InfoHub Logo

بىردە الىس ساپاردان ءۇي ءىشىن ساعىنىپ كەلە جاتىپ اۋىلىنا جاقىنداعاندا، سىرىم جولداستارىنا:

— قاتتىراق جۇرىڭدەر، بۇگىن اۋىلعا جەتىپ قونايىق، — دەيدى. سوندا جولداستارى سىرىمعا ەستىرتپەگەن بولىپ ءاجۋالاپ:

— باسقا كىسى اسىقسا دۇرىس، ال وسى سىرىم قاي سۇلۋىنا اسىعىپ كەلەدى ەكەن؟ — دەپتى.

بۇل ءسوزدى قۇلاعى شالىپ قالعان سىرىم:

جىگىتتەر، ايەلدى ايەل دەپ قورسىنباڭدار،

ايەلسىز ەرگە كۇي بىتپەيدى.

قويدى قوي دەپ قورسىنباڭدار،

قويسىز ەلگە ءۇي بىتپەيدى.

اركىمنىڭ مىنگەن اتى — وزىنە تۇلپار،

اركىمنىڭ سۇيگەن ايەلى — وزىنە سۇڭقار، — دەپ جەلە جونەلىپتى.

* * *

سىرىم ون بەس جاسىندا ءبىر قۇشاق وتىن قۇشاقتاپ نۇرالى حاننىڭ اۋىلىنىڭ سىرتىنان ءوتىپ بارا جاتسا، يىعىنا شاپان جامىلىپ دالادا تۇرعان حان بالانى شاقىرىپ الىپ:

— ءۇي ءىشىنىڭ كەمدىگى وتىن-سۋمەن جەتىلەدى، اۋىل سىرتىنان وتىن ۇرلاپ، بالا، ەسىڭ نەدەن كەتىپ ەدى؟ — دەيدى.

— تاقسىر، دالانىڭ وتى ولجا، سۋى نۇرلىق، بىرەۋدىڭ مالى مەن اقىسىن جەۋ ۇرلىق، — دەپ جونىنە جۇرە بەرەدى.

* * *

سىرىم نۇرالىعا نارازى بولىپ جۇرگەندە: «از بەن كوپتى، اق پەن قارانى، ناشار مەن مىقتىنى تەڭگەرە المادىڭ، بىرەۋدى-بىرەۋ شاۋىپ جەپ جاتىر، ونى باسقارا المادىڭ»، — دەپتى. نۇرالىعا ءبىر كەز كەلگەندە سىرىم امانداسپاي جۇرە بەرەدى.

سوندا نۇرالى:

— باتىر، بۇرىلىپ سالەم بەرگىڭ كەلمەيدى، تاسىپ ءجۇرسىڭ-اۋ! — دەپتى.

سوندا سىرىم:

— حان، تاسىپ جۇرگەنىم جوق، قارا قازاق بالاسىنىڭ باسىن قوسا الماي، ساسىپ ءجۇرمىن، — دەپتى.

* * *

سىرىم جولاۋشىلاپ كەلە جاتىپ ءبىر ۇيگە تۇسەدى، بويجەتكەن قىزدى سىناۋ ءۇشىن سوزبەن قاعىتادى.

سىرىم:

مىناۋ ءۇيدىڭ ءمىنسىزىن-اي،

تەك شاڭىراعى شالقاقتاۋ ەكەن، — دەسە.

قىز:

شاڭىراعى شالقاق بولعانىمەن،

ءتۇتىنى تۋرا شىعادى، مىرزا، — دەپتى.
***

سىرىم ەكى جولداسىمەن كوسەۋ ءبيدىڭ ۇيىنە قونىپتى. بي ۇيىندە ەكەن. سىرىم «سۋىق ءتيىپ ءجۇر ەدى» دەپ ۇيگە جاتىپتى دا، جولداستارى تۇندە ات-كولىك كوزدەيمىز دەپ دالاعا جاتىپتى.

اكەسى شاۋگىم الىپ سىرتقا شىعىپ كەتكەندە، تورگە تورگە سىرىمعا توسەك سالىپ جاتقان ءبيدىڭ قىزى:

مىرزا، ءبىر جىگىت بار —

تەك جاتادى،

ونداي جىگىت ءجيى كەپ جاتادى.

ءبىر جىگىت بار — بىردەمە دەپ جاتادى،

بارلىق سىيىن ءبىر-اق رەت جەپ جاتادى، — دەيدى.

سوندا سىرىم:

بۇگىنگى قالاۋىڭدى ال.

كەلەسىدە سوزىڭدە قال! —

دەپ، تەرىس قاراپ جاتىپ، تاڭ اتا ءبىراق ويانىپتى.

* * *

سىرىم ۇرگەنىشتىڭ حانىنا بارىپ ءجۇز كورىس قىلعان. حان سىرىمنىڭ اتاعىن سىرتتان — قازاقتىڭ ءوزى شەشەن، ءوزى باتىر كىسىسى دەپ ەستيدى ەكەن.

سول جولى ۇرگەنىش حانى سىرىمدى ءوز شەشەنىمەن ايتىستىرىپتى. سونىڭ ءبىرى تومەندەگىشە. ۇرگەنىش شەشەنى:

— نامازدا جان-جاعىڭىزعا قاراي بەرەدى ەكەنسىز، ونىڭىز نە؟ — دەپ سۇرايدى. سىرىم باتىر:

— جان-جاعىڭىزعا ءوزىڭىز قاراماساڭىز، مەنىڭ قاراعانىمدى قالاي كوردىڭىز؟ — دەپ جاۋاپ بەرىپتى. ۇرگەنىش شەشەنى:

— ءسىزدى ەكى اياقتى، ءبىر ءتىلدى ادام بالاسى جەڭدى مە؟ — دەيدى. سىرىم باتىر:

— وزگەنىڭ ءسوزىن تىڭداماي، ءوز بەتىمەن كەتە بەرەتىن ادام سىرىمدى كۇندە جەڭەدى، — دەپتى. ۇرگەنىش شەشەنى:

— «قوناق از وتىرىپ، كوپ سىنايدى» دەگەن، ءسىز قوناقسىز، ءوز ەلىڭىزگە بارعاندا ءبىزدىڭ حالىقتى قانداي ەل كوردىم دەپ باراسىز؟ — دەيدى. سىرىم باتىر سوندا:

ەشكىسى سەمىز، قويى ارىق،

مال سورلىسى سوندا ەكەن.

جەرى سورتاڭ، سۋى اششى،

جەر سورلىسى سوندا ەكەن.

قاتىنى سەمىز، ەرى ارىق،

ەل سورلىسى سوندا ەكەن، —

دەپ بارامىز دا، وتىرىك ايتام با؟ — دەگەن ەكەن.

* * *

سىرىم ەلدىڭ بارىمتاعا كەتكەن مالىن داۋلاۋعا حيۋا حاندىعىنا بارماقشى بولىپتى. كىشى ءجۇزدىڭ بەلگىلى ادامدارى:

— بارما، مال بەرمەس، وزىڭە ءبىر قاتەر قىلار، — دەپ ساقتاندىرادى. سىرىم ولاردىڭ ايتقانىنا بولماي، قاسىنا ءداۋقارانىڭ بالاسى ەسقارا باتىردى الىپ، حيۋاعا بارىپتى. حيۋانىڭ حانى:

— مالىڭ جوق شىعار، بولسا بەرەرمىز، — دەگەن سوزبەن جۇباتىپ كوپ ءجۇرىپتى. حان سىرىمدى قايتكەن كۇندە دە نە ىستەن، نە سوزدەن مۇقاتۋعا ارەكەت جاساي بەرىپتى.

ءبىر جيىندا كوپپەن بىرگە مەشىت نامازىنا سىرىم دا شاقىرىلىپ، جولىنا سيىردىڭ جاس جاپاسىن تاستاپتى. سىرىم جاپانى ابايلاماي باسىپ، مەشىتكە كىرىپ كەلگەندە حان تۇرىپ:

— قوناق، اياعىڭدا ءناجىس بار ەكەن، — دەيدى. سوندا سىرىم:

— حيۋا، بۇقارا شاريعاتتىڭ اشىلعان جەرى ەكەن دەسەم، اياققا ءناجىس باسىلعان جەرى ەكەن عوي، — دەپ جاۋاپ بەرەدى.

* * *

سىرىم باتىر ەلدەن سىرعىپ حيۋا حاندىعىندا جۇرسە، ءبىر توي ۇستىندە ماقتانعان حيۋا حانى سىرىمعا:

— قازاقتا اس-ماس، ات-مات، جىگىت-مىگىت دەگەن جالعاما سوزدەر كوپ كورىنەدى، سولاردىڭ ءمانىسى نە؟ — دەپ سۇرايدى.

— سۇراۋىڭىزعا تويدان كەيىن جاۋاپ بەرەيىن، — دەيدى سىرىم باتىر.

