18 عاسىرداعى قازاقستان مادەنيەتى
18 عاسىرداعى قازاقستان مادەنيەتى
كونسپەكت
قازاقستاننىڭ رەسەي قۇرامىنا ەنۋى الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق، ساياسي ومىرگە وزگەرىستەر اكەلدى. قازاقستاندى ورىس جانە شەتەل عالىمدارى زەتتەي باستادى. كنياز الەكساندر بەكوۆيچ - چەركاسسكيي ەكسپەديسياسى ساياسي قاتىناس تۇرعىسىنان ءساتسىز اياقتالعانىمەن، باتىس قازاقستان اۋماعىن يگەرۋدە عىلىمي جاعىنان ماڭىزدى بولدى. ي. د. بۋحگولستىڭ اسكەري جورىق ەكسپەديسياسى I پەتردىڭ “ازياعا جول ىزدەۋ” تالابىمەن قۇرىلعان جەكە تاپسىرماسى بولدى. ەكسپەديسيا قۇرامىندا بولعان تۇتقىنداعى شۆەد ي. گ. رەنات “جوڭعاريا كارتاسىن” جاسادى. گ. ف. ميللەر قازاق حاندىعى تۋرالى ماعلۇماتتاردى وقىپ، زەرتتەپ جۇيەگە كەلتىرگەن. “ءسىبىر تاريحى” ەڭبەگىندە ورتا ءجۇز تۋرالى جازعان مالىمەتى ەرەكشە باعالى. گ. ميللەردىڭ جازبالارىندا ورىن العان ەرەكشە مالىمەت، جوڭعار تۇتقىنىنان ابىلاي سۇلتاندى بوساتۋعا قاتىسقانى تۋرالى جازعانى. پ. ي. رىچكوۆ قازاق ولكەسىنىڭ ەتنوگرافياسى تۋرالى تەرەڭ عىلىمي مۇرا قالدىردى. “ورىنبور ولكەسىنىڭ توپوگرافياسى”، “ورىنبور تاريحى” ەڭبەكتەرىندە قازاق تاريحىنىڭ دامۋ كەزەڭدەرى مەن قيىنشىلىقتارىن اتاپ وتكەن. پ. ي. رىچكوۆتىڭ بالاسى كاپيتان ن. پ. رىچكوۆتىڭ “قىرعىز - قايساق دالاسى تۋرالى كۇندەلىك جازبالار” اتتى ەڭبەگىندە ەدىل قالماقتارىنىڭ قازاق دالاسى ارقىلى قىتايعا قاشۋى تۋرالى مالىمەتتەر، كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ءومىرى تۋرالى قىزىقتى باقىلاۋلار بار. ءابىلقايىر حاننىڭ سول كەزدە جاقسى ساقتالعان بەيىتىن سۋرەتتەپ جازعان. نەمىس ساياحاتشىسى، ناتۋراليست پ. س. پاللاستىڭ “روسسيا مەملەكەتىنىڭ ءار ءتۇرلى ايماقتارىنا ساياحات” ەڭبەگىندە حالىقتىڭ جاعدايى، ورنالاسۋى، اسكەري بەكىنىستەردىڭ سالىنۋى سۋرەتتەلەدى. ي. مۋراۆين، د. گالدىشيەۆ، يا. گۋليايەۆتەر ءابىلقايىر، نۇرالى حانداردىڭ ورداسىندا بىرنەشە رەت بولعان. ورسك ماڭىندا حاندار مەن سۇلتانداردىڭ سەزىنە قاتىسىپ، ولكەدەگى ساياسي جاعدايدى سۋرەتتەپ جازعان.
قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحىندا 18 عاسىر ەرەكشە ورىن الادى. حالىق اۋىز ادەبيەتى شىعارماشىلىعىنىڭ وكىلدەرىنىڭ ءبىرى – اقتامبەردى جىراۋ شىعارمالارىن قاراكەرەي قابانبايعا، قانجىعالى بوگەنبايعا ارناعان. ءتاتىقارا اقىن شىعارمالارىندا شاقشاق رۋىنان جانىبەك، دۋلات رۋىنان بوكەي مەن ساعىر، دەربىسالى، ۋاق رۋىنان بايان، بوگەنباي ەرلىكتەرىن شابىتپەن جىرلادى. سونىمەن بىرگە ابىلايدىڭ كەرەمەت قاسيەتتەرىن جىرلاعان. ۇمبەتەي جىراۋ اباقكەرەي رۋىنىڭ باتىرى جاۋعاشارعا، بەكبولات بيگە ارناپ جىر شىعارعان. بوگەنباي باتىرعا ارنالعان جوقتاۋىندا ابىلايدىڭ ءومىرىن، قىزمەتىن، كورنەكتى قولباسشى بوگەنبايدى ماقتان ەتتى. بۇقار جىراۋ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى ابىلايدىڭ كەڭەسشىسى بولعان. جاناق اقىننىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ ەڭ باستى جەتىستىگى “قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ” پوەماسىنىڭ ەرەكشە ءبىر نۇسقاسىن تاراتۋى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. جاناق اقىن شىعارماشىلىعىنىڭ ەڭ باستى جەتىستىگى:
2. قالقامان باتىردىڭ بالاسى، قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى ۇلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى:
3. 1706 - 1778 جىلدارى ءومىر سۇرگەن جىراۋ:
4. ءتاتىقارا اقىن شىعارمالارىنىڭ گۇلدەنگەن ۋاقىتى:
5. اقتامبەردى جىراۋ شىعارمالارى كىمگە ارنالدى؟
6. “ورىنبور تاريحى” ەڭبەگىندە نە باياندالادى:
7. ي. مۋراۆين، د. گلادىشيەۆ، يا. گۋليايەۆتەر بولعان حان وردالارى:
8. ابىلاي سۇلتاندى تۇتقىننان بوساتۋعا قاتىسقان زەرتتەۋشى:
9. نەمىس ساياحاتشىسى پ. س. پاللاستىڭ ەڭبەگىندە نە سۋرەتتەلەدى:
10. ءابىلقايىر حاننىڭ بەيىتىن سۋرەتتەپ جازعان تاريحشى:
11. “ءسىبىر تاريحىنىڭ اتاسى” اتانعان عالىم:
12. ي. د. بۋحگولستىڭ ەكسپەديسياسى كىمنىڭ تالابىمەن قۇرىلدى؟
13. كنياز الەكساندر بەكوۆيچ - چەركاسسكيي ەكسپەديسياسى قازاقستاننىڭ قاي ايماعىن زەرتتەدى؟
تاقىرىپتىڭ تەستى
كونسپەكت
قازاقستاننىڭ رەسەي قۇرامىنا ەنۋى الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق، ساياسي ومىرگە وزگەرىستەر اكەلدى. قازاقستاندى ورىس جانە شەتەل عالىمدارى زەتتەي باستادى. كنياز الەكساندر بەكوۆيچ - چەركاسسكيي ەكسپەديسياسى ساياسي قاتىناس تۇرعىسىنان ءساتسىز اياقتالعانىمەن، باتىس قازاقستان اۋماعىن يگەرۋدە عىلىمي جاعىنان ماڭىزدى بولدى. ي. د. بۋحگولستىڭ اسكەري جورىق ەكسپەديسياسى I پەتردىڭ “ازياعا جول ىزدەۋ” تالابىمەن قۇرىلعان جەكە تاپسىرماسى بولدى. ەكسپەديسيا قۇرامىندا بولعان تۇتقىنداعى شۆەد ي. گ. رەنات “جوڭعاريا كارتاسىن” جاسادى. گ. ف. ميللەر قازاق حاندىعى تۋرالى ماعلۇماتتاردى وقىپ، زەرتتەپ جۇيەگە كەلتىرگەن. “ءسىبىر تاريحى” ەڭبەگىندە ورتا ءجۇز تۋرالى جازعان مالىمەتى ەرەكشە باعالى. گ. ميللەردىڭ جازبالارىندا ورىن العان ەرەكشە مالىمەت، جوڭعار تۇتقىنىنان ابىلاي سۇلتاندى بوساتۋعا قاتىسقانى تۋرالى جازعانى. پ. ي. رىچكوۆ قازاق ولكەسىنىڭ ەتنوگرافياسى تۋرالى تەرەڭ عىلىمي مۇرا قالدىردى. “ورىنبور ولكەسىنىڭ توپوگرافياسى”، “ورىنبور تاريحى” ەڭبەكتەرىندە قازاق تاريحىنىڭ دامۋ كەزەڭدەرى مەن قيىنشىلىقتارىن اتاپ وتكەن. پ. ي. رىچكوۆتىڭ بالاسى كاپيتان ن. پ. رىچكوۆتىڭ “قىرعىز - قايساق دالاسى تۋرالى كۇندەلىك جازبالار” اتتى ەڭبەگىندە ەدىل قالماقتارىنىڭ قازاق دالاسى ارقىلى قىتايعا قاشۋى تۋرالى مالىمەتتەر، كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ءومىرى تۋرالى قىزىقتى باقىلاۋلار بار. ءابىلقايىر حاننىڭ سول كەزدە جاقسى ساقتالعان بەيىتىن سۋرەتتەپ جازعان. نەمىس ساياحاتشىسى، ناتۋراليست پ. س. پاللاستىڭ “روسسيا مەملەكەتىنىڭ ءار ءتۇرلى ايماقتارىنا ساياحات” ەڭبەگىندە حالىقتىڭ جاعدايى، ورنالاسۋى، اسكەري بەكىنىستەردىڭ سالىنۋى سۋرەتتەلەدى. ي. مۋراۆين، د. گالدىشيەۆ، يا. گۋليايەۆتەر ءابىلقايىر، نۇرالى حانداردىڭ ورداسىندا بىرنەشە رەت بولعان. ورسك ماڭىندا حاندار مەن سۇلتانداردىڭ سەزىنە قاتىسىپ، ولكەدەگى ساياسي جاعدايدى سۋرەتتەپ جازعان.
قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحىندا 18 عاسىر ەرەكشە ورىن الادى. حالىق اۋىز ادەبيەتى شىعارماشىلىعىنىڭ وكىلدەرىنىڭ ءبىرى – اقتامبەردى جىراۋ شىعارمالارىن قاراكەرەي قابانبايعا، قانجىعالى بوگەنبايعا ارناعان. ءتاتىقارا اقىن شىعارمالارىندا شاقشاق رۋىنان جانىبەك، دۋلات رۋىنان بوكەي مەن ساعىر، دەربىسالى، ۋاق رۋىنان بايان، بوگەنباي ەرلىكتەرىن شابىتپەن جىرلادى. سونىمەن بىرگە ابىلايدىڭ كەرەمەت قاسيەتتەرىن جىرلاعان. ۇمبەتەي جىراۋ اباقكەرەي رۋىنىڭ باتىرى جاۋعاشارعا، بەكبولات بيگە ارناپ جىر شىعارعان. بوگەنباي باتىرعا ارنالعان جوقتاۋىندا ابىلايدىڭ ءومىرىن، قىزمەتىن، كورنەكتى قولباسشى بوگەنبايدى ماقتان ەتتى. بۇقار جىراۋ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى ابىلايدىڭ كەڭەسشىسى بولعان. جاناق اقىننىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ ەڭ باستى جەتىستىگى “قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ” پوەماسىنىڭ ەرەكشە ءبىر نۇسقاسىن تاراتۋى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. جاناق اقىن شىعارماشىلىعىنىڭ ەڭ باستى جەتىستىگى:
2. قالقامان باتىردىڭ بالاسى، قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى ۇلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى:
3. 1706 - 1778 جىلدارى ءومىر سۇرگەن جىراۋ:
4. ءتاتىقارا اقىن شىعارمالارىنىڭ گۇلدەنگەن ۋاقىتى:
5. اقتامبەردى جىراۋ شىعارمالارى كىمگە ارنالدى؟
6. “ورىنبور تاريحى” ەڭبەگىندە نە باياندالادى:
7. ي. مۋراۆين، د. گلادىشيەۆ، يا. گۋليايەۆتەر بولعان حان وردالارى:
8. ابىلاي سۇلتاندى تۇتقىننان بوساتۋعا قاتىسقان زەرتتەۋشى:
9. نەمىس ساياحاتشىسى پ. س. پاللاستىڭ ەڭبەگىندە نە سۋرەتتەلەدى:
10. ءابىلقايىر حاننىڭ بەيىتىن سۋرەتتەپ جازعان تاريحشى:
11. “ءسىبىر تاريحىنىڭ اتاسى” اتانعان عالىم:
12. ي. د. بۋحگولستىڭ ەكسپەديسياسى كىمنىڭ تالابىمەن قۇرىلدى؟
13. كنياز الەكساندر بەكوۆيچ - چەركاسسكيي ەكسپەديسياسى قازاقستاننىڭ قاي ايماعىن زەرتتەدى؟
تاقىرىپتىڭ تەستى
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ «مەنىڭ اتىم قوجا» پوۆەسى. «تۇبىندە ادام بولاتىن بالا».
-
قازاقتاردىڭ 1812 جىلعى رەسەيدىڭ وتان سوعىسىنا قاتىسۋى
