سمارتفون: بالالارىمىز قۇردىمعا كەتكەلى تۇر
سان-ديەگو مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پسيحولوگيا پروفەسسورى دجين م. تۆەنگە، جيىرما بەس جىلدان بەرى اعا بۋىن مەن بالا بۋىن اراسىنداعى ايىرماشىلىقتاردى زەرتتەپ كەلەدى. 2012 جىلى ول كىسى جاسوسپىرىمدەردىڭ قىلىقتارى مەن ەموسيالىق كۇيىندەگى شالت وزگەرىستەردى بايقاپ قالدى. ولاردىڭ كۇندەلىكتى كۇيبىڭ تىرشىلىگى بارى-جوعى بىرنەشە جىل بۇرىن عانا كامەلەت جاسىنا تولعان بۋىننىڭ تىرشىلىگىنەن تۇبەگەيلى وزگەشە ەدى.
2012 جىلى سمارتفون ۇستايتىندار سانى امەريكالىقتاردىڭ 50%-نان اسىپ كەتكەن بولاتىن. بۇل بۋىندى سمارتفوندار مەن ولاردى وكشەلەي كەلگەن الەۋمەتتىك جەلىلەر ءدۇمپۋى قالىپتاستىردى.
دجين م. تۆەنگە ولاردى I نەمەسە ءىGen بۋىنى (ۇرپاعى) دەپ اتادى. بۇل بۋىننىڭ وكىلدەرى 1995 جىل مەن 2012 جىل ارالىعىندا تۋىپ، سمارتفوندارمەن بىرگە ءوستى، مەكتەپكە بارماي تۇرىپ-اق ينستاگرامعا تىركەلىپ الادى جانە ينتەرنەت بولماعان كەزدى بىلمەيدى. ايفون پايدا بولعان 2007 جىلى بۇل بۋىنىڭ الدىڭعى وكىلدەرى جاسوسپىرىمدەر ەدى، ال ايپاد پايدا بولعان 2010 جىلى ولار ستۋدەنت بولىپ ءجۇردى. 2017 جىلى 5000 ادام قاتىستىرىلعان ساۋالناما جاسوسپىرىمدەردىڭ ءار تورتەۋىنىڭ ۇشەۋىندە ايفون بار بولعانىن كورسەتتى.
سمارتفوننىڭ پايدا بولۋى جاسوسپىرىمدەر ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىن، الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناستارى سىن-سيپاتىنان باستاپ وزدەرىنىڭ پسيحولوگيالىق دەنساۋلىعىنا دەيىن، باستان اياق وزگەرتىپ جىبەردى.
بۇگىنگى كۇننىڭ جاسوسپىرىمدەرىنە ءوز بولمەسىنەن شىقپاي جاتا بەرۋ ۇنايدى، سوندىقتان ولاردىڭ ومىرىنە بۇرىنعى كەزدەردەگىدەي ءتونىپ تۇرعان ءقاۋىپ جوق. دەسەك تە، پسيحولوگيا تۇرعىسىنان، ولار ميللەنيالداردان گورى السىزدەۋ: جاسوسپىرىمدەر دەپرەسسياسى مەن وزىنە قول سالۋ دەڭگەيى 2011 جىلدان بەرى كۇرت ارتىپ كەتتى. ءى بۋىنىنىڭ وكىلدەرى سوڭعى ونجىلدىقتارداعى ەڭ تەگەۋرىندى پسيحولوگيالىق داعدارىسقا ۇشىراۋ الدىندا تۇر — بۇل اسىرەلەپ ايتقاندىق ەمەس. بۇل الاڭداتارلىق ءۇردىس كوبىنەسە تەلەفوندارعا بايلانىستى. iGen وكىلدەرى جالعىز ءوزى بولمەسىنە كىرىپ الىپ، كوپ جاعدايدا كوڭىلىنە رەنىش ۇيالاعان كۇيى تەلەفونىن شۇقىلاپ جاتا بەرەدى.
2000 جىل مەن 2015 جىل ارالىعىندا دوستارىمەن كۇندەلىكتى دەرلىك جۇزدەسىپ تۇراتىن جاسوسپىرىمدەر سانى 40%-دان دا كوبىرەك ازايىپ كەتكەن، سوڭعى كەزدەرى بۇل قۇلدىراۋ ءتىپتى ۇدەي ءتۇستى. جاي سەرۋەندەپ ءجۇرىپ ۋاقىتىن وتكىزەتىن بالالار ازايعان ۇستىنە ازايىپ جاتىر. روليك تەبەتىن الاڭ، باسكەتبول الاڭى، قالالىق باسسەين — بۇنىڭ ءبارىن موبيلدىك قوسىمشالار مەن ينتەرنەت بەرەتىن ۆيرتۋال كەڭىستىكتەر الماستىردى.
انىق ءبىر جۇيەلىلىك قالىپتاسقانى بايقالادى: ۋاقىتىنىڭ كوبى «ەكرانعا» كەتەتىن جاسوسپىرىمدەردىڭ ۋاقىتىن ەكراننان تىستا وتكىزەتىندەرگە قاراعاندا باقىتسىز بولۋ ىقتيمالدىعى جوعارى. ءوزىن باقىتسىز سەزىنىپ جۇرگەن جاسوسپىرىمگە اقىل ايتۋ قاجەت بولسا، ول اقىل قاراپايىم بولار ەدى: تەلەفونىڭدى ارى قويىپ، نوۋتبۋگىڭدى ءوشىرىپ، ەكران پايدالانىلمايتىن كەز كەلگەن ىسپەن اينالىس.
جاسوسپىرىمدەردىڭ جالعىزدىق سەزىمى 2013 جىلى كۇرت ۇلعايىپ، سودان بەرى جوعارى دەڭگەيدە تۇر.
سمارتفوندار مەن ءبىر بۋىن وكىلدەرى باستان كەشىپ وتىرعان پسيحولوگيالىق ديسترەسس اراسىندا قانداي بايلانىس بار؟ بالالار الەۋمەتتىك جەلىلەردە تاڭدى تاڭعا ۇرىپ وتىرا بەرەتىنىنە قاراماستان ولار ءجيى-جيى جالعىزدىق سەزىمىنە بەرىلەدى. بىزگە زامانداس جاسوسپىرىمدەر قىدىرىپ، توي-تومالاق دەگەنگە بارمايدى، كەزدەسىپ ۋاقىتىن بىرگە وتكىزبەيدى دەۋگە بولادى، ءبىراق باستارى قوسىلا قالسا، Snapchat، Instagram، Facebook جەلىلەرىندە ەگدەي-تەگجەيلى ەسەپتەمە بەرىپ جاتادى. شاقىرىلماي قالعاندار نە بولعانى جايىندا ءبارىن ءبىلىپ الىپ وتىرادى.
وسىلايشا ءوزىن ەشكىمگە كەرەكسىز سەزىنىپ جۇرەتىن جاسوسپىرىمدەر سانى بارلىق جاس توپتارىندا رەكوردتى جوعارى دەڭگەيگە جەتىپ وتىر. جالعىزدىق دەڭگەيىنىڭ ارتۋى سياقتى ءوزىن جۇرتتا قالعانداي سەزىنۋ دەڭگەيىنىڭ ارتۋى دا جىلدام ءارى ايتارلىقتاي بولىپ وتىر.
بۇعان قوسا الەۋمەتتىك جەلىلەر جاسوسپىرىمگە «پسيحولوگيالىق سالىقتى» تولەتەدى: بىردەڭە جاريالاعان سوڭ ول كوممەنتارييلەر مەن لايكتار تۇرىندەگى قوستاپ ماقۇلداۋلاردى دەگبىرى كەتە كۇتىپ جۇرەدى.