تويدا سىرىمنىڭ اتى بايگەدەن كەلەدى. جولداسى پالۋان كۇرەسىندە جىعىپ، بايگە الادى. تويدىڭ ويىن-قىزىعى ءبىتىپ، جۇرت تارقار الدىندا سىرىم حاننىڭ ماناعى سۇراۋىنا بىلاي دەپ جاۋاپ قايىرادى:

— بىزدە توي جاساعاندا جۇرتقا قوي سويىپ — قۇيرىق، جىلقى سويىپ — قازى تارتادى. سۋسىنعا قىمىز بەرەدى. سونى «اس» دەيدى. ال مىناداي تاستاباققا سالىپ تارتقان ءشوپ-شالام مەن سۋسىنعا بەرگەن شايدى «ماس» دەيدى. سايگۇلىكتى سىنايتىن جارىستا وزىپ كەلگەن جۇيرىكتى «ات» دەيدى، ارتىندا قالعان تۇعىردى «مات» دەيدى. القا توپتىڭ الدىندا پالۋانعا ءتۇسىپ الىپ ۇرعان ەردى «جىگىت» دەيدى، جەر قاۋىپ جىعىلعان ەركەكتى «مىگىت» دەيدى. قازاقتىڭ «اس-ماس»، «ات-مات»، «جىگىت-مىگىت» دەيتىن جالعاس سوزدەرىنىڭ ماعىناسى وسى، حان.

* * *

سىرىم باتىر ءبىر جولى بۇحاراعا بارادى. سول كۇنى مولدالار مەشىتتە جۇما ناماز وقىپ جاتىر ەكەن. سىرىم مەشىت جانىنان ءوتىپ بارا جاتسا، ءبىر مولدا كەلىپ:

— ەي، جولاۋشى، نامازعا تۇر، — دەپ سىرىمدى ەرتىپ اپارىپ، يشاننىڭ ارتىنا تۇرعىزىپ قويادى. باتىر نامازدى نەدەن باستارىن بىلمەي اۋزىنا تۇسكەنىن ايتا بەرەدى: «كوندىرمەسكە كوندىرگەن قۇداي، كورىنگەننىڭ ارتىنا توندىرگەن قۇداي» دەي بەرگەندە ونى ارتتا تۇرعان مولدا ەستىپ، سىرىمدى نۇقىپ قالادى. سىرىم دا الدىنداعى يشاندى جەلكەدەن ءبىر ءتۇرتىپ قويسا كەرەك. ناماز وقىپ بولعان سوڭ يشان:

— مەنى ۇرعان كىم؟ — دەپ سۇرايدى.

— مەن، — دەيدى سىرىم.

— ە، نەگە ۇردىڭ؟

— مەن ساحارادا بەتىممەن وسكەن قازاق ەدىم. مىنا كىسى مەنى نامازعا تۇرعىزىپ قويدى. نە دەرىمدى بىلمەي كۇبىرلەپ تۇر ەدىم، ارتىمنان ءتۇرتىپ قالدى. ناماز كەزىندە الدىڭعىسىن ۇراتىن ادەت شىعار دەپ، مەن دە ءسىزدى ءتۇرتىپ قالىپ ەدىم، — دەيدى سىرىم. سوندا يشان:

— ساحارا قازاعىن اكەلىپ نامازعا تۇرعىزعان نايساپ! — دەپ مولدانى ايىپتاپ، ارقاسىنا شىبىق ۇرعىزىپتى.

* * *

بىردە اس ارتىنان جۇرت باتا سۇراعاندا، سىرىم جەڭىنىڭ ۇشىمەن بەتىن سيپاي سالادى. سوندا قاتار وتىرعان مولدا سىرىمعا قاراپ:

— باتا وقىلىپ، قول جايعاندا الاقانعا نۇر قۇيىلادى، قولمەن بەتتى سيپاعاندا اللانىڭ نۇرى ادامنىڭ دەنەسىنە تارايدى. سوندىقتان باتا قىلعاندا قولدى جەڭنەن شىعارىپ كوتەرۋ كەرەك، — دەيدى.

— وي، مولدەكە-اي، قايداعى جوقتى ايتادى ەكەنسىز. اللانىڭ نۇرى جەتى قات كوكتەن جەرگە جەتىپ تۇرعانى راس بولسا، مەنىڭ جالاڭ قابات جەڭىمنەن وتپەيدى دەيسىز بە؟ — دەپ سىرىم تۇرىپ كەتىپتى.

---