كومپوزيتورلىق، كۇيشىلىك ونەرىمەن تانىلعان سەگىز سەرى باحرام ۇلى شاقشاقوۆ شىعارماشىلىعىنان ءجيى شىرقالاتىن ءان – "نازقوڭىر". نازقوڭىر انىنەن ءۇزىندى:
كوركەم قىز شاقىرعان سوڭ جۋىقتايىن،
باسقانى نەگە سوعان جۋىتايىن.
وزىڭە ىقىلاسىم اۋعاننان سوڭ،
قالايشا مۇقاش سەنى ۇمىتايىن.
بۇل ءاندى سەرى عاشىعىنا جولىعا الماي سەرگەلدەڭگە ءتۇسىپ جۇرگەن كەزىندە شىعارعان ەكەن. ءاننىڭ مازمۇنى ساعىنىشقا، ىنتىزارلىققا، نازعا تولى. "نازقوڭىر" دەپ اتالۋى دا سودان بولار. قوڭىر اندەر قازاق دالاسىنا وتە كوپ تاراعان. مۇنىڭ سارقىنشاق ۇلگىلەرىن بايتاق قازاق دالاسىنان كورۋگە دەيىن بولادى. قازاق دۇنيەتانىمىنداعى "قوڭىر" ەڭ الدىمەن حالىقتىڭ تىرشىلىك ەتۋ كەڭىستىگى، ءوزىن قورشاعان الەمى، قوڭىراجاي قالىپتى مەكەنى، سوعان لايىقتى ىس-ارەكەتتەر: ويلاۋى، سەزىنۋى، قابىلداۋى. ال قوڭىر ءسوزىنىڭ دومبىرا مەن قوبىز ۇنىنە قاتىستى جاعىن قاراستىراتىن بولساق، دومبىرانىڭ شەرتىلۋىنە، سازىنىڭ كۇمبىرىنە قاراي قوڭىر دەگەن ۇعىمدى ونىڭ ۇنىنە تەلەمىز. مىسالى: "قوڭىر ساز"، "نازقوڭىر"، "القوڭىر" سياقتى ان-كۇي اتاۋلارىنىڭ ءوزى دە كوپ دۇنيە سىرىن تۇسىندىرەدى. سەبەبى رۋحاني ءورىسىمىز – قوڭىردان نەگىز العان ۇندىك ساز، ول تابيعاتتىڭ ءوزى قالىپتاستىرعان ۇندىك بوياۋ. ياعني، قوڭىر ءۇن – تابيعي ءۇن. قازاق حالقى سول تابيعاتتىڭ اياسىندا كوشپەلى ءومىر تىرشىلىگىمەن ءوزىنىڭ بولمىستىق قاسيەتىنىڭ ءبىرى رەتىندە تابيعاتتىڭ قوڭىر ءۇنىن ەنشىلەنگەن.
ابدىسامەت قاراكوز، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ماگيسترانتى
جاناتايەۆ دانات، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى
You Might Also Like
-
مەكتەپ قابىرعاسىندا 11 جىل بويى ۇزدىكسىز ءبىلىم الىپ، انە – مىنە دەگەنشە «جاس تۇلەك» اتاناتىن ءبىتىرۋشى تۇلەكتەردىڭ بىلىمدەرى سىنعا تۇسەر كەزەڭ «ۇلى ءبىر كۇندىك توڭكەرىستىڭ&raq...
-
ادامزاتتىڭ بۇل عالامدا پايدا بولىپ، دامىپ، جەتىلۋى قانشالىقتى ۇزاق بولاتىن بولسا، ءتىلدىڭ دە، وزگەرۋى، قۇرىلىسى، جاڭادان پايدا بولۋى سونشالىقتى قيىن پروسەسس. جەر بەتىندەگى كۇللى ادام بالاسى ءبىر-بىر...
