InfoHub Logo

... قوڭىر كۇزدىڭ مەزگىلى، سەنتيابردىڭ باس كەزى ەدى. ەل ورىنعا وتىرعان ۋاقىتتا جارىق ايلى تىنىشتىعى مول تۇندە قالىڭ تاۋدىڭ ىشىمەن ءۇش سالت اتتى كەلە جاتتى. جۇرگىنشىلەر كەلە جاتقان قابات-قابات بيىكتىڭ اراسىندا جاتقان جىڭىشكە وزەك كەيدە تاراۋلانىپ كوپ سالاعا ءبولىنىپ، كەيدە ءيىن تىرەسكەن بيىك تىك جارتاستاردىڭ اراسىنان جالعىز اياق جولداي بولىپ جىڭىشكەرىپ، جىلانشا يىرىلەدى. قونارلىق جەرگە كەشىگىپ قالىپ، جەتۋگە اسىققان جولاۋشىلار وسى وزەكتى ورلەپ جەلىپ كەلە جاتىر. جارىق ايلى تىنىق تۇندە تاۋدىڭ ىشىندەگى ۇلى تىنىشتىقتى بۇزىپ تۇرعان دىبىس — تاستاق جولمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان اتتىلاردىڭ تىقىرى عانا. بۇدان بوتەن ەشبىر دىبىس جوق. تابيعات تاستاي قاتقان جىم-جىرت. جولاۋشىلاردىڭ ۇشەۋى دە جاس جىگىتتەر. جاقسى كيىنىپ، سەمىز ات مىنگەن بوزبالالار ەدى. بۇلاردىڭ ەكەۋى ىرعايلى بولىسىنىڭ وقىعان جىگىتتەرى — سىزدىق پەن سۇلەيمەن. ءۇشىنشىسى — ەل ءىشىنىڭ جىگىتى، بۇلاردىڭ جولداسى — ەسىمجان.

قازىرگى مەزگىل ەلگە تەگىس اۋىر تيگەن 16-جىلدىڭ رەكۆيزيسياسى كۇشىنە ابدەن كەلىپ، دەگەنىن ىستەتىپ جاتقان كەز بولاتىن. ىرعايلىنىڭ جىگىتتەرى توپ-توبىمەن «پريەم» جاساپ جاتقان اقتاس بەكەتىنە كەتكەن. «الدىن الىپتى»، — دەگەن حابارلار ەل ىشىنە كەلىپ جاتقان. قالىڭ ەل، جالپاق دالا باسىنا كەلگەن اۋىر كۇننىڭ قايعىسىنان كۇڭىرەنە كۇرسىنىپ جىلاعانداي ەدى. جالعىزىنان ايرىلعان كەمپىر-شال، سۇيەنىش قىلعان باۋىرىنان ايرىلعان اپكە-قارىنداس كەتەر جەرىندە جانى سۇيگەن جاقىندارىمەن قوشتاسىپ جىلاپ قالسا دا، ەلدە بولسا دا، ۇيدە وتىرىپ تىلەۋ تىلەپ بولىمسىز نارسەلەردى ءۇمىت قىلىپ زارلاۋدا، قايعى-قاسىرەتتە ەدى. «جاقسى اتادان» شىققان بايجۋاننىڭ بالالارى — قولى جەتىپ وقىعان جىگىتتەر ەلدىڭ بۇل كۇيىن كوزىمەن كورسە دە، وزدەرىنىڭ باس اماندىعىنا ءماز. جانە جاڭادا قىرعا كەلگەندىكتەن، اعايىن-تۋىسقاندى ارالاپ، قىدىرىپ قانا جۇرگەن..

قازىرگى كەلە جاتقان بەتتەگى كوزدەگەن ماقساتتارى — قىز كورۋ، قاتىن الۋدى نيەت قىلىپ جۇرگەن سىزدىق ەدى. بۇل جىگىت جاز ورتاسىندا ۇيىنە كەلگەننەن بەرى قاراي اعايىن-تۋىسقان، جاقىندارى: «ەندى قىز كور دە، ۇناتقان كىسىڭدى بىزگە ايت. كەلىنشەك اپەرەمىز»، — دەپ ەل ىشىندە ءتاۋىر دەپ جۇرگەن ەكى-ۇش قىزدىڭ اتىن اتاعان.

سىزدىق اعايىندارىنىڭ سوزىنە كونگەن سوڭ، قۇربى-قۇرداس، تىلەۋلەس جاقىندارىنىڭ ءبارى دە ءار قىزدىڭ اتىن اتاپ كەلىپ، اسىرەسە ماقتاعانى ماقىشتىڭ قىزى بولاتىن.

جىگىتتەر ەكى-ۇش كۇننەن بەرى قاراي وسى ماقساتپەن بىرنەشە اۋىلدا بولسا دا، كوڭىلگە العان قىزدارىنىڭ كەيبىرىن كورە الماي، كەيبىرىن كورسە دە ۇناتپاي، اياعىندا ازىرگى كەشتە ماقىشتىڭ اۋىلىنا كەلە جاتقان بەتى ەدى.

بۇلار تاۋ باۋىرىنداعى جازىقتا وتىرعان ەلدەن ءتۇس اۋعان مەزگىلدە شىقسا دا، جول بويى اڭگىمەلەسىپ اياڭداپ ءجۇرىپ وتىرىپ، ماقىش اۋىلىنا قونالقالىق مەزگىلدەن كەشىگىپ قالىپ ەدى. سوندىقتان تاۋ ىشىنە كىرگەننەن بەرى قاتتى كەلە جاتقان. ازىرگى جولاۋشىلار ءجۇرىپ كەلە جاتقان تاۋ — مارالدىنىڭ بوكتەر تاۋى. تاۋلاردىڭ اي ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇرعان بەتتەرى جارقىراپ، سامالاداي بولىپ انىق كورىنەدى. كولەڭكە تۇسكەن تەرىسكەي جاقتاعى تاۋلار، بيىك جارتاستار الىستان قارا ۇڭگىردەي بولىپ قاراۋىتىپ، كوڭىلگە سالقىن تىنىشتىق پەن بولىمسىز ءقاۋىپ سەزىمىن سىڭىرگەندەي بولادى.

جىگىتتەر بوكتەر تاۋدىڭ ىشىمەن ءبىر ساعاتتاي جۇرگەن سوڭ، بۇل تاۋدان ءوتىپ ءبىر الاڭعا شىقتى. الدىنان مارالدىنىڭ كولدەنەڭ سوزىلعان ۇلكەن بيىكتەرى، قاتپارلى قابات-قابات شىڭدارى كورىندى. ايدىڭ جانسىز جارىعىمەن سۇرعىلتتانعان كەڭ اسپاننىڭ ءبىر شەتىن كوزدەن جاسىرىپ، مارالدىنىڭ جوتاسى قارا قوشقىلدانىپ، ءتىس-تىس بولىپ كورىنىپ تۇر. ۇلكەن تاۋدىڭ ەت بوكتەرىنە ءبىر شاقىرىمداي عانا جول قالدى. جىگىتتەر بۇرىنعىشا قاتتى جەلىپ، جالعىز اياق جولمەن كەلە جاتقاندا، وڭ جاعىنان قالىڭ تىنىشتىق، جىم-جىرتىقتىڭ ورتاسىندا ساڭق ەتىپ ۇرگەن ءيتتىڭ داۋسى ەستىلدى. جۇرگىنشىلەر اۋەلگى كەلە جاتقان بەتىنەن جالت بۇرىلىپ، يت داۋسى شىققان جاققا ءجۇردى. ەندى ءبىراز بۇلكەكتەپ، كىشكەنە توبەنىڭ باسىنا شىققاندا جارتى شاقىرىمداي جەردە تۇرعان اۋىلدىڭ جەروشاقتاعى بىرەر وتتارى كورىندى. اۋىلدىڭ قاراۋىتقان نوبايى از بايقالاتىنداي ەدى. اسىرەسە اي ساۋلەسىمەن شاعىلىسقان اقشىل ۇيلەر ايقىن كورىندى.

جولاۋشىلار اۋىلعا جاقىنداعاندا الدىنان كوپ يت شابالانىپ ءۇرىپ شىقتى. بۇلار اۋىلعا جاقىنداعان سايىن، يتتەر قاتتى ءۇرىپ، ورشەلەنىپ قوناقتار شەتتەگى اقشىل ءۇيدىڭ سىرتىنا كەلىپ، اتتان تۇسكەنگە شەيىن باسىلعان جوق.

اۋىلعا جاقىنداعاندا جاس جىگىتتەرگە جات كورىنگەن ءبىر نارسە — بۇل اۋىلدىڭ بارلىق جانى توپتالىپ، شەتكى ءۇيدىڭ سىرتىنا جيىلىپ، بۇلاردى كۇتكەندەي بولىپ تۇر ەكەن. جىگىتتەر بۇل ءحالدى ۇعا الماي، جاقىنداپ كەلگەندە، ەركەكتەرمەن ارالاس تۇرعان ايەلدەردى دە كەردى.

ايەلدەر ءۇيدىڭ جانىندا كەيىنىرەك تۇر ەدى. ولار كەلە جاتقان قوناقتىڭ بوتەن كىسىلەر ەكەنىن بىلگەن سوڭ، ۇيگە قاراي تەز باسىپ كەتىپ قالدى. سىزدىق كەتىپ بارا جاتقان ەكى-ۇش ايەلدىڭ ىشىندە اق كويلەك كيگەن، باسىندا نوعايشا وقالى تاقياسى بار جىڭىشكە، سۇڭعاق بويلى قىزدىڭ سىرتىن كورىپ قالدى. ەركەكتەر بۇرىنعى قالپىندا تۇرىپ، جولاۋشىلاردى كۇتىپ الدى. بۇلاردىڭ ورتاسىندا بۋرىل ساقالدى، جاسى ەلۋدىڭ شاماسىنا كەلگەن كەلبەتتى ۇلكەن كىسى كەلگەن قوناقتارمەن امانداسىپ تانىسقان سوڭ، جاس جىگىتتەردى ۇيىنە ەرتىپ ءجۇردى. بۇل ماقىش اقساقال ەدى. اۋىلدىڭ ەركەك-ۇرعاشىسى تىسقا شىعىپ تۇرعان سەبەبىن ماقىش اقساقال قوناقتارعا ايتىپ بەردى. جالپاق ەلگە كەلگەن قايعى بۇلاردىڭ باسىن دا امان تاستاعان جوق ەكەن. ماقىشتىڭ اۋىلىنان «پراۆەركەگە» ءۇش جىگىت كەتىپتى. سونىڭ ءبىرى ماقىشتىڭ جالعىز ازامات بالاسى ەكەن. جاڭا كەلە جاتقان ءۇش سالت اتتىنى كورگەندە اۋىلدىڭ ەركەك-ۇرعاشىسىنىڭ ءبارى دە كەتكەن جىگىتتەر قايتىپ كەلىپ قالدى ما دەپ، «ا قۇدايلاپ» تىلەۋ تىلەپ، قۋانىسىپ تۇر ەدى.

ەتكەن ءۇمىت دالاعا كەتكەندەي بولىپ، كۇتكەن كىسىلەر بوتەن كىسى بولىپ شىققان سوڭ، اۋىلدىڭ بارلىق جانى بۇرىنعى جۇدەگەن، جابىققان تۇسىنە قايتا تۇسكەندەي بولدى. ماقىشتىڭ داۋلەتى شاعىن بولعاندىقتان، ءۇي ءىشى سالتاناتسىز قوڭىرقاي ەدى.

قوناق جىگىتتەرگە ماقىش مال العىزىپ، سول ءۇيدىڭ ىشىندە قويشى جىگىتىنە سويعىزىپ، ءوزى جىگىتتەرمەن ءاربىر جايدى اڭگىمەلەسىپ وتىردى. ۇيدە قوناقتار كەلگەننەن بەرى قاراي قوزعالماي وتىرعان ماقىشتىڭ بايبىشەسى جۇدەۋ، سارعىش تارتقان تۇسىمەن بالاسىنىڭ قايعىسى باتقاندىعىن ءبىلدىرىپ تۇر ەدى. ەشبىر سوزگە، ەشبىر جۇمىسقا ارالاسپاي، ۇندەمەي وتىرسا دا، اندا-ساندا ءاجىمدى اشاڭ ءجۇزى سۇرلانىپ، قاباعى قايعىمەن ءتۇيىلىپ، اۋىر-اۋىر كۇرسىنىپ قويادى. ماقىش، وقىعان جىگىتتەردىڭ جايىن ەل ىشىندە ەستىپ جۇرگەندىكتەن، بۇرىن تانىستىعى جوق بولسا دا جاتىرقاماي، بۇلاردى سىيلاماق بولعان ىقىلاسىن ءبىلدىرىپ، ىشتەگى ۋايىمىن جەڭىپ، كوڭىلدى بولىپ اڭگىمەلەسىپ وتىردى. ماقىشتىڭ جۇمساق، اقىرىن داۋسىنان، ادەپتى، سىپايى سوزىنەن جاس جىگىتتەرگە ۇلكەن قۇرمەت كورسەتكەندەي نيەت سەزىلىپ، جاراتىلىسىنداعى مەيىرىمدى مىنەزدىلىگى دە كورىنگەندەي ەدى.

جاس جىگىتتەر اڭگىمە اراسىندا ەسىك اشىلعان سايىن جاسىرىن ۇمىتپەن جالت-جالت قاراپ وتىرسا دا، كورمەك بولعان كىسىسى بۇل ۇيگە كەلگەن جوق. قوناق جىگىتتەردىڭ ىشىندە سىزدىق ماقىشتىڭ مىنەزىن، ءسوزىن وتە ۇناتقانداي بولىپ، وزگەلەردەن گورى كوبىرەك اڭگىمەلەسىپ وتىردى. اڭگىمە قازىرگى ەل باسىنا كەلىپ تۇرعان اۋىر كۇننىڭ جايىنا قاراي اۋىسقان سوڭ، ماقىش ەل ىشىندە، وزدەرىنىڭ اينالاسىندا بولىپ جاتقان قايعى-قاسىرەتتەردى ايتىپ كەلىپ:

— بۇل اپاتتان باسى امان قالعان كىم بار دەيسىز؟ قالىڭ قازاق بالاسى قان جىلاعانداي بولىپ تۇر عوي. بۇل كۇندى قۇداي ءوزى جوندەمەسە، قازاقتىڭ ەلدىگى كەتتى عوي. كىمگە سەنىپ، كىمگە سۇيەنەرى دە بەلگىسىز. بۇرىن بۇنداي اۋىرتپالىقتىڭ كەزىندە باسشىلىق ەتەدى دەپ ءۇمىت: قىلاتىنى — وقىعان ازاماتتار بولۋشى ەدى. (...). ءبىراق ەل بايعۇسقا كىسى جاعا ما؟ وسى كۇندە كەيبىرەۋلەر: وقىعاندار «قارسىلىق كورسەتپە» دەپ، كىسىمىزدىڭ ءبارىن تىزگىزىپ بەرىپ وتىر. ەشبىر كومەگى تيگەن جوق. باسشىلىق ەتەم دەپ ەلدى بوكسە باستى قىلدى. وقىعاننىڭ ءتىلىن الماعان وزگە ەل ءالى كۇنگە جىگىت بەرمەي وتىر. ءۇمىت قىلىپ جۇرگەن وقىعانىمىزدان نە باسشىلىق كوردىك!؟ — دەسەدى. ەل بايعۇس بالا سياقتى عوي. بىرەۋدى جاقسى كەرسە دە — تەز جاقسى كورىپ، وكپەلەپ جەك كورسە دە — تەز بولاتىن،— دەدى. سىزدىق ماقىش اقساقالدىڭ ايتقان سوزىمەن قاتار، ءوزى دە كوپ كۇيىنگەن كىسى بولىپ:

— راس ايتاسىز، ەلگە دە كىنا جوق. وقىعانداردىڭ «ەلگە دوسپىن» دەگەن نيەتىنەن تۋعان ەشبىر ءىسىن كورمەگەن سوڭ، وكپەلەيدى، سوگەدى عوي. كىسى كوپ ءۇمىت قىلعان ادامى ايتقان جەرىنەن شىقپاسا، كوبىرەك تۇڭىلەدى. ءبىراق ءبىز ءالى سىنالاتىن كۇنىمىز الدىمىزدا دەپ بىلەمىز، — دەپ، ءوزىن-وزى ىشتەي-تىستاي اقتاۋمەن توقتادى.

وسى سياقتى اڭگىمەمەن ءبىرتالاي ۋاقىت وتىرعان سوڭ، قوناقتار تاماعىن ءىشىپ بولىپ، تىسقا شىعىپ اتتارىن جايلاتىپ كەلىپ، سول بۇرىنعى وتىرعان ۇيلەرىنە سالىنعان توسەككە جاتىپ قالدى. بۇل كۇنى جىگىتتەردىڭ ويلاعان نيەتى ورىندالعان جوق. قىزدى ەشقايسىسى دا كورە المادى. ءبىراق تىستا ءوزدى-وزى وڭاشا بولعان ۋاقىتتا ەسىمجانعا: «تاڭەرتەڭ ەرتەرەك تۇرىپ، جەڭگەسىمەن سويلەسىپ، قىزدى نەعىلساڭ دا بىزگە كورىنەتىن قىل!» — دەپ تاپسىرىپ قويدى. تاڭەرتەڭ وقىعان جىگىتتەر تۇرىپ، كيىنىپ تىسقا شىققاندا، ەسىمجان اتىن جايلاعان بولىپ تىستا ءجۇر ەدى.

كۇن ارقان بويىنداي كوتەرىلگەن ەكەن. تاڭعا جاقىن جەردى باسقان تاۋ ءىشىنىڭ تۇمانى جوعارى كوتەرىلىپ قالعان. جەردى قالىڭ شىق باسقان؛ اۋا دىمقىل، سالقىن ەدى. تىستا قوڭىر كۇزدىڭ سىزى ءبىلىنىپ تۇرعانداي. جەردەن كوتەرىلگەن مۇنار كۇننىڭ جارىعىن السىرەتىپ، جانسىزداندىرىپ تۇر. ماقىش اۋىلىنىڭ ىرگەسىنە تىرەلگەن مارالدىنىڭ ۇلكەن قارا بيىگى قازىرگى ساعاتتا وزگەشە تۇردە تۇرعانداي. الاسا جەردەن ايىعىپ، جوعارى كوتەرىلگەن مۇنار قارا بيىكتىڭ ءتوسىن قۇشاقتاپ، تۇماندى سالدەدەي تولقىندانىپ، باس جاعىنا ورالىپ تۇر. قويۋ سۇرعىلت مۇناردان تاۋدىڭ باسى كورىنبەيدى. اسپانعا ەرلەپ بۇلتپەن ارالاسقانداي بولىپ، قاراۋشى كوزدەن جوعالىپ تۇر. جارتاستى، زور كەۋدەلى، ۇلكەن بيىك ۇزاق تۇنگە سوزىلىپ سارىلعان سالقىن ۇيقىدان باسىن قورشاعان بۇلت جوعارى كوتەرىلىپ ايىققان سايىن، زور قاباعىن سابىرمەن اشقانداي بولىپ، ۇيقىلى كوزى تۇنجىراپ، ەتەكتە كەرىلىپ جاتقان دالاعا تومسارا قالعانداي بولادى.

جىگىتتەر اۋىلدىڭ سىرت جاعىندا جيىرما-وتىز قادامداي جەردە تۇرعان ماقىشتىڭ ەسكىلەۋ كىشكەنە قوراسىنا قاراي ءجۇرىپ، ەسىمجاننىڭ كورگەن-بىلگەن اڭگىمەسىن سۇرادى. ەسىمجان قىزدىڭ جەڭگەسىمەن سويلەسىپتى. ونىڭ سوزىنشە، جىگىتتەر شاي ءىشىپ بولعان سوڭ، قوراعا كەلەدى. ماقىشتىڭ بالاسىنىڭ وتاۋى تامعا كىرگەن ەكەن، قىز بەن جەڭگەسى سوندا وتىرادى. جىگىتتەر سول ۋاقىتتا كورمەكشى. بۇل سوزگە ەكى جىگىت تە قاناعاتتانىپ ۇيگە كەلدى.

جىگىتتەر شاي ءىشىپ بولىپ، جۇرۋگە قام قىلا باستاعان ۋاقىتتا ماقىش اقساقال مال جايلاتۋعا شىعىپ كەتىپ ەدى. سۇلەيمەن مەن سىزدىق ەسىمجاندى اتقا جىبەرىپ، وزدەرى قوراعا قاراي ءجۇردى. ازدان سوڭ بۇلار قوراعا كىرگەن ۋاقىتتا، الدىنان ۇزىن بويلى، اشاڭ ءجۇزدى، قارا سۇرلاۋ كەلىنشەك شىقتى. بۇل ماقىشتىڭ كەلىنى ءرابيعا ەدى، ءرابيعانىڭ وتاۋى جالعىز تەرەزەلى كىشكەنە تام ەكەن. قوناقتار تورگە شىعىپ وتىرعاندا، ءۇي ىشىندە بۇلاردىڭ كورمەك بولىپ كەلگەن قىزى ءجاميلا توسەك جيىپ ءجۇر ەدى. جىگىتتەر جاس ايەلدەرمەن امانداسقان سوڭ، قادالىپ كوز الماي قاراعاندارى — ءجاميلا بولدى. ءجاميلا ۇزىن بويلى، جىڭىشكە دەنەلى، ءتۇسى اقشىل، بەتىنىڭ جۇقالاۋ تۇتاس قىزىلى بار، قىر مۇرىندى، قارا كوز، سۇيكىمدى پىشىندە، كەلىستى قىز سياقتى كورىندى. قادالىپ، سىناي قاراپ وتىرعان ەكى وقىعان جىگىتتىڭ كوزدەرى ءجاميلاعا ولگەنشە اۋىر تيگەندەي بولدى. ول جىگىتتەرگە تۋرا قاراعان جوق. اسىعىڭقىراعانداي بولىپ، تەزىرەك قوزعالىپ توسەك جيىپ جۇرگەندە ەكى بەتىنە ىستىق قان دۋىلداپ جۇگىرىپ، قاتتى قىزارىپ، تومەنشىكتەپ ۇيالعانىن ءبىلدىرىپ تۇردى.

جىگىتتەر رابيعامەن بىر-ەكى اۋىز قالجىڭ سويلەسكەن سوڭ ءجاميلا توسەكتى جيىپ بولىپ، شىعۋعا ەسىككە قاراي ءجۇردى. جەڭگەسى توقتاتپاق بولىپ كۇلىمسىرەپ:

— قايدا باراسىڭ، وتىرا تۇرسايشى! — دەپ ەدى. ءجاميلا جاۋاپ بەرمەي، اقىرىن كۇلىپ، ۇيدەن شىعىپ كەتتى.

ازدان سوڭ جىگىتتەر دە تىسقا شىقتى. اتتارى ەرتتەلىپ بولعان ەكەن. بۇلار ۇيگە كىرىپ كيىنىپ، بايبىشەمەن قوشتاسىپ تىسقا شىققاندا، بۇل ۋاقىتقا دەيىن توبەنىڭ باسىندا جۇرگەن ماقىش اقساقال كەلىپ، قوناقتاردى اتتاندىرىپ، بۇرىنعىداي ادەپتى، جىلى پىشىنمەن قوشتاسىپ قالا بەردى.

جىگىتتەر كەشەگى كەلگەن جولىمەن ويداعى ەلگە قاراي اياڭداپ ءجۇرىپ كەتتى. اۋىلدان ازىراق شىققان سوڭ ءبىر-بىر پاپيروستى تارتىسىپ، اڭگىمەگە كىرىستى.

اۋەلى بىرىنە-بىرى قالجىڭ ايتىپ كۇلىسىپ، ارتىنان جاڭا كورگەن قىز تۋرالى پىكىرلەرىن سۇراسا باستادى. مۇنداي ءىستى كوبىرەك كورىپ، ءتىس قاققان ەسىمجان سىزدىققا:

— سۇلەيمەن مەن مەنىڭ ءسوزىمنىڭ بۇل جەردە كەرەگى جوق قوي. ءوز كوزىڭمەن كوردىڭ، ءوز كودىلىڭمەن سىنادىڭ، كەلىنشەك ايتتىراتىن — سەنسىڭ، ايتار ءسوز سەنىكى. كۇندەردىڭ كۇنىندە جامان ايتپاي، جاقسى جوق ماقىشتىڭ قىزىن الىپ، ونىمەن قاس-قاباعىڭ جاراسپاي جۇرسە، وسىنى الۋىما قۇرعىرلاردىڭ ءسوزى قامشى بولىپ ەدى دەپ وكىنبەسىڭە جاقسى. ءبىز ءوزىڭ بىردەمە دەگەنشە ۇندەمەيمىز. ءوزىڭ اۋەلى ويىڭدى ايت! — دەدى. وقىعان جىگىتتەر بۇنىڭ ءسوزىن ماقۇل كورىپ كۇلىستى. سۇلەيمەن دە ەسىمجان سوزىنەن سوڭ ايتقالى كەلە جاتقان سوزىنەن توقتالىپ:

— ەندى ءوز ويىڭدى ايتىپ شىق، ءبىز قوساتىنىمىز بولسا، ارتىنان قوسا جاتارمىز! — دەدى.

ەسىمجان بۇل ءسوزدى قوستاپ:

— دۇرىس ايتادى، ءبىزدىڭ ءسوزىمىز ارتىنان ايتىلعانى ءجون. جانە، سىزدىق، ساعان ايتاتىن ءبىر ءسوزىمىز:

— بۇ قىز دەگەن شىركىن، ءوزى، كورۋگە كەلگەندە، شەتىنەن جاقسى بولىپ كورىنەتىن. اكە-شەشەسىنىڭ اياسىندا وتىرعان وڭ جاقتاعى قىزدىڭ جامانى بولا ما؟ قۇرعىردىڭ ءبارى دە جاپ-جاقسى سياقتانادى. ءبىر كورگەننەن كىسى قايسىسىنىڭ ءىشىن ءبىلىپ قويادى؟ سوعان قاراعاندا، كورىپ الدىم دەگەننىڭ ءوزى بوس ءسوز بولىپ شىعادى. كىسى قاتىندى اۋەلى اقىلمەن ويلاپ، كوڭىلدى ءبىر جەرگە توقتاتىپ الىپ، سونان سوڭ تاۋەكەلمەن الادى. ايتپەسە ابدەن مىنەزدەس، سىرلاس بولىپ، تانىستىعى بار سىرمىنەز قىزدى الادى. قالاي بولسا دا، كىسىگە كوڭىلىن ءبىر جەرگە بايلايتىن قاناعات كەرەك. سونان سوڭ تاۋەكەل دەپ ءبىر نارسەگە بەكىنەسىڭ. ءجا، ەندى مىنا قىز تۋرالى ويىڭدى ايت! — دەدى.

سىزدىق بۇل سوزدەردەن ازىراق قىسىلىڭقىراپ، كۇلىمسىرەپ، ءوز ويىمەن اقىلداسقانداي بولىپ ويلانعاندا، جاڭا كورگەن سۇلۋ دەنەلى، اق ءتۇستى، بەتىنىڭ كورىكتى قىزىلى بار سۇيكىمدى قىز ەسىنە ءتۇسىپ، سونىڭ سىرتقى تۇسىنەن كوڭىلىنە ورناعان بولىمسىز جىلىلىق سەزىمى جۇرەگىندە قوزعالعانداي بولدى. بۇنىڭ ءوز ىشىنەن ويلاپ شىكقانى: ەسىمجاننىڭ ءسوزى — كۇندە ايتىلاتىن ساقتىق ءسوز. ونى سىزدىقتىڭ ءوزى دە ايتاتىن. ءبىراق مىنا قىزدىڭ تۇسىندا سونداي بىردەمەنى ايتىپ بوگەلەتىن، ويلايتىن دانەڭە جوق سياقتى. قىزدى سىزدىق ءوز كوزىمەن كوردى، سىنادى. بۇعان ۇناعان جالعىز عانا ءتۇسى ەمەس، قىز ۇندەمەسە دە، بۇل سول سىرتقى ءتۇستىڭ ارجاعىنداعى مىنەزىن دە سىنادى. اكەسى وتە ەستى، مىنەزدى ادام سياقتى. جاقسى تاربيە، ۇلگىلى اكە وسىنداي-اق بولادى. بۇلار اۋىلى مەن مالى از ناشار ادامدار بولسا دا، كوپتىڭ ءبىرى سياقتى ەمەس.

مىنەزدەرى، تارتىپتەرى بۇرىننان سىزدىقتىڭ قيال قىلعان، شىن ىزدەگەن كەدەيلەرىنە ۇقسايدى. سىزدىقتىڭ الماعى دا باي قىزى ەمەس، وسىنداي ادامشىلىعى بار؛ مومىن، تازا مىنەز، تازا جۇرەكتى كەدەي قىزى بولاتىن. سول قىزدىڭ اۋىلى، اۋدانى، اكە-شەشەسى دە جانە سونىڭ ءبارىنىڭ ۇستىنە، ءجاميلانىڭ ءوزى دە كوڭىلدەگىدەي لايىقتى ءدال كەلگەن سياقتى.

سىزدىقتىڭ ىزدەگەن قىزى وسى. بۇعان ەسىمجانشا الدەنەشە ءتۇرلى كۇدىكتى ويدى كوبەيتىپ، قوبالجيتىن ەشنارسە جوق، تاۋەكەل بولسا — تاۋەكەل. وسىنداي ويدى ويلاپ شىققان سوڭ، سىزدىق جولداستارىنا:

— بىزدەي وقىپ جۇرگەن جىگىتتەرگە قىردا جاقسى تاربيە العان، مىنەزى جاقسى، ادامشىلىعى بار ەل قىزىن الۋ كەرەك. سونى تاربيەلەپ ادام قىلۋ — مىندەت! كىسىگە شىن دوس، شىنىمەن باس سىيلايتىن، ءوزىڭدى قۇرمەتتەي بىلەتىن، جانىڭا اۋىرتپالىق تۇسىرمەيتىن، قاباعىڭا قاراپ ءىس قىلاتىن تازا جولداس قىر قىزىنان شىعادى دەيتىنبىز. سونىڭ ىشىندە اسىرەسە جاقسى تاربيەلى قىز، جاقسى مىنەزدى قىز — ادال، مومىن كەدەي قىزى بولادى دەيتىنبىز. مىنا كورگەن قىز، ءوز ويىمشا، سول سىنعا تولاتىن سياقتى. الدىمەن، ءپىشىنىن الساق، مەنىڭ وزىمە سۇلۋ سياقتى كورىندى. ەكىنشى، تۇسىنەن سىناعانىمدا مىنەزى دە جامان بولماس دەيمىن. ادامشىلىقتى باعالاي بىلەتىن، ەركەككە ادال دوس بولاتىن، جۇرەگى جىلى، ماحابباتتى ادام بولعانداي. ونان سوڭ، اسىرەسە ماعان جاقسى كورىنەتىنى — اكە-شەشەسى. بارلىق ءسوزى، بارلىق مىنەزىمەن قىردا وتىرىپ، تولستويدىڭ جولىن تۇتقان ادام سياقتى. تولستويدىڭ ءبىر كرەستياندار ىشىنەن شىعاتىن ءدىنشىل، مىنەزدى، باۋىرمال، راقىمدى، جىلى جۇرەكتى تيپتەرى بولۋشى ەدى عوي. ماعان ماقىش تا سول ادامدار سياقتى كورىندى. اقىرى، مەن وسى قىزدى ۇناتقاندايمىن، — دەدى.

— ۇناتساڭ — بولدى. مەنىڭ ءسوزىم — ساعان ءبىر وي تۇسىرەيىن، اينىتايىن دەگەن وي ەمەس، — دەپ كۇلىپ: — قىزدى كورگەن جەردە جىنى ۇستاپ كەتەتىن ءبىر قىزبا باستىق بولۋشى ەدى، سول بولماسىن، وزدەرىڭ ايتقانداي، سالقىن سابىرمەن ويلانىپ ايتسىن دەگەن ءسوز. جالعىز بۇل جەردە ەمەس، تاعى دا ويلانايىق. قاتىن الۋ دەگەن وڭاي جۇمىس ەمەس قوي. كوپ ويلانۋ كەرەك. وقىعان جىگىتكە قاتىن تاستاعىش دەگەن ەلدىڭ جالاسى بار. ءوز باسىڭ ءبىردى، جاس كۇنىمدە ايتتىردىڭدار دەپ، ءتۇسىن كورمەستەن جىبەرىپ وتىرسىڭ. سەن دە سول جالادان امان ەمەسسىڭ. ۇنەمى ەلدىڭ جاماناتىنا ىلىنە بەرگەن دە جاقسى ەمەس قوي. جۇرتتىڭ دامە قىلعان جىگىتتەرىسىڭدەر. ويلانعان جاقسى! — دەدى ەسىمجان.

بۇل ۋاقىتقا شەيىن ەكى جولداسىنىڭ ءسوزىن تىڭداپ، ۇندەمەي كەلە جاتقان سۇلەيمەن ەسىمجاننىڭ ەندىگى ايتىپ كەلە جاتقان ساقتىق ءسوزىنىڭ ءبارىن ورىنسىز كورىپ:

— ەندى قاريا بولا بەرگەنىڭدى قويشى، جانىم! ويلاعان دەگەن وسى. مەنىڭ ويىمشا، سىزدىقتىڭ ايتقان سەزىنىڭ ءبارى دە دۇرىس. قىزدىڭ ءپىشىنى سۇلۋ بولماسا دا، سۇيكىمدى جاقسى ءتۇسى بار. اكەسىنىڭ مىنەزدىلىگى وسى ءوزىمىزدىڭ ءبىر بولىس ەلگە تۇگەل بەلگىلى. قىزدىڭ ءوزى قاتىن بولۋعا جارايدى. اۋەلى تۋعان-تۋىسقانى قايىن بولۋعا جارايدى. مەن ەندى وسىعان توقتاۋ كەرەك دەپ بىلەمىن! — دەدى.

جىگىتتەر ءجاميلا جايىن ءبىراز اڭگىمە قىلىپ كەلىپ، اياعىندا، وسى سوزدەردىڭ بەتىمەن توقتاستى. سىزدىق ءجاميلانى الۋدى نيەت قىلدى.

تاۋدان قايتىپ، ويداعى ەلگە كەلگەن سوڭ بىر-ەكى كۇن ءوتتى. جىگىتتەردىڭ ماقىشتىڭ قىزىن ۇناتىپ كەلگەنىن جاقىندارىنىڭ ءبارى ءبىلدى. ءبىراق، سىزدىقتىڭ شىن تىلەۋلەس جاقىندارى: «وقىعان جىگىتتىڭ تاڭداۋى ابدەن ورنىقتى بولسىن، باسقا قىزدارمەن دە سۇيگەن قىزىن سالىستىرسىن. ءوزى ابدەن تولعانسىن»، — دەپ، بۇرىننان ماقىشتىڭ قىزىمەن بىرگە اتى اتالىپ جۇرگەن ەل ورتاسىنىڭ ءبىر بايى: «جۇماقاننىڭ قىزىن دا كورىڭدەر»،— دەپ بوزبالالارعا اقىل بەردى.

سىزدىقتىڭ وزگە جولداستارى باسقا قىزداردى دا كورۋگە بۇرىنعىداي ىنتالى بولسا دا، سىزدىق ەندى ءاربىر قىزدى بارىپ كورە بەرۋدى ىڭعايسىز كورە باستادى. ونىڭ وزىنشە «ينتەلليگەنتپىن» دەگەن كوڭىلىنە قاتىن الۋ دەگەن ادام ومىرىندەگى ەڭ ءبىر ماعىنالى، ەڭ ءبىر ءىرى جانە ەڭ قىزىقتى ءىس بولسا، سوعان بۇنىڭ جاقىندارى بازاردىڭ ساۋداسىنداعى ساراماستىق ادەتتى اكەپ سالا بەرگەن سياقتاندى. ۇيلەنۋ جۇمىسىنداعى ىستىق سەزىمدى كەمىتىپ، قىزىعىن جاداعايلاتىپ جىبەرەتىندەي كورىندى. تاعى دا قىز كورۋگە كوڭىلسىز بولعان ءبىر سەبەبى — ءجاميلانى ءبىر-اق كورىپ كەتسە دە، سونىڭ ارتىنان سويلەنگەن ءسوزدىڭ، ويلاعان ويدىڭ سالدارىنان بۇنىڭ «ىستىق قيالى» ءجاميلانىڭ سۋرەتىنە بايلانىپ قالعان سياقتى ەدى.

ءبىراق سۇيە جۇرسە دە، ەكىنشى جاعىنان، كوپ جولداس، كوپ تۋىسقاننىڭ تالقىسىنا كونىپ، جۇماقاننىڭ قىزىن دا كورمەكشى بولدى. ارادا تاعى بىر-ەكى كۇن وتكەن سوڭ، بۇرىنعى جىگىتتەر، قاسىنا تاعى بىر-ەكى جولداس ەرتىپ جۇماقاندىكىنە كۇندىز تۇستەنە كەلدى.

ءبىراق بۇلار جۇماقاننىڭ ۇلكەن ۇيىندە كوپ ۋاقىت وتىرسا دا، قىز ۇستەرىنە كەلگەن جوق.

العاشقى كەلگەن ۇيدەن شىعىپ، قىز وتىرعان ۇيگە بارىپ كىرۋدى اۋىلدا تولىپ جۇرگەن كوپ كىسىلەردىڭ كوزىنشە ىڭعايسىز كورىپ، سىزدىق ۇيدەن شىققان جوق. اياعىندا، تۇستەنىپ بولعان سوڭ، جىگىتتەر قىزدى كورە الماي، ءجۇرىپ كەتەتىن بولدى.

بۇل حالگە سىزدىقتىڭ كوڭىلىندە كوپ نارازىلىق بولماسا دا، قاسىنا ەرىپ كەلگەن جولداستارى: «ادەيى كەلگەن سوڭ قىزدىڭ تىم بولماسا ءپىشىنىن كورە الماي كەتەدى دەگەن نە؟ سىزدىق كورە المايتىن بولسا، وزگە بىر-ەكەۋمىز كورەيىك»،— دەپ سۇلەيمەندى الىپ، بىر-ەكى جىگىت قالىپ قويدى. سىزدىق ەسىمجاندى ەرتىپ ءجۇرىپ كەتتى. بۇلار جۇماقاننىڭ اۋىلىنان شىعىپ، ءوز ەلدەرىنە قاراي جۇرگەن coڭ، جولداعى ءبىر بەلگە شىعىپ، اتتان ءتۇسىپ تەمەكى تارتىپ، كەيىنگىلەردى كۇتىپ وتىردى. ازدان سوڭ سۇلەيمەندەر دە قۋىپ جەتتى.

بۇلار كەلىپ:

— قىز وتىرعان ۇيگە كىرە المادىق. قيسىنى كەلمەدى. سول قىز با، جوق ول ەمەس پە — بىلمەيمىن، ايتەۋىر سول ۇيدەن شىققان ءبىر قىزدى كوردىك. ونىڭ كيىمى جۇدەۋ. كىسى قىزىعاتىن تۇك كوركى جوق. قازاقتىڭ ءشوپ جەلكە قىزىنىڭ ءوزى! — دەستى.

جىگىتتەر باسىندا كورگەن قىزدارى قاي قىز ەكەنىن بىلمەي كۇدىكتەنگەن سياقتانسا دا، ارتىنان سىزدىقتار انىقتاپ سۇراعان سوڭ: «انىق سول قىز! جۇماقان تەگىندە قىزىن جامان كيىندىرەدى دەيتىن. ەندى ول قىزعا الاڭدايتىن تۇك تە جوق»، — دەستى.

سىزدىق بۇل حابارعا كوپ وكىنگەن جوق. سەبەبى بۇل سوڭعى ۋاقىتتا ءجاميلادان پالەن قىز ارتىق دەگەنگە قۇلاق تا قويمايتىن. جانە كوڭىلىندە ونداي ءسوزدى ۇناتپايتىن سياقتى دا ەدى.

وسىنىڭ ارتىنان oن شاقتى كۇن وتكەن سوڭ، جىگىتتەر ءاربىر قىزدى كورىپ كەلىپ، اياعىندا ويلانىپ-تولعانىپ ءجاميلاعا توق تاعاندىقتارىن ۇلكەندەرگە ءبىلدىردى.

بۇل مەزگىلدە كۇزەكتەگى قوسىلا قونىپ وتىرعان ەلدىڭ ءبارى قىستاۋ-قىستاۋىنا تاراي باستاپ، ەل ورتاسى بىر-بىرىنەن الىستاۋعا اينالدى.

قوراعا قونىپ ورنىققانشا، كۇزدىڭ جابدىعىمەن اۋىل-اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى ابىگەر بولىپ: پىشەن تاسۋ، قورانىڭ جىرتىق-تەسىگىن بۇتىندەۋ سياقتى بوگەتتەر شىقتى. سىزدىق ماقىشتىڭ قىزىن ۇناتقان سوڭ، اعايىندارىنا بىلدىرسە دە، جاقىندارى ماقىشتىڭ اۋىلىنا كىسى جىبەرگەن جوق. بۇرىن جەر تارپىپ جۇرگەن جاقىندارىنىڭ ەندى سابىرلى بولىپ قالعانىنا جاس جىگىت ءوز ىشىنەن نارازى بولىپ، قىزدىڭ ۇيىنە ءسوز سالدىرۋعا اسىعا باستادى. اياعىندا، اۋىل شارۋاسى ءبىراز ىڭعايلانعان سوڭ، سىزدىقتىڭ اكەسى بايسالباي ءوزىنىڭ بىر-ەكى ءتاۋىر كورەتىن اعايىنىنا ءبىر جولداستى ەرتىپ بەرىپ، ماقىشپەن قۇدالىق سويلەسۋگە جىبەردى.

ارادا تورت-بەس كۇن وتكەن سوڭ قۇدالىق سويلەسكەلى كەتكەن كىسىلەر ماقىشپەن ۇعىسىپ، الىپ-بەرىسەتىن مالدارىنىڭ سانىنا دا كەلىسىپ، قايتىپ كەلدى.

ماقىشتىڭ بۇلارعا ايتقان ءسوزى:

— مەن بيىلعى جىل جالعىز ەرجەتكەن بالام سولداتقا كەتىپ جابىققان جىلىم ەدى. ءقازىر كوڭىلدىڭ ءۇمىتى ءۇزىلىپ، تىرەگى سىنعانداي بولىپ وتىرعان كەزى ەدى. بۇگىنگى كۇنى بايسالباي سياقتى ءىنىم بولىپ، سىزدىق سياقتى بالام بولاتىن بولسا، مەن قۇدايدان ودان ارتىق نە سۇرايمىن؟! بۇ دا بولسا، جاسىمدى يگەنى شىعار. مەن ىرزامىن. مال دەگەن جاعىنا مەنىڭ ايتاتىن ءسوزىم جوق. ءىنىم مەن بالام، مال ەمەس، جاقىن بولسام — باس ءسۇيىسىپ جاقىن بولامىن دەپ، ءوزىنىڭ بەرىك تۇتىنعان ادامشىلىعىنا لايىق سوزدەرىن ايتىپتى.

وسىمەن قۇدالىقتىڭ العاشقى ءسوزى پىسكەن سوڭ، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ماقىش پەن بايسالباي باس سۇيىسكەن ءتاتتى قۇدا بولىپ، جاقىنداسا باستادى. ەكەۋى دە ءبىرىنىڭ اۋىلىنا ءبىرى قاتىناسىپ، سىي قوناق بولىپ قۇرمەتتەسىپ ءجۇرىپ، ءارقايسىسى ءبىر-بىرىنىڭ تۋعان-تۋىسقانىمەن، اۋىل-ايماقتارىمەن تانىستى. ماقىش العاشقى كەلگەن جولدا بايسالباي قارعىباۋىن بەردى. ارتىنان كەلگەن ماقىشتىڭ جاقىندارىنا قالىڭمالىن دا بەرىپ جاتتى.

سىزدىقتىڭ سەزىمشىل، قيالشىل كوڭىلىنە عۇرىپ جولىمەن بولىپ جاتقان بۇل سياقتى ءىستىڭ ءبارى دە جايسىز تيگەن جوق. قايتا وزىنشە جاراستىقتى، قىزىقتى ىستەي كورىنىپ، اربىرىنە ىشىنەن ءسۇيسىنىپ ءجۇردى. سونىمەن بىرگە ەندىگى اسىققانى — قايىنىنا بارۋ، قالىڭدىعىن ابدەن انىقتاپ كورۋ؛ كوڭىلىندە اندا-ساندا تانىس ەمەستىك سەبەبىنەن تۋاتىن بولىمسىز كۇدىكتى جوعالتۋ ەدى.

بيىلعى جىل قاتىن الۋدى نيەت قىلىپ، اۋەلگى نيەتى وسىنداي بولىپ ىسكە اسقان سوڭ، سىزدىق قالاعا قايتاتىن مەزگىلى بولسا دا، ءجۇرىستى كەيىنگە قالدىرىپ، ەل ىشىندە قالا بەردى.

بۇرىن قالاداعى سىرلاس جولداستارىنا بەرگەن ءسوزى:

— بيىل وقۋدى بىتىرگەندىكتەن، كۇزدىگۇنى قالاعا قايتىپ كەلىپ، ەلگە پايدا كەلتىرەتىن ءبىر ورىندى قىزمەت قىلامىن، — دەۋشى ەدى.

بۇنىڭ ءوزى سياقتى جولداستارىنىڭ ءبارى بولماسا دا، بىرەن-سارانى بۇرىن، ايتەۋىر جالپى ءسوز بولسا دا، «ەل قامى» دەگەن بىردەمەنى كوپ سويلەپ جۇرگەندىكتەن، ەڭ بولماسا ءبىر قىزمەتتە وتىرۋدى بورىش كورگەندەي بولىپ، قالادا وتىرىپ قىزمەت قىلىپ ءجۇر ەدى.

سىزدىق بۇلارمەن حات جازىسقاندا:

— مەنىڭ بيىلعى جىلىم تەككە وتۋگە اينالدى. ءبىراق قاتىن الۋ دەگەن دە ادامنىڭ ومىرىندەگى ءىرى جۇمىستىڭ ءبىرى عوي. بيىل قاتىن الىپ، ەندىگى جىلى الاڭسىز بولىپ كىرىسپەكشىمىن، — دەپ ءوزىنىڭ ءىسسىز جۇرگەن كۇيىنە سونى دالەل قىلىپ اقتالىپ جازۋشى ەدى. سىزدىقتىڭ بۇل بايلاۋىنا كەيبىر جولداستارى بولىمسىز كىنا قويعانداي بولسا دا، كوپشىلىگى بۇنىڭ جاڭا ومىرگە قاراي باسقان قادامىن قۇپتاپ:

— ءبىز جاسپىز عوي، الدىمىزدا بىزدەن بۇرىن سىننان وتەتىن ۇلكەندەر دە ءوز باسىنىڭ قامىمەن ءجۇر عوي. «ەل قامى» دەگەندى ءبارى دە ەرنىنىڭ ۇشىمەن عانا ايتادى. شىنىندا وزدەرى اقشانى كۇرەپ الىپ، بايۋعا تىرىسىپ ءجۇر. كوپشىلىگى اشىقتان-اشىق مىنا رەكۆيزيسياعا الىنعان جىگىتتەردەن پارا الىپ، وسى كۇندە لىقىلداعان باي بولىپ كەتتى. وعان قاراعاندا، بىزگە تاۋبە قىلۋ كەرەك. وسىنداي تامام ەل بۇزىلىپ جاتقان ۋاقىتتا، ادامشىلىعىمىزدى امان ساقتاساق —و دا ولجا. تۇبىندە، ءبىزدىڭ سىنالاتىن كۇنىمىز الدىمىزدا عوي. ءبىراق قىردا ءبىرجولاتا وتىرىپ قالىپ، ادامشىلىعىڭنان ايىرىلىپ قالما. قىر كىسىنى بۇزاتىن! — دەپ وزدەرىنشە شىن تىلەكتەس كوڭىلدەرىن ءبىلدىرىپ تۇردى. سىزدىق ءوزىن سوگۋشى داۋىستى جولداستارى جاعىنان ەستىمەگەن سوڭ، بيىلعى جىلدى قاتىن الۋعا بەرۋ كەرەك دەپ بەكىنىپ، ەندى قىس بويى ەلدە قالماقشى بولدى. قارلى-بوراندى ۇزاق قىستا جابىرقاۋ تارتىپ، كىربەڭدەگەن ەلدىڭ ورتاسىندا، ەشبىر دۇنيەدەن حابارسىز مەڭىرەۋ-مىلقاۋ بولىپ جاتپاق بولعانداعى سىزدىقتىڭ وزىنە بەلگىلەنگەن ەرمەگى — ءجيى-جيى قايىنداپ ءجۇرىپ، قالىڭدىعىن قىزىقتاۋ. ەل ارالاپ ءجۇرىپ، كىشكەنە بالا كۇننەن سوڭ كورمەگەن ەلدىڭ قىستىگۇنگى ءومىرىن كورۋ. مەزگىلىمەن تاۋعا شىعىپ، اڭشىلارعا ەرۋ. سودان قولى بوس ۋاقىتتا قيسىنى كەلسە، ارينە، كىتاپ وقۋ ەدى.

بۇل نيەتتەرىنىڭ ءبارىن اشىپ ايتپايتىن. ەل ىشىندەگى سىرت كىسىلەرگە: «قالاعا بارماعان سەبەبىم — دەنساۋلىعىم ناشار» — دەپ بولىمسىز ءبىر سىرقاتتارعا جالا جابۋشى ەدى.

كۇزدىڭ ايلارى ءوتىپ، قالىڭ قار ءتۇسىپ، سۋىق قىس كipگەن ۋاقىتتا سىزدىق جاراتىپ سەمىز ات ءمىنىپ، ورىسشا كيىمنىڭ ءبارىن تاستاپ، قىسقا لايىقتى ساپتاما ەتىك، تۇلكى تىماق، قالىڭ ىشىك؛ شاپان كيىپ، قىردىڭ قالپىنا ءتۇستى. وسىمەن سوعىم كەزى بولىپ، قىستىڭ سۋىعى قاتايعان ۋاقىتقا شەيىن بۇرىنعى ارمان قىلىپ ويلاپ جۇرگەن، قىزىقتى دەگەن نارسەلەرىنىڭ ءبارىنىڭ دە از-ازداپ ءدامىن تاتتى.

مارالدىنىڭ تاۋىندا قىسى-جازى تۇلكى سياقتى اڭدار كوپ بولعاندىقتان، ىرعايلىنىڭ ەلىندە قۇس سالىپ، اڭشىلىق قۇراتىن سالت بولۋشى ەدى. سىزدىق ءوز اعايىندارىنىڭ ىشىندە اڭشىلىققا سالىنعان ەكى-ۇش جىگىتكە قوسىلىپ، قاستارىنا ەل ىشىندە قىزىق قۋعان قولى بوس بوزبالالاردان تورت-بەس جىگىت ەرتىپ الىپ، سالبۋرىنعا قوستاپ شىعىپ، كوپ تاۋدىڭ قيا جارتاستارى، تەرەڭ قۇزدارى ۇسكىرىپ سوققان قاتتى جەلى، الاي-تۇلەي بولعان اقتۇتەك بوراندارى، جەر-كوكتى قاپتاعان ىزعارلى قارى جانە سونىڭ ءبارىنىڭ ورتاسىندا تاڭەرتەڭنەن كەشكە شەيىن سالپىلداتىپ جۇرگەن اڭشىلىقتىڭ بەينەتتى ءجۇرىسى از كۇننەن سوڭ سىزدىققا اۋىر ءتيىپ جالىقتىرعانداي بولدى. اڭشىلارعا كۇندە ەرىپ وتىراتىن ۇنەمى جولداس بولا الماي، كوپ كۇندەردە قوستان شىقپاي جاتىپ الاتىن بولدى. ءىشى پىسىپ جالىقتى. سوندىقتان تورت-بەس تۇلكى العان سوڭ، ءوز ايتۋىنشا، «سالبۋرىننىڭ قىزىعىنا قانىپ» ەلگە قايتتى.

سوعىم كەزى بولعاندا بۇرىننان تاعى ءبىر ارمان قىلعان سياقتانىپ، كورۋگە قىزىعىپ جۇرگەن نارسەسى — قوستا جۇرگەن جىلقىشىلاردىڭ ءومىرى بولۋشى ەدى. سوعىمشىلارمەن بىرگە ءوز ەلدەرىنىڭ قوسىنا بارىپ، وندا دا ءبىراز كۇندەر ءجۇرىپ قايتتى. وتارداعى جىلقىشىنىڭ تۇرمىسىنان سىزدىقتىڭ تاپقان ەڭ ۇلكەن قىزىعى — قوستىڭ ىشىندە وتكىزگەن كەيبىر تۇندەر ەدى. قىستايعى جاققان وتپەن ءىشى ىستالعان، ىرگەسى كومۋلى قوستىڭ ىشىندە «توبە قىزار» قىلىپ مول وتىندى جاعىپ قويىپ: اينالاسىندا ارقالارىنا قالىڭ كيىمدەرىن جامىلىپ، جاعالاي قاقتانىپ وتىرىپ، بۋى شىعىپ قايناپ جاتقان ەتتى كۇتىپ، قوس ىشىندەگى ۇلكەن-كىشىنىڭ ايتقان اڭگىمەسى سىزدىقتىڭ كوڭىلىنە قىزىقتى كەزدەي كورىندى. ونان سوڭ جىلقىشىلاردىڭ مول قولدىعى، تاماققا مىرزالىعى وزگەشە سياقتاندى. كۇندىز-تۇنى بىردەي قوسقا كەلگەن كىسى بولسا: ايازداپ تۇرعان ەتتى بالتامەن شاپقىلاپ اكەلىپ، ۇنەمى اسۋلى تۇرعان ۇلكەن قارا باقىرعا سالىپ، نە شىجىلداتىپ قۋىرداق قۋىرىپ، نە ەت اسىپ جاتادى. قوس ىشىندەگى كوڭىلدى كورىنگەن ءومىر وسى ەدى. قوستان شىعىپ، بىرگە كەلگەن جولداستارىمەن ورىستە جۇرگەن قالىڭ جىلقىنىڭ ىشىنە بارعاندا وتارداعى تۇرمىستىڭ جابىرقاندى، جۇدەۋ جاعىن كورگەندەي بولدى. ارىقتاپ، ءجۇنى ۇزارىپ، ءتۇسى كىرتيىپ جازدىگۇنگى سەرگەكتىگىنەن ايرىلعان جىلقىلار اپپاق بولعان مۇڭلى ۇزاق دالادا اقىرىن قىبىرلاپ ءجۇرىپ، قالىڭ قاردى جابىققانداي بولىپ تەبىندەپ جاتقان تۇرلەرىمەن ءىشتى پىستىراتىن اۋىر سۋرەتتەي كورىندى. جايىلىپ جاتقان جىلقىنىڭ شەتىندە قۇرىعىن شوشايتىپ الىپ جۇرگەن جىلقىشىلاردىڭ دا ۇسىك شالعان بەتتەرى كۇڭگىرتتەنىپ، قايعىلى دالاداعى جالعىزدىق، جۇدەۋلىكتى ەسكە تۇسىرگەندەي كەرىندى. سىزدىق بۇل ءجۇرىسىنىڭ ءبارىن دە ءارقاشان ءوزىن وسىنشالىق بەينەتكە ءوز ىقتيارىمەن سالىپ جۇرگەن الدەقانداي رومانتيكالىق، پوەمانىڭ قاھارمانىنداي كورسە دە، اياعىندا، بارلىعىنان جالىعىپ ەلگە تەز قايتۋعا اسىقتى. بۇرىننان كورسەم دەپ جۇرەتىن، بۇعان ايرىقشا ەرتەگىشە قىزىعى بار سياقتاناتىن قالىپتىڭ كوبىن كوردى. ءبىراق ەشبىرىنەن بايلاۋلى قىزىق تابا العان جوق. ءبارى دە اڭگىمە قىلىپ ايتۋعا جاقسى، بىر-ەكى رەت كورۋگە جاقسى. ءبىراق سوڭىنا ءتۇسىپ سالىناتىن، ۇنەمى ارىلمايتىن قىزىعى بار ەرمەكتى تابا المادى.

ەندى ويىنا العان ەرمەگى — كۇزدەن بەرى كوڭىلىندە سۇردەي قىلىپ ساقتاپ جۇرگەن ىستىق قيالىنىڭ دەگەنىنە جەتۋ. قايىنىنا بارىپ، كوڭىلىنىڭ جاڭا سۇيەنىشى — جاس قالىڭدىعىن قىزىقتاۋ ەدى. قايىنىنا بارۋ نيەتىمەن قىس ورتاسىنا جەتكەن سوڭ، ءبىر كۇنى ەكى جولداسپەن كەڭەسىپ ءسوز بايلاپ، اۋىلدىڭ ۇلكەندەرىنەن ءتيىستى رۇقساتىن الىپ، قايىنىنا ءجۇردى. ەل سالتىنا لايىقتى ادەت-عۇرىپتىڭ بارىنە ءارى ويشا مويىنداپ، ءارى سونى ءبىر ۇلكەن رومانتيكالى كۇيدەي ىستىق كورىپ، سىزدىق بۇل جولى ۇرىن باراتىن بولعان. سوندىقتان قاسىنا قۇربىلارىنان باسقا، ەكى-ۇش ۇلكەن كىسىلەر دە ەرىپ باردى. وقىعان جىگىت قايىنىنا كەلگەندە ولگەنشە مانەرلى كۇيەۋ بولىپ سىزىلماسا دا، العاشقى كەلگەن كۇندەرىندە جاس قىزداردى بالدىز قىلىپ، قاتىنداردىڭ كەيبىرىن جەڭگە قىلىپ، ۇلكەنىن شەشە قىلعانداي بولىپ قۇرمەتتەپ، سىپايىلىقپەن وتىردى. العاشقى كۇنى قالىڭدىقتى بۇلاردىڭ قاسىنا اكەلگەن جوق. ەرتەڭىندە ماڭايداعى ەلدى جيىپ، ماقىش توي قىلدى. جيىلعان كورشى ەلدەردىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى ماقىشتىڭ ءوزى سياقتى كەدەيلەۋ اۋىلدىڭ ايەلدەرى ەدى. سوندىقتان سىزدىق اۋەلدە ولاردى قوراشسىنباسا دا، جانىنداعى سۇلەيمەن سىقىلدى شالا وقىعان جىگىتتەر جانە سالتاناتتى سۇيەتىن بايشىگەش بوزبالالار كەلگەن ايەلدەرمەن كوپ قىزىقتاس بولا العان جوق. ويىن ويناسا — سىزدىقتىڭ كوڭىلى ءۇشىن عانا ويناعانداي بولىپ، ايەلدەرمەن كوپ ازىلدەسىپ جاقىنداسپاي، بويلارىن الىسىراق ۇستاپ، ازىراق تاكاپپارلىقپەن وتىرعاندارى دا بايقالعانداي بولدى.

سىزدىق بۇل كۇيدى ءتۇسىندى. ءبىراق ەشكىمگە سىر بەرگەن جوق. جولداستارى كوڭىلسىز بولعان سوڭ، ەندى ءبىرازدا بۇنىڭ ءوز كوزىنە دە كوبى اجارسىز بولىپ كورىنە باستاعان قىز-كەلىنشەكتەردەن كۇيەۋدىڭ ءوزى دە جالىعىپ، كوبىنەسە ۇندەمەي وتىردى. بۇلاردىڭ ەندىگى كۇتكەندەرى قالىڭدىق قانا ەدى. ونى كۇيەۋلەردىڭ جانىنا كەشكى شايدىڭ الدىندا عانا الىپ كەلدى.

سىزدىق ءجاميلانى اۋەلگى كەرگەننەن كەيىن نە سۇلۋ، نە سۇيكىمدى —ايتەۋىر ءتۇسى جاقسى دەپ كوڭىلىنە بايلاعان بولسا دا، ارتىنان تاعى ءبىر انىقتاپ ءتۇسىن ابدەن كورۋگە اسىعىپ ەدى.

قىز جانىنداعى بىر-ەكى كەلىنشەكپەن، تاعى بىر-ەكى قىزبەن ۇيگە كىرگەندە، باسىنا جامىلعان قارا شاپانى بار ەكەن. سونىمەن بەتىن بۇركەڭكىرەپ، ءتۇسىن شالا كورسەتىپ، سىزدىقتىڭ تومەنگى جاعىنان كەلىپ ەسىككە تامان قىرىنداپ، كۇيەۋ جىگىتكە سىرتىن بەرە وتىردى.

شاي ءىشىپ، ەت جەگەن ۋاقىتتاردا ءجاميلا سول قالپىنان تۇزەلمەي، كۇيەۋ جولداستارىنا دا، كۇيەۋگە دە بەتىن دۇرىستاپ كورسەتپەدى. سىزدىق ىشىنەن قالىڭدىعىنىڭ بۇل مىنەزىن قيسىنسىزداۋ كورىپ، الدەنەشە رەت سوعان قاراپ قالجىڭداپ، نە ءبىر نارسەلەردى سۇراسا دا، قالىڭدىعى بۇعان بۇرىلىپ، قاراعان جوق. سۇراعان سوزدەرىنە اشىق جاۋاپ بەرمەي، ۇيالعانداي بولىپ تومەن قاراپ، جىميىپ كۇلىپ، نە بولماسا، ەستىمەگەن كىسىدەي بولىپ، ۇندەمەي وتىرىپ قالا بەردى.

ءجاميلانىڭ ءبۇل كەشتەگى مىنەزى سىزدىقتان باسقالارعا دا ىڭعايسىز كورىندى. ءبىراق كوپشىلىگى ىشىنەن: ادەپ ساقتاپ ۇيالعانى عوي، بەتى اشىلماعان عوي دەپ، كەشىرىمدى بولعانداي ەدى. ازعانا سالقىندىق جالعىز عانا سىزدىقتىڭ كوڭىلىنە ورناپ كەتپەي تۇردى. ءجاميلانىڭ وتە ۇيالشاقتىق قىلىپ تومەنشىكتەپ وتىرعانىن، قاسىندا وتىرعان قىز-كەلىنشەكتەرى دە لايىقسىز كورىپ، كەيبىرى وعان بويى ۇيرەنگەن ادەتىن ىستەپ، قىلجاق قىلعانداي پىشىنمەن سوقتىعىپ-قاقتىعا سويلەيدى. ءجاميلا سولارعا دا جاۋاپ بەرە العان جوق. قۇر عانا ۇيالىپ كۇلىپ قويادى. قالىڭدىعىنىڭ بۇل مىنەزىنىڭ ءبارى دە اياعىندا سىزدىققا شىن كۇدىكتى ويلاتاتىنداي بولىپ، كوڭىلسىز وي تۇسىرە باستادى. اسىعىپ، الاسۇرعان قيالعا، قىزىلدى-جاسىلدى بولىپ قۋانتىپ جۇرگەن ۇمىتكە، جىلىلىقپەن اتىن قۇرمەتتەگەن جۇرەككە قالىڭدىعىنىڭ قازىرگى قالپى ەشبىر ۇيلەسپەيتىن سياقتاندى. ءجاميلا بۇعان ادەپتىلىك، سىپايىلىقتى ءتىپتى ورىنسىز جۋاستىققا، جاسىقتىققا جەتكىزگەن وتسىز ادام سياقتى كورىنىپ قالدى. ءبىراق بۇل ويدىڭ ءبارى — بايلانعان، نىعايعان وي ەمەس، كوڭىلدىڭ ءبىر كەزى تۋعىزىپ وتىرعان نارسە سياقتانعان سوڭ، سىزدىق ەشبىرىنە بەكىگەن جوق. بۇل كەشتە كوڭىلسىزدەۋ بولىپ، ۇندەمەي باياۋ وتىردى. ءتۇنى بويى ۇزاق ۋاقىت بىرگە وتىرعاندا ءبىر-اق مەزگىل عانا سىزدىق ءجاميلانىڭ بەتىن قىرىنان كورىپ قالدى. ءبىراق بۇل كورگەنىنە ءوزى سەنبەگەندەي بولدى. بۇل قالاي؟ ءجاميلانىڭ كازىرگى ءجۇزى بۇرىنعى سىزدىق ويلاپ جۇرگەن تۇسكە ءتىپتى ۇقسامايدى.. بۇرىن سىزدىق اق دەپ ويلاپ جۇرسە، قازىردە شيكىل-سارى سياقتى. بەتىنىڭ قىزىلى بۇرىن جۇقالاڭ ۇناسىمدى، اقشىل قىزىل سياقتى ەدى، قازىردە تۇتاسقان، قانى شىققان، ەڭ ۇنامسىز جالپاق قىزىلداي كورىنەدى. دەنەسى بۇرىن جىڭىشكە، سۇڭعاق سياقتانسا، قازىردە جۋان، جاۋىرىندى، يكەمسىز، ەشبىر نازىكتىك بەلگىسى جوق، سۇيكىمسىز سياقتانادى. سىزدىق ءوز كوزىنە سەنبەگەندەي بولىپ: «الدەكىم بولىپ شىقتى ما، نەمەنە؟»— دەپ كۇدىكتەنگەندە، كوڭىلىنە «تاڭداعان تازعا جولىعادى» دەگەن ماقال اينىمايتىن شىن اقيقات سياقتانىپ ساپ ەتە ءتۇستى.

قىز ەكىنشى اينالىپ قاراعان جوق. وسى كۇيدە كوپ ۋاقىت وتىرعان سوڭ جاتاتىن مەزگىل بولىپ، جۇرتتىڭ ءبارى تىسقا شىقتى.

ءجاميلانى بۇرىن كورمەگەن سىزدىقتىڭ كەيبىر جولداستارى كورۋگە اسىعىپ، تانىسۋعا ىنتىق بولعان سياقتانىپ ەدى. ءقازىر دە ءبارى دە قىزدى كورىپ تىسقا شىققاندا، ءجاميلا جايىنان بىردە-بىر اۋىز ءسوز ايتقان جوق. بۇل تۋرادا ۇندەگەن كىسىنىڭ بولماۋى سىزدىقتىڭ كوڭىلىنە تاعى دا تۇسىنىكتى سياقتاندى.

«جولداستارىم ۇناتپادى. سوندىقتان ۇندەمەي تۇر عوي»، — دەپ بۇرىنعىسىنان دا جاسىپ تومەنشىكتەي باستادى. كوڭىلىنە: «اداستىم با؟ شىنىمەن جار تاڭداعانىم ءۇشىن تازعا جولىقتىم با؟ نەشە جىلداي قيال قىلىپ ءجۇرىپ، ومىرلىك جولداس دەپ اڭساعانىم قىرداعى كوپ كەدەيدىڭ قاتىنىنىڭ بىرىندەي قىزىقسىز ءبىر قىز بولىپ شىقتى ما؟» — دەگەندەي كۇدىكتى ساۋالدار كەلدى. بۇل ارادا ءوز بويىنداعى ەت پەن تەرىنىڭ اراسىنداعى «كەدەيشىلىككە» دە ىزامەن قاراپ الدى. ءبىراق ءبىر ساتكە وسىنداي كوڭىل كۇيلەرىن باستان كەشىرگەنمەن، سىزدىق وعان دا كوپ بوي ۇرعان جوق. از ۋاقىتتا ارتىنان بۇنىڭ ءبارىن ورىنسىز كورىپ ءوزىن-وزى جۇباتىپ :

— مەن ءالى جاميلامەن سويلەسكەنىم جوق قوي. اقىلىن، مىنەزىن بىلگەنىم جوق قوي. ءتىپتى ءتۇسىن دە دۇرىستاپ كورگەنىم جوق قوي. مەن تۇڭىلەتىن نە بولىپ قالدى؟ — دەپ، ءوزىنىڭ كۇدىكشىلدىگىن ىشىنەن سوگىپ، كوڭىلى ازىراق تىنىشتانعانداي بولىپ، ۇيگە كىردى.

ءۇي وڭاشا ەدى. ون جاققا اق شىمىلدىقتى قۇرىپ، سونىڭ ىشىنە سىزدىق پەن ءجاميلاعا جەڭگەلەرى توسەك سالىپتى. سىزدىق جاتقان سوڭ، ەكى قاتىن ءجاميلانى الىپ كىرگىزدى دە، شامدى ءوشىرىپ، شىعىپ كەتتى.

ۇيدەن جۇرتتىڭ ءبارى كەتىپ، شام وشكەن ۋاقىتتا سىزدىقتىڭ كوپتەن ىزدەگەن قاراڭعىلىعى مەن تىنىشتىعى ءۇيدىڭ ىشىنە ورناعانداي بولدى. جالعىز تاۋ ءىشىنىڭ قاتتى جەلى ماقىشتىڭ كىشكەنە قوراسىنىڭ ۇستىنە كەلىپ ەكپىندەپ سوعىپ، قۇتىرعانداي قاتۋلى داۋىسپەن ىسقىرىپ، الاسۇرىپ تۇر. سىزدىق جاتقان ءۇيدىڭ كىشكەنە تەرەزەسىنە گۋىلدەپ ءۇرىپ دامىل الماي ىسقىرا كەپ، ۇسكىرىك سوعىپ تۇرعان دىبىس ءبىلىنىپ تۇردى.

ءجاميلا جۇرتتىڭ ءبارى كەتىپ، ءۇي ءىشى وڭاشالانسا دا، ءبىر ورنىندا قوزعالماي، ۇندەمەي تۇردى.

سىزدىق بۇنىڭ ەندىگى مىنەزىن انىق جاراتپاعان كىسىدەي بولىپ، ىشىنەن: «نە قىلساڭ دا ەركىڭ»،— دەپ، ۇندەمەي جاتا بەردى. ءبىرتالايدان سوڭ، ءجاميلا شىمىلدىقتىڭ ىشىنە كىرىپ، تاعى ءبىراز تۇرىپ، ارتىنان كوپ ۋاقىت ارلى-بەرلى قوزعالىپ، كيىمدەرىن زورعا دەگەندە شەشىپ بولىپ، سىزدىقتىڭ قاسىنا كەلدى.

سىزدىق بۇل ۋاقىتتا دا قوزعالعان جوق. بايقاماعان كىسى سياقتانىپ، شالقاسىنان جاتا بەردى. ازدان سوڭ ءجاميلا بۇنىڭ جامىلىپ جاتقان كورپەسىن اشىپ، قاسىنا كەلىپ جاتتى. ءجاميلانىڭ قازىرگى قوزعالىسى دا كەكسە قاتىنداردىڭ قوزعالىