InfoHub Logo

ءىى ءبولىم. 19 عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق جانە ساياسي جاعدايى. قازاقستانداعى حاندىق بيلىكتىڭ جويىلۋى
كونسپەكت
19 عاسىردىڭ I جارتىسىندا جەرگىلىكتى ونەركاسىپ پەن كاسىپشىلىكتىڭ جاڭا سالالارى قالىپتاستى. ەرتىس، جايىق، كاسپيي، زايسان كولى ماڭايىندا قازاقتار بالىق اۋلاۋدى تۇراقتى كاسىپكە اينالدىردى. قازاقستاننىڭ باتىس، سولتۇستىك - شىعىس اۋداندارىندا تۇز ءوندىرۋ جانە ونى ساتۋ جولعا قويىلا باستادى. شىعىس، ورتالىق ايماقتارىندا ءتۇستى مەتالدار، تاس كومىر وندىرەتىن كەن ورىندارى اشىلدى.
19 عاسىردىڭ I جارتىسى – قازاق ەلىنىڭ ورتا ازيا حاندىقتارىمەن، سىبىرمەن، سين يمپەرياسىمەن ساۋدا بايلانىستارىن كەڭەيتە تۇسكەن كەزەڭ. 1803 جىلعى 19 مامىردا رەسەي ۇكىمەتى كەرۋەندەر قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا كوپەستەرگە وزدەرىن قورعايتىن قارۋلى توپ ۇستاۋىنا رۇقسات بەردى. ءىرى ساۋدا ورتالىقتارى – پەتروپاۆل (قىزىلجار)، اقمولا، ورال، سەمەي، بۇقتىرما، ورىنبور، ومبى. قازاقستاننىڭ باتىس وڭىرىندەگى ءىرى ساۋدا ورتالىعى كىشى وردا (حان ورداسى) بولدى. ورتا ازيامەن ساۋدا بايلانىسىن دامىتۋدا پەتروپاۆل قالاسى ەرەكشە بولدى.
حالىق اراسىندا ىقپالى كەمىگەن حاندار پاتشا وكىمەتىنىڭ بيلەپ - توستەۋ ساياساتىنا قارسىلىق كورسەتە المادى. 1781 - 1819 جىلدارى ورتا ءجۇزدى باسقارعان ءۋاليدىڭ قاتىگەزدىگى حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۋعىزدى. پاتشا ۇكىمەتى 1815جىلى ەكىنشى حان ەتىپ بوكەيدى تاعايىندادى. بوكەي – 1817 جىلى، ءۋالي – 1819 جىلى قايتىس بولعاننان كەيىن ورتا جۇزگە حان تاعايىندالمادى. 1822 جىلى “ءسىبىر قىرعىزدارىنىڭ جارعىسى” شىقتى. اۆتورى – ءسىبىر گەنەرال - گۋبەرناتورى م. م. سپەرانسكيي. 1822 جىلعى “جارعىنىڭ” باستى ماقساتى – قازاقستاننىڭ سولتۇستىك - شىعىس وڭىرىندە اكىمشىلىك، سوت، ساياسي باسقارۋدى وزگەرتۋ، رۋلىق - فەودالدىق تارتىپتەردى السىرەتۋ. ورتا ءجۇز اكىمشىلىك جاعىنان اۋىل، بولىس، وكرۋگ بولىپ ءبولىندى. اۋىل 50 - 70 شاڭىراقتان، بولىس 10 - 12 اۋىلدان، وكرۋگ 15 - 20 بولىستان قۇرالدى. وكرۋگتەر ومبى وبلىستىق باسقارماسىنا باعىندى. ولاردى باسقارۋ وكرۋگتىك پريكازدارعا جۇكتەلدى. Cءوز جۇزىندە وكرۋگتى بيلەۋ اعا سۇلتانعا بەرىلسە دە، ءىستى شەشۋدە كوپشىلىك پىكىر الىسۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ ولاردىڭ ءرولىن السىرەتتى. ورتا ءجۇز جانە ۇلى ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىنىڭ تەرريتورياسى “ءسىبىر قىرعىزدارىنىڭ وبلىسى”دەپ اتالدى.
باتىس ءسىبىر گەنەرال - گۋبەرناتورلىعىنا توبىل، توم، ومبى، ءسىبىر قىرعىزدارىنىڭ وبلىستارى كىردى. ورتالىعى – توبىل، كەيىن ومبى (1839 جىلدان باستاپ). وكرۋگتەر – قارقارالى، كوكشەتاۋ (1824 ج)، باياناۋىل (1826 ج)، اياكوز (1831 ج)، اقمولا (1832 ج)، ءۇشبۇلاق (1833 ج)، امانقاراعاي (1834 ج)، 40 - 50 جىلدارى قۇرىلعان كوكپەكتى، قۇسمۇرىن، الاتاۋ. بولىس سۇلتاندارى ومىرلىك مەرزىمگە سايلانىپ، بيلىك مۇراگەرلىكپەن بەرىلدى. اۋىل ستارشىندارى مەن اعا سۇلتاندار 3 جىلعا سايلاندى. اعا سۇلتانداردى تەك سۇلتاندار عانا سايلادى. ولارعا مايور اسكەري شەنى، ال 10 جىلدان كەيىن دۆورياندىق اتاق بەرىلدى.
سوت ءىسى 3 - كە ءبولىندى: قىلمىستىق ىستەر، تالاپ ەتۋ، شاعىم ايتۋ. 1822 جىلعى رەفورما قازاقستاندى باسقارۋدى جەڭىلدەتىپ، ءوزارا رۋلىق قىرقىستارعا سوققى بەردى. ورتا جۇزدە حاندىق بيلىك جويىلدى. 1824 جىلى ورىنبور گۋبەرناتورى پ. ك. ەسسەننىڭ “ورىنبور قازاقتارىن باسقارۋ جونىندەگى جارعىسى” قابىلداندى. 1824 جىلى كىشى ءجۇزدىڭ سوڭعى حانى شەرعازى ورىنبورعا قىزمەتكە شاقىرىلىپ، كىشى جۇزدەگى حاندىق بيلىك جويىلدى.
بوكەي ورداسىنداعى حاندىق بيلىك 1845 جىلعا دەيىن ساقتالدى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. كوپەستەرگە قارۋلى توپ ۇستاۋعا رۇقسات قاي جىلى بەرىلدى؟
2. قازاقستاننىڭ باتىسىنداعى ءىرى ساۋدا ورتالىعى:
3. 1781 - 1819 جىلدارى حان بولعان ورتا ءجۇز بيلەۋشىسى:
4. 1822 جىلعى «ءسىبىر قىرعىزدارىنىڭ جارعىسىنىڭ» اۆتورى:
5. 1822 جىلعى “جارعىنىڭ” باستى ماقساتى:
6. 1822 جىلعى “جارعىعا” سايكەس ورتا جۇزدەگى اكىمشىلىك - باسقارۋ قانشا ساتىعا ءبولىندى؟
7. 1822 جىلعى جارعى بويىنشا وكرۋگتەر قايدا باعىندىرىلدى؟
8. ءسىبىر قازاقتارىنىڭ وكرۋگىنىڭ اۋماعى:
9. كوكشەتاۋ وكرۋگى قۇرىلدى:
10. اعا سۇلتاندى كىم سايلادى؟
11. 1822 جىلعى جارعى بويىنشا مۇراگەرلىكپەن بەرىلەتىن بيلىك:
12. 1822 جىلعى جارعى بويىنشا قىلمىستىق ىستەر قايدا قارالدى؟
13. شەتەلدەرمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋگە كىم قۇقىلى بولدى؟
14. ورتا جۇزدە حاندىق بيلىك قاي جىلى جويىلدى؟
15. «ورىنبور قازاقتارىن باسقارۋ جونىندەگى جارعىسىن» كىم دايىندادى؟
16. كىشى ءجۇزدىڭ سوڭعى حانى:
17. جەرگىلىكتى ونەركاسىپ پەن كاسىپشىلىكتىڭ جاڭا سالالارى قالىپتاسقان كەز:
18. بوكەي ورداسى قاي جىلى قۇرىلدى؟
19. «ءسىبىر قازاقتارىنىڭ جارعىسىنا» سايكەس ورتا جۇزدەگى بيلىك قانداي اكىمشىلىك بولىككە ءبولىندى؟
تاقىرىپتىڭ تەستى