سىرىم دات ۇلى باستاعان كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ 1783 - 1797 جىلدارداعى كوتەرىلىسى
سىرىم دات ۇلى باستاعان كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ 1783 - 1797 جىلدارداعى كوتەرىلىسى
كونسپەكت
1773 - 1775 جىلدىرداعى شارۋالار سوعىسىنا قازاقتاردىڭ جاپپاي قاتىسۋى نۇرالى حان باعىتىنىڭ السىرەگەنىن كورسەتتى. كىشى جۇزدە بيلىگىن كۇشەيتۋ ءۇشىن پاتشا ۇكىمەتى اكىمشىلىك باسقارۋعا وزگەرىستەر ەنگىزدى. نەپليۋيەۆتىڭ كەزىندە 1744 جىلى قۇرىلعان ورىنبور گۋبەرنياسى تاراتىلدى. كىشى ءجۇزدىڭ كوپ بولىگى ءسىبىر جانە ۋفا باسقارماسىنا باعىندىرىلدى. قازاقتاردىڭ جايىقتىڭ سول جاعاسىنا ءوتۋىن باقىلايتىن ورال شەكارالىق باسقارماسى قۇرىلدى.
1783 - 1797 جىلدارى بولعان كوتەرىلىستىڭ باستى قوزعاۋشى كۇشى شارۋالار، ستارشىندار، بيلەر، رۋ باسشىلارى بولدى. كوتەرىلىس اۋماعى ەدىل جاعالاۋىنان ارال تەڭىزىنە دەيىنگى جەرلەردى قامتىدى. كوتەرىلىستىڭ باستى ماقساتى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋىنا شەك قويۋ، ورال كازاك اسكەرلەرىنىڭ قازاق جەرلەرىن باسىپ الۋىن توقتاتۋ، نۇرالى حان مەن سىبايلاستارىنىڭ وزبىرلىعىنا شەك قويۋ بولدى. كوتەرىلىس باسشىسى – بايباقتى رۋىنىڭ ستارشىنى، باتىر جانە شەشەن سىرىم دات ۇلى.
1783 جىلدىڭ كۇزىندە باتىردىڭ ورال كازاك اسكەرىمەن اشىق تۇردە ارپالىس جولىنا ءتۇسۋى باستالدى. پاتشا وكىمەتىمەن بىرلەسكەن نۇرالى حاننىڭ كوتەرىلىستى قولداعان رۋلارعا قارسىلىعى ونىڭ سىرىممەن ارا قاتىناسىن سۋىتتى. 1785 جىلعى 17 اقپاندا كوتەرىلىستى باسۋ ءۇشىن اتتاندىرىلعان گەنەرال - مايور سميرنوۆتىڭ توبىندا 300 - گە جۋىق ورىنبور قازاعى، 2000 - نان استام باشقۇرت، بىرنەشە زەڭبىرەك بولدى. كىشى ءجۇزدىڭ دالالىق ايماقتارىنا تەرەڭدەي ەنە الماعان جازالاۋشىلار قازاق اۋىلدارىن شابۋىلداپ، 70 - كە جۋىق قازاقتى تۇتقىنعا اكەتتى. 1785 جىلعى ناۋرىزدا كوتىرىلىسشىلەرگە قارسى 1000 - نان استام كازاك توبىمەن ستارشينا كولپاكوۆ جانە پونوماريەۆ اتتاندى. جەم وزەنى بويىندا شوعىرلانعان كوتەرىلىسشىلەر سانى 7 مىڭعا جەتتى. سىرىم توبى ساحارنايا بەكىنىسىنە شابۋىلداعاندا سۇلتان ايشۋاقتىڭ بالاسى اتاق شايقاستا قازا تاپتى. سۇلتان ايشۋاقتىڭ ءوزى ورال قالاسىندا تۇتقىندالدى. جازالاۋشىلاردىڭ نۇرالى حاننىڭ تۋىستارىنا قول كوتەرۋى كوتەرىلىس سيپاتىن وزگەرتتى. 1785 جىلعى جازدا بولعان كىشى ءجۇز ستارشىندارىنىڭ سەزى نۇرالىنى حاندىقتان تايدىرۋ جونىندە شەشىم قابىلدادى. ورىنبور ولكەسىنىڭ گۋبەرناتورى بارون و. A. يگەلستروم كىشى جۇزدە حاندىق بيلىكتى جويۋعا نەگىزدەلگەن جوبا ۇسىندى. 1786 جىلى ورىنبوردا شەكارالىق كوميسسيا قۇرىلدى. 1787 جىلى كىشى جۇزدە پاتشانىڭ اكىمشىلىك بيلىگىنىڭ تومەنگى ساتىلارى ۇيىمداستىرىلدى.
كوتەرىلىستىڭ قايتا جاندانۋىن تەزدەتكەن جاعداي 1791 جىلى ورسك ماڭىندا ەرالىنىڭ حان (1791 - 1794 ج. ج.) بولىپ سايلانۋى بولدى. 1794 جىلى ەرالى حان قايتىس بولىپ، 1795 جىلى ەسىم حان (1795 - 1797) بولىپ سايلاندى. نۇرالى ۇرپاعىنىڭ حاندىق بيلىككە كەلۋى سىرىمنىڭ قارسىلىعىن ءورشىتتى.
ورال كازاكتارىنىڭ قازاقتارعا قارسى شابۋىلداۋى كوتەرىلىستىڭ قايتادان ورلەۋىنە تۇرتكى بولدى. اتامان د. دونسكوۆ 1500 كازاكتارىمەن قازاق اۋىلدارىن ويرانداپ، ادامداردى تۇتقىنداپ، مالدارىن ايداپ كەتتى.
1796 - 1797 جىلدارداعى قىسقى جۇت، حاننىڭ سالىقتى كوبەيتۋى كوتەرىلىستىڭ قايتادان كۇشەيۋىنە تۇرتكى بولدى. 1797 جىلى سىرىم توبىنىڭ حان سارايىنا شابۋىلى كەزىندە ەسىم حان ءولتىرىلدى. 1797 جىلى تومەنگى جايىق بويىنداعى فەودالدىق توپتار نۇرالىنىڭ ۇلى قاراتايدى حان كوتەردى. بارون يگەلستروم حان سايلاۋىن توقتاتىپ، حاندىق كەڭەستى قۇرۋدى ۇسىندى. ايشۋاق سۇلتان ءتوراعاسى بولىپ بەلگىلەنگەن حان كەڭەسى ءتورت ادامنان تۇردى. كەڭەس قۇرامىنا نۇرالى حاننىڭ ۇرپاعى ەنگىزىلمەدى. وسى ارقىلى پاتشا ۇكىمەتى سىرىمدى وزىنە جاقىنداتۋعا تىرىستى. سىرىم حان كەڭەسى ارقىلى ستارشىندىق توپتىق قىزمەتتى كۇشەيتۋدى ويلاستىردى. ورىنبور اكىمشىلىگى حاندىق كەڭەستە سىرىمنىڭ ىقپالىنىڭ وسۋىنەن سەسكەندى. 1797 جىلى كۇزدە پاتشا ۇكىمەتى ايشۋاقتى حان ەتىپ بەكىتتى.
1797 جىلعى كۇزدە پولكوۆنيك سكۆوركين توبى سىرىمدى قۋدالاۋدى باستادى. جازالاۋشىلار قاتارىندا بايباقتى، الاش، بەرىش، اداي رۋلارىنىڭ وكىلدەرى، ولتىرىلگەن حاننىڭ بالالارى مەن تۋىستارى بولدى. بوكەي سۇلتان باسقارعان 800 ادامدىق توپ جازالاۋشىلارعا قوسىلدى. سىرىم توبى ويىل وزەنى بويىنا كوشىپ كەتىپ، جازالاۋشىلارعا ۇستاتپادى.
1797 جىلى قاراتايدىڭ قۋعىنىنان قۇتىلۋ ءۇشىن سىرىم دات ۇلى حيۋا حاندىعىنا ءوتىپ كەتىپ، 1802 جىلى حيۋادا قايتىس بولدى.
1801 جىلى 11 ناۋرىزدا پاتشا ۇكىمەتى قازاق رۋلارىنا جايىقتىڭ وتۋگە، مال جايۋعا رۇقسات بەردى. بۇل ەدىلدىڭ شىعىسىنداعى ءىرى حالىقتىق سيپاتتاعى قوزعالىس پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىن، ەڭ شۇرايلى جايىق ءوڭىرىن باسىپ الۋعا ۇمتىلعانىن دالەلدەدى. كوتەرىلىستىڭ جەڭىلۋىنە اسەر ەتكەن جاعدايلار: 1. فەودالار مەن ستارشىندىق توپتار اراسىنداعى الاۋىزدىق. 2. رۋارالىق قايشىلىقتار. 3. كوتەرىسشىلەردىڭ ناشار ۇيىمداسۋى. 4. سىرىمنىڭ كوتەرىلىستىڭ ءار كەزەڭىندە ماقساتتارىن وزگەرتۋى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. سىرىم دات ۇلى كوتەرىلىسى كەزىندە جەم وزەنى بويىندا شوعىرلانعان كوتەرىلىسشىلەر سانى:
2. 1785 جىلدىڭ ناۋرىزىندا ورال كازاكتارى كىمدەرگە شابۋىل جاسادى؟
3. ساحارنايا بەكىنىسىن الۋدا قازا تاپقان ايشۋاق سۇلتاننىڭ بالاسى:
4. 1785 جىلى جازدا ستارشىندار سەزى قابىلداعان شەشىم:
5. 1785 جىلى كۇزدە كىشى ءجۇز بيلەرىنىڭ ماجىلىسىنە قانشا رۋ وكىلدەرى قاتىستى؟
6. ورىنبور گۋبەرناتورى يگەلسترومنىڭ ماقساتى:
7. يگەلستروم جوباسىنا سىرىمنىڭ كوزقاراسى:
8. ورىنبوردا شەكارالىق كوميسسيا قۇرىلعان مەرزىم:
9. سىرىم كوتەرىلىسىنىڭ قايتا ورلەۋىنە نە تۇرتكى بولدى؟
10. بەيبىت اۋىلداردى ساقتاۋ ءۇشىن سىرىم تابىن جانە كەردەرى رۋلارىن قايدا كوشىردى؟
11. كوتەرىلىستىڭ قايتا جاندانۋىن تەزدەتكەن جاعداي:
12. ەسىمنىڭ حاندىق بيلىككە كەلگەن مەرزىمى:
13. سىرىم داتۇلىنا قارسى اتتانعان جازالاۋشىلارعا قوسىلعان 800 ادامدىق توپتى كىم باسقاردى؟
14. ەسىم حاننىڭ قازاسىنان كەيىن فەودالدىق توپ كىمدى حان ەتىپ جاريالادى؟
15. حان سايلاۋىنىڭ ورنىنا قۇرىلعان حاندىق كەڭەستىڭ ءتوراعاسى:
16. سىرىم دات ۇلى قايتىس بولعان جەر:
17. قازاقتارعا جايىقتىڭ وڭ جاعاسىنا وتۋگە رۇقسات بەرىلگەن مەرزىم:
18. سىرىم مەن نۇرالى حان اراسىنداعى ارازدىقتىڭ تۋۋىنا نە سەبەپ بولدى؟
19. سىرىمنىڭ ورال كازاك اسكەرىمەن كەسكىلەسكەن كۇرەسى قاشان باستالدى؟
20. كوتەرىلىس باسشىسى سىرىم دات ۇلىنىڭ لاۋازىمى:
21. سىرىم دات ۇلى باستاعان كوتەرىلىستىڭ باستى ماقساتى:
22. سىرىم دات ۇلى باستاعان كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ كوتەرىلىسى بولعان مەرزىم:
23. 18 عاسىردىڭ سوڭىندا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ كىشى جۇزدە ەنگىزگەن وزگەرىستەرى:
تاقىرىپتىڭ تەستى
سىرىم دات ۇلى باستاعان كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ 1783 - 1797 جىلدارداعى كوتەرىلىسى. جۇكتەۋ
كونسپەكت
1773 - 1775 جىلدىرداعى شارۋالار سوعىسىنا قازاقتاردىڭ جاپپاي قاتىسۋى نۇرالى حان باعىتىنىڭ السىرەگەنىن كورسەتتى. كىشى جۇزدە بيلىگىن كۇشەيتۋ ءۇشىن پاتشا ۇكىمەتى اكىمشىلىك باسقارۋعا وزگەرىستەر ەنگىزدى. نەپليۋيەۆتىڭ كەزىندە 1744 جىلى قۇرىلعان ورىنبور گۋبەرنياسى تاراتىلدى. كىشى ءجۇزدىڭ كوپ بولىگى ءسىبىر جانە ۋفا باسقارماسىنا باعىندىرىلدى. قازاقتاردىڭ جايىقتىڭ سول جاعاسىنا ءوتۋىن باقىلايتىن ورال شەكارالىق باسقارماسى قۇرىلدى.
1783 - 1797 جىلدارى بولعان كوتەرىلىستىڭ باستى قوزعاۋشى كۇشى شارۋالار، ستارشىندار، بيلەر، رۋ باسشىلارى بولدى. كوتەرىلىس اۋماعى ەدىل جاعالاۋىنان ارال تەڭىزىنە دەيىنگى جەرلەردى قامتىدى. كوتەرىلىستىڭ باستى ماقساتى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋىنا شەك قويۋ، ورال كازاك اسكەرلەرىنىڭ قازاق جەرلەرىن باسىپ الۋىن توقتاتۋ، نۇرالى حان مەن سىبايلاستارىنىڭ وزبىرلىعىنا شەك قويۋ بولدى. كوتەرىلىس باسشىسى – بايباقتى رۋىنىڭ ستارشىنى، باتىر جانە شەشەن سىرىم دات ۇلى.
1783 جىلدىڭ كۇزىندە باتىردىڭ ورال كازاك اسكەرىمەن اشىق تۇردە ارپالىس جولىنا ءتۇسۋى باستالدى. پاتشا وكىمەتىمەن بىرلەسكەن نۇرالى حاننىڭ كوتەرىلىستى قولداعان رۋلارعا قارسىلىعى ونىڭ سىرىممەن ارا قاتىناسىن سۋىتتى. 1785 جىلعى 17 اقپاندا كوتەرىلىستى باسۋ ءۇشىن اتتاندىرىلعان گەنەرال - مايور سميرنوۆتىڭ توبىندا 300 - گە جۋىق ورىنبور قازاعى، 2000 - نان استام باشقۇرت، بىرنەشە زەڭبىرەك بولدى. كىشى ءجۇزدىڭ دالالىق ايماقتارىنا تەرەڭدەي ەنە الماعان جازالاۋشىلار قازاق اۋىلدارىن شابۋىلداپ، 70 - كە جۋىق قازاقتى تۇتقىنعا اكەتتى. 1785 جىلعى ناۋرىزدا كوتىرىلىسشىلەرگە قارسى 1000 - نان استام كازاك توبىمەن ستارشينا كولپاكوۆ جانە پونوماريەۆ اتتاندى. جەم وزەنى بويىندا شوعىرلانعان كوتەرىلىسشىلەر سانى 7 مىڭعا جەتتى. سىرىم توبى ساحارنايا بەكىنىسىنە شابۋىلداعاندا سۇلتان ايشۋاقتىڭ بالاسى اتاق شايقاستا قازا تاپتى. سۇلتان ايشۋاقتىڭ ءوزى ورال قالاسىندا تۇتقىندالدى. جازالاۋشىلاردىڭ نۇرالى حاننىڭ تۋىستارىنا قول كوتەرۋى كوتەرىلىس سيپاتىن وزگەرتتى. 1785 جىلعى جازدا بولعان كىشى ءجۇز ستارشىندارىنىڭ سەزى نۇرالىنى حاندىقتان تايدىرۋ جونىندە شەشىم قابىلدادى. ورىنبور ولكەسىنىڭ گۋبەرناتورى بارون و. A. يگەلستروم كىشى جۇزدە حاندىق بيلىكتى جويۋعا نەگىزدەلگەن جوبا ۇسىندى. 1786 جىلى ورىنبوردا شەكارالىق كوميسسيا قۇرىلدى. 1787 جىلى كىشى جۇزدە پاتشانىڭ اكىمشىلىك بيلىگىنىڭ تومەنگى ساتىلارى ۇيىمداستىرىلدى.
كوتەرىلىستىڭ قايتا جاندانۋىن تەزدەتكەن جاعداي 1791 جىلى ورسك ماڭىندا ەرالىنىڭ حان (1791 - 1794 ج. ج.) بولىپ سايلانۋى بولدى. 1794 جىلى ەرالى حان قايتىس بولىپ، 1795 جىلى ەسىم حان (1795 - 1797) بولىپ سايلاندى. نۇرالى ۇرپاعىنىڭ حاندىق بيلىككە كەلۋى سىرىمنىڭ قارسىلىعىن ءورشىتتى.
ورال كازاكتارىنىڭ قازاقتارعا قارسى شابۋىلداۋى كوتەرىلىستىڭ قايتادان ورلەۋىنە تۇرتكى بولدى. اتامان د. دونسكوۆ 1500 كازاكتارىمەن قازاق اۋىلدارىن ويرانداپ، ادامداردى تۇتقىنداپ، مالدارىن ايداپ كەتتى.
1796 - 1797 جىلدارداعى قىسقى جۇت، حاننىڭ سالىقتى كوبەيتۋى كوتەرىلىستىڭ قايتادان كۇشەيۋىنە تۇرتكى بولدى. 1797 جىلى سىرىم توبىنىڭ حان سارايىنا شابۋىلى كەزىندە ەسىم حان ءولتىرىلدى. 1797 جىلى تومەنگى جايىق بويىنداعى فەودالدىق توپتار نۇرالىنىڭ ۇلى قاراتايدى حان كوتەردى. بارون يگەلستروم حان سايلاۋىن توقتاتىپ، حاندىق كەڭەستى قۇرۋدى ۇسىندى. ايشۋاق سۇلتان ءتوراعاسى بولىپ بەلگىلەنگەن حان كەڭەسى ءتورت ادامنان تۇردى. كەڭەس قۇرامىنا نۇرالى حاننىڭ ۇرپاعى ەنگىزىلمەدى. وسى ارقىلى پاتشا ۇكىمەتى سىرىمدى وزىنە جاقىنداتۋعا تىرىستى. سىرىم حان كەڭەسى ارقىلى ستارشىندىق توپتىق قىزمەتتى كۇشەيتۋدى ويلاستىردى. ورىنبور اكىمشىلىگى حاندىق كەڭەستە سىرىمنىڭ ىقپالىنىڭ وسۋىنەن سەسكەندى. 1797 جىلى كۇزدە پاتشا ۇكىمەتى ايشۋاقتى حان ەتىپ بەكىتتى.
1797 جىلعى كۇزدە پولكوۆنيك سكۆوركين توبى سىرىمدى قۋدالاۋدى باستادى. جازالاۋشىلار قاتارىندا بايباقتى، الاش، بەرىش، اداي رۋلارىنىڭ وكىلدەرى، ولتىرىلگەن حاننىڭ بالالارى مەن تۋىستارى بولدى. بوكەي سۇلتان باسقارعان 800 ادامدىق توپ جازالاۋشىلارعا قوسىلدى. سىرىم توبى ويىل وزەنى بويىنا كوشىپ كەتىپ، جازالاۋشىلارعا ۇستاتپادى.
1797 جىلى قاراتايدىڭ قۋعىنىنان قۇتىلۋ ءۇشىن سىرىم دات ۇلى حيۋا حاندىعىنا ءوتىپ كەتىپ، 1802 جىلى حيۋادا قايتىس بولدى.
1801 جىلى 11 ناۋرىزدا پاتشا ۇكىمەتى قازاق رۋلارىنا جايىقتىڭ وتۋگە، مال جايۋعا رۇقسات بەردى. بۇل ەدىلدىڭ شىعىسىنداعى ءىرى حالىقتىق سيپاتتاعى قوزعالىس پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىن، ەڭ شۇرايلى جايىق ءوڭىرىن باسىپ الۋعا ۇمتىلعانىن دالەلدەدى. كوتەرىلىستىڭ جەڭىلۋىنە اسەر ەتكەن جاعدايلار: 1. فەودالار مەن ستارشىندىق توپتار اراسىنداعى الاۋىزدىق. 2. رۋارالىق قايشىلىقتار. 3. كوتەرىسشىلەردىڭ ناشار ۇيىمداسۋى. 4. سىرىمنىڭ كوتەرىلىستىڭ ءار كەزەڭىندە ماقساتتارىن وزگەرتۋى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. سىرىم دات ۇلى كوتەرىلىسى كەزىندە جەم وزەنى بويىندا شوعىرلانعان كوتەرىلىسشىلەر سانى:
2. 1785 جىلدىڭ ناۋرىزىندا ورال كازاكتارى كىمدەرگە شابۋىل جاسادى؟
3. ساحارنايا بەكىنىسىن الۋدا قازا تاپقان ايشۋاق سۇلتاننىڭ بالاسى:
4. 1785 جىلى جازدا ستارشىندار سەزى قابىلداعان شەشىم:
5. 1785 جىلى كۇزدە كىشى ءجۇز بيلەرىنىڭ ماجىلىسىنە قانشا رۋ وكىلدەرى قاتىستى؟
6. ورىنبور گۋبەرناتورى يگەلسترومنىڭ ماقساتى:
7. يگەلستروم جوباسىنا سىرىمنىڭ كوزقاراسى:
8. ورىنبوردا شەكارالىق كوميسسيا قۇرىلعان مەرزىم:
9. سىرىم كوتەرىلىسىنىڭ قايتا ورلەۋىنە نە تۇرتكى بولدى؟
10. بەيبىت اۋىلداردى ساقتاۋ ءۇشىن سىرىم تابىن جانە كەردەرى رۋلارىن قايدا كوشىردى؟
11. كوتەرىلىستىڭ قايتا جاندانۋىن تەزدەتكەن جاعداي:
12. ەسىمنىڭ حاندىق بيلىككە كەلگەن مەرزىمى:
13. سىرىم داتۇلىنا قارسى اتتانعان جازالاۋشىلارعا قوسىلعان 800 ادامدىق توپتى كىم باسقاردى؟
14. ەسىم حاننىڭ قازاسىنان كەيىن فەودالدىق توپ كىمدى حان ەتىپ جاريالادى؟
15. حان سايلاۋىنىڭ ورنىنا قۇرىلعان حاندىق كەڭەستىڭ ءتوراعاسى:
16. سىرىم دات ۇلى قايتىس بولعان جەر:
17. قازاقتارعا جايىقتىڭ وڭ جاعاسىنا وتۋگە رۇقسات بەرىلگەن مەرزىم:
18. سىرىم مەن نۇرالى حان اراسىنداعى ارازدىقتىڭ تۋۋىنا نە سەبەپ بولدى؟
19. سىرىمنىڭ ورال كازاك اسكەرىمەن كەسكىلەسكەن كۇرەسى قاشان باستالدى؟
20. كوتەرىلىس باسشىسى سىرىم دات ۇلىنىڭ لاۋازىمى:
21. سىرىم دات ۇلى باستاعان كوتەرىلىستىڭ باستى ماقساتى:
22. سىرىم دات ۇلى باستاعان كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ كوتەرىلىسى بولعان مەرزىم:
23. 18 عاسىردىڭ سوڭىندا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ كىشى جۇزدە ەنگىزگەن وزگەرىستەرى:
تاقىرىپتىڭ تەستى
سىرىم دات ۇلى باستاعان كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ 1783 - 1797 جىلدارداعى كوتەرىلىسى. جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ءىى ءبولىم. 19 عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق جانە ساياسي جاعدايى. قازاقستانداعى حاندىق بيلىكتىڭ جويىلۋى