قىزدار جىگىتتەرگە قاراعاندا كوبىرەك دەپرەسسياعا سالىنۋعا بەيىم. الەۋمەتتىك جەلىلەر ورتا جانە جوعارى سىنىپتا وقيتىن قىزدارعا باسقا قىزداردى كۇندىز-تۇنى الالاپ (وستراكيزم)، ولاردان سىرت اينالىپ، اگرەسسيانىڭ نەشە ءتۇرىن كورسەتەتىن الاڭ ۇسىنادى.
تۇنگى ۇيقى مولشەرىنىڭ ازايۋى سمارتفونداردىڭ پايدا بولۋىمەن سايكەسىپ كەتكەنى كۇدىكتى-اق. بالالار اراسىندا جۇرگىزىلگەن ەلەكتروندى قۇرىلعىلاردى پايدالانۋدى زەرتتەۋ مەتاتالداماسى دا وسى تاقىلەتتەس ناتيجەلەردى بەردى: ءدال ۇيىقتار الدىندا سمارتفوندى پايدالانعان بالالار كوبىنەسە قاجەتتى مولشەردەن از ۇيىقتايدى، ولار كوبىنەسە ناشار ۇيىقتايدى جانە كۇندىز ەكى ەسەدەن دە كوبىرەك ۇيقىسىراپ جۇرەدى.
اتا-انالارعا بالالارىنىڭ سمارتفوندى پايدالانۋ ۋاقىتىن شەكتەۋ قاجەتتىگى جونىندەگى كەڭەس بەرۋ ءۇشىن دەپرەسسيا مەن سمارتفوندى پايدالانۋ اراسىنداعى ءوزارا بايلانىس جەتكىلىكتى دەڭگەيدە دالەلدەندى. تەحنيكا شولۋشىسى نيك بولتوننىڭ ايتۋىنشا سيليكون القابىنىڭ ءبىرشاما باسشىلارى وسىلاي قىلىپ ءجۇر. ستيۆ دجوبستىڭ ءوزى دە ءوزى جاساپ شىعارعان بۇيىمدى بالالارىنىڭ پايدالانۋىن شەكتەپ تاستاعان بولاتىن.
بالالاردىڭ سمارتفوندى تاستاماي ۇستاپ ءجۇرۋى ولارعا ەرەسەك بولعان كەزدە دە اسەر ەتپەي قويماس. ءجاسوسپىرىم كەز الەۋمەتتىك داعدىلار — ولاردى زاماناۋي جاسوسپىرىمدەرگە تاڭسىق بولا باستاعان تىرىدەي قارىم-قاتىناستا قولدانادى — دامۋى ءۇشىن ناعىز وزەكتى كەزەڭ.
كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي جەلىدە بولۋعا ەتى ۇيرەنىپ كەتكەن بالالارعا گادجەتتەردى پادالانۋدى تىيىپ تاستاۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىز بالالاردى نىساپ سايىن بەرەكە ەكەنىنە يلاندىرا العاننىڭ وزىندە-اق بۇل وراسان پايدا اكەلەر ەدى. بالا تەلەفونعا شۇقشيىپ كۇنىنە ەكى ساعاتتان ارتىق وتىراتىن بولسا، ونىڭ پسيحيكالىق ساۋلىعىنا جانە ۇيقىسىنا اسەرى ايتارلىقتاي بولىپ قالا بەرەدى. ءجاسوسپىرىم ءۇشىن ورتاشا كورسەتكىش — كۇنىنە ەكى جارىم ساعاتقا جۋىق. جايلى-جۇمساق تىيىم سالىپ وتىرۋ بالالارىڭىزدى وسى جامان ادەتتەن اراشالاپ قالا الادى.
You Might Also Like
-
ب ا ق سالاسىنىڭ اياسى كەڭەيىپ، اقپارات تولقىندارىنىڭ ارنالارى كەڭەيگەن سايىن جۋرناليستيكا سالاسىنىڭ ىقپالى دا ارتا تۇسەدى. جۋرناليستەر – قوعام ءبىلۋى كەرەك ءتۇرلى اقپاراتتى جينايتىن جانە ناسيحاتتا...
