اسان قايعى بي
ول 1361-1469 جىلدار ارالىعىندا عۇمىر كەشكەن، قازاقتىڭ دانىشپان اقىلگوي جىراۋى، ءوز ءداۋىرىنىڭ ابىزى، باس ءبيى، ءۇيسىن مايقى ءبيدىڭ التىنشى ۇرپاعى. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ايتۋى بويىنشا قازاق حالقىنىڭ قامىن، بولاشاعىن ويلاعان «دالا فيلوسوفى»، وسىنداي ويشىل، ەل قامىن جەپ، قايعى-قاسىرەت كەشكەن اسان اتىنا كەيىن «قايعى» ءسوزى قوسىلىپ اڭىزدالىپ كەتكەن. شەجىرە — اڭىزداردىڭ ايتۋىنشا اساننىڭ اكەسى ءسابيت ۇزاق جاساعان، ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ، قۇستىڭ، جان-جانۋاردىڭ ءتىلىن بىلەتىن، ءوزى كورىپكەل اۋليە، اتاقتى ساياحاتشى بولسا كەرەك. ول بالاسى اساندى ەس بىلگەننەن وسىنداي قاسيەتتەرگە باۋلىپ وسىرەدى. سونداي ونەگەلى، ۇلاعاتتى تاربيە كورگەن اسان جاس كەزىنەن-اق تۋعان حالقىنىڭ قامىن، ونىڭ كەلەشەكتە ءىرى دە، ىرگەلى ەل بولۋى جاعىن ويلاستىرا باستايدى. سوندىقتان دا ول جاس بولسا دا حان، سۇلتان، بي، بەكتەرمەن بىرگە ءجۇرىپ، ولارعا اقىل قوسىسادى، وي-پىكىر جارىستىرىپ، تايتالاسىپ ەرجەتەدى. بوزبالا كەزىنەن-اق ول اقىندىق-جىراۋلىق، شەشەندىك، تاپقىرلىق ونەردى جەتە مەڭگەرەدى. ەل داۋىن، جەر داۋىن، ادەت-عۇرىپ ماسەلەسىن شەشەردە ونىڭ اقىلدىلىعى، العىرلىعى، كەسىمدى، شەشىمدى بيلىك سوزدەرى وزگە بي، شەشەندەردەن ۇستەم بوپ شىعا بەرەدى. وسىنداي ەرەن زور تالانتىن بايقاعان التىن وردا حانى ۇلۇع مۇحامەد ونى وزىنە اقىلگوي باس بي ەتىپ، سارايىندا ۇستايدى.
ۇلۇع مۇحامەد (تۋعان جىلى بەلگىسىز، 1445 ج.ءو.) بۇكىل نوعايلى ەلىن بيلەگەن، التىن وردا حانى، كەيىن قازاق حاندىعىن قۇرۋشى، قىرىمعا دەيىن بيلىك جۇرگىزۋشى اتاقتى توقتامىس حاننىڭ نەمەرەسى ەدى. اسان جىراۋ سول ۇلۇع مۇحامەدپەن بىرگە تالاي-تالاي ماسەلەلەردى باسقارۋعا، شەشۋگە ارالاسادى. ۇلۇع مۇحامەد ولگەن سوڭ اسان بي دەشتى قىپشاققا قايتا ورالادى. 1450 جىلدان باستاپ ءابىلقايىر حان قاراۋىندا بيلىك قۇرادى. بۇل كەزدە دە اسان بي كوپتەگەن حاندىق، بيلىك تارتىستاردىڭ قايناعان ورتاسىندا ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ شەشەندىك، ءپالساپالىق جىر-تولعاۋلارىمەن ەل قۇرمەتىنە بولەنەدى. سول تۇستاعى جانىبەك، كەرەي حاندارمەن پىكىرلەس؛ ساياسات ىسىنە ارالاسىپ ولاردىڭ اقىلگويى بولادى. 1456-60 جىلدارى شۋ بويىندا قازاق ورداسى قۇرىلعاندا اسان جىراۋ جاڭا وردانىڭ ۇرانشىسى، ابىزى بولادى. جانىبەك، كەرەي حانداردى وڭتۇستىك جاققا ەمەس، باتىسقا — جايىق، جەم بويىنا قونىستانۋعا ۇگىتتەيدى.
الايدا وردادان بولىنگەن رۋ شۋ، سارىسۋ بويىنا ورنالاسقان سوڭ، ەل ىرگەسى بەرىك، اعايىن اراسى تاتۋ بولۋى جولىندا كۇرەسەدى. اسان قايعى ءسابيت ۇلى ەڭ الدىمەن حاندىق ۇكىمەتتى كۇشەيتۋ، ەلدىڭ قورعانىس قابىلەتىن ارتتىرۋ قاجەت دەپ سانايدى.
«جانىبكەك حاندى ۋاقىتشا تابىسقا ماستانىپ كەتتىڭ، قازاق حالقىنىڭ بولاشاعىن جەتە ويلامايسىڭ دەپ سوگەدى»
ءبىر جازدا ءابىلقايىر حان ءوزىنىڭ ماڭعىت دەگەن ايەلىنەن تۋعان تۇڭعىش ۇلى قايتىس بولىپ، اس بەرەدى. بۇل ۇلان-اسىر اس ۇلىتاۋ مەن اقكول ارالىعىنداعى كوك وراي شالعىندى كەڭ دالادا وتەدى. اسقا اياق جەتەر اتىراپتان كوپ حالىق جينالادى. حاندى قۇرمەت تۇتقان جەر-جەردەگى باي، بەكتەر، سۇلتان، بيلەر بىرىنەن-بىرى اسىرا تارتۋ-تارالعىسىمەن ارتىنىپ-تارتىنىپ جەتەدى. اس بىرنەشە كۇنگە سوزىلادى. ات جارىس، بايگە، كوكپار، كۇرەس دەيسىڭ بە، ايتەۋىر قازاق داستۇرىندە بار بارلىق سالت-سانا، ويىن-ساۋىقتىڭ ءبارى وتەدى. اقىندار ايتىسادى،كۇيشىلەر كۇي شەرتەدى، انشىلەر ءان سالادى. حان سول ءبىر استى ءوزىنىڭ اقىلگوي ابىزى ساراي جىراۋى اسان قايعىعا باسقارتادى. بىرنەشە كۇنگە سوزىلعان وسى جيىندى اسان جىراۋ:
تازا ءمىنسىز اسىل تاس،
سۋ تۇبىندە جاتادى.
تازا ءمىنسىز اسىل ءسوز،
وي تۇبىندە جاتادى.
سۋ تۇبىندە جاتقان تاس،
جەل تولقىتسا شىعادى.
وي تۇبىندە جاتقان ءسوز،
شەر تولقىتسا شىعادى، — دەپ باستاعان ەكەن دەيدى ەل.
وسى اس وتەردەن بىرەر جىل بۇرىن اسان قايعى جىراۋ حالقىنىڭ بولاشاق قامى ءۇشىن قازاقتىڭ كەڭ دالا، قالاسىن شارلاپ، «جەرۇيىقتى» ىزدەپ ورالعان ەكەن. ونى كوپتەن بەرى كورمەي، اتالىق اقىل، وسيەتىن تىڭداي الماي، ساعىنىپ اڭساپ جۇرگەن ەل-جۇرتى ءسوز ءيىنى كەلگەن كەزدە وزدەرىنىڭ سۇراق، وتىنىشتەرىن تۇس-تۇسىنان جاۋدىرىپتى. بىرەۋلەر: «قالاي ەتكەندە ەلگە ادىلدىك ورنايدى؟» دەگەندە ول:
ادىلدىكتىڭ بەلگىسى،
بىلە تۇرا بۇرماسا.
اقىلدىنىڭ بەلگىسى،
وتكەن ءىستى قۋماسا.
جامانداردىڭ بەلگىسى،
جاۋعا قارسى تۇرماسا.
زالىمداردىڭ بەلگىسى،
بەيبىتتىڭ مالىڭ ۇرلاسا.
نادانداردىڭ بەلگىسى،
بىلگەننىڭ ءتىلىن الماسا.
شاماڭشا شالقىپ كورە بەر،
قابىرگە ءازىر قويماسا.
ارتىڭدا قالار اتاق جوق،
تىرىدە داڭقىڭ بولماسا،
- دەپ تەرمەلەپتى.
اسان قايعىنىڭ ويىنشا «جەر ۇستىندە ادامزات تىرشىلىگىندە كورۋى مۇمكىن ۇجماق بار، ونىڭ اتى — «جەرۇيىق». بۇل ەلدى المايتىن، مالعا جۇت كەلمەيتىن، ءشوبى شۇيگىن، سۋى مول قونىس. وندا جۇرتتىڭ ءبارى تەڭ، ءبارى دە شات-شادىمان تىرشىلىك كەشەدى، ەل الاسى، رۋ تالاسى جوق» مالعا جاي، ەلگە ىرىس وسىنداي مەكەن بارىن عايىپتان بولجاپ بىلگەن، اسان قايعى ەندى سول جەردى ىزدەپ تابۋ ءۇشىن جەلماياعا ءمىنىپ، توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىن كەزەدى. جولىندا كەزدەسكەن تاۋ، وزەن، شۇرايلى جەرلەرگە، حالىققا پايدالى جاعىن ەسەپتەپ، ءتيىستى باعاسىن بەرىپ وتىرادى.
ەرتىستى كورگەندە: «مىنا شىركىنىڭ بالاسى تويدىم دەپ قاراپ وتىرماس، قارنىم اشتى دەپ جىلاپ وتىرماس. سيىردىڭ ءمۇيىزى، دوڭىزدىڭ قۇلاعى شىعىپ تۇرعان جەر»، - ەكەن دەپتى.
تۇندىكتى وزەنىن كورگەندە: «ون ەكى قازىلىق وي تۇندىك، ماڭىراپ جاتقان قوي تۇندىك. قويدىڭ قۇلاعى تۇتام شىعىپ تۇرعان جەر ەكەن»، - دەپ تاستاپ كەتۋگە قيماي، ارتىنا ءۇش قاراعان ەكەن. سونان «ءۇش قارا» اتانعان ەكەن تاۋدىڭ اتى. قىزىلتاۋعا كەلگەندە: «تاۋ-تاسى كەش بولعاندا قوي بولىپ ىڭىرانىپ جاتادى ەكەن. توقتى قىسىر قالمايتىن جەر ەكەن» — دەپتى.
باياناۋىل تاۋىن كورەندە: «ات ەرىن المايتىن جەر ەكەن. باۋىرىندا تۇزى بار، ول تۇزى اۋىر ەكەن؛ ءبىر ءتۇن تۇنەپ كەتەمىن دەگەن ادام، ءبىر جۇما توقتاپ قالادى ەكەن. تۇزى جىبەرمەيدى ەكەن» — دەپتى.
شۋ، سارىسۋدى كەشىپ وتەردە: «مىنا شىركىنىڭ ەكى جاعى بورباس ەكەن. بالانىڭ ءىشى قۋىرىلمايتىن، پىشاعى قىننان سۋىرىلمايتىن، ەركەگى ات بولاتىن، ۇرعاشىسى جات بولاتىن جەر ەكەن»، - دەپتى.
قاراتاۋدى كورگەندە: «كوكەكتەن باسقا قۇسى جوق، كوكپەكتەن باسقا ءشوبى جوق، جەر ازعىنى مۇندا ەكەن »، - دەپتى.
اششى بويىنا كەلگەندە، ارتىنا قاراپ: «ا،باياناۋىل! سەنىڭ قونىس بولىپ تۇرعانىڭ مىناۋ، اششىنىڭ ارقاسى ەكەن. مال جازعىتۇرىم ءبىر جۇما اششىلايدى ەكەن، كۇزگە تامان ءبىر جۇما اششىلايدى ەكەن. سونىسى ءبىر جىلعا تاتيدى ەكەن»، - دەپتى.
شىدەرتى وزەنىن كورگەندە: «مىنا شىركىننىڭ توپىراعى اسىل ەكەن. التى اي ءمىنىپ ارداقتاعان ات، ءبىر ايدا مايعا بىتەتىن جەر ەكەن. جىلقى شىدەرلەپ قويعانداي توقتايتىن، جىلقىنىڭ قونىسى ەكەن»، - دەپتى.
ولەڭتى وزەنىن كورگەندەتوقتاپ ەشنارسە ايتپاي، ولەڭدەتە بەرگەن ەكەن. از تۇرىپ: «ولەڭتىنىڭ سۋى — ماي، شىدەرتىنىڭ ءشوبى — ماي.»، - دەپ جۇرە بەرىپتى.
سىلەنتىدەن ءوتىپ جالاڭاشتىڭ تۇسىنا بارعاندا: «اتتىڭ توبەلىندەي جالاڭاشش، سەنى الدىما وڭگەرەيىن بە، ارتىما بوكتەرەيىن بە، قاي جاراما تارتايىن؟ اينالاڭ از، ونان باسقا ءمىنىڭ جوق، تابىلمايتىن جەر ەكەنسىڭ»، - دەپتى.
ەسىل وزەنىن كورگەندە: «التا كۇندە ات سەمىرتىپ مىنەتىن جەر ەكەن»، - دەپتى.
تورعاي وزەنىن كورگەندە: «اعار سۋى بال تاتىعان، اق شاباعى ماي تاتىعان جەر ەكەن»، - دەپتى.
تەرىساققان وزەنىن كورگەندە: «سارىارقانىڭ تۇزدىعى ەكەن»، - دەپتى.
ۇزىن اققان سىر بويىن كورگەندە: «باسى بايتاق، اياعى تايپاق قونىس ەكەن. قارا تاۋدى جايلاسام، سىردىڭ بويىن قىستاسام، قونىس بولۋعا سوندا عانا دۇرىس ەكەن»، - دەپتى.
سۋلى كەلەس، قۇرلى كەلەس وزەندەرىن كورگەندە: «موڭىرەۋىن، سيىر بولىپ موڭىرەۋىن قارا! سيىر تۇقىمى ۇزىلمەيتىن جەر ەكەن.
ەكى كەلەس، ءبىر تالاس،
بال تاتىعان جەرىڭ-اي،
اعايىنىڭ ارالاس،
تاتۋ ەكەن ەلىڭ-اي.
جەلماياعا وڭگەرتىپ،
الىپ كەتەر ەدىم-اي،
سىيماعان سوڭ الدىما،
اتتەڭ، دۇنيە، دەدىم-اي!» —
دەپتى.
اسان قايعى جيدەلىبايسىن جەرىنە قىزىعىپ: «اي، جيدەلىبايسىن، ارتىما بوكتەرىپ كەتەر ەدىم، اتتەڭ اتىم كوتەرە المايدى-اۋ! قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن تىپ-تىنىش مامىراجاي ەل ەكەنسىڭ»، - دەپتى.
You Might Also Like
-
ءبىر جولى ماقاش پراۆيتەلدىڭ ۇيىنە اداي ەلىنەن جانتۇرعان بي كەلە قالادى. ماقاش جانتۇرعانعا سالەمدەسكەندە بىلاي دەپتى:
-
بىردە الىس ساپاردان ءۇي ءىشىن ساعىنىپ كەلە جاتىپ اۋىلىنا جاقىنداعاندا، سىرىم جولداستارىنا:
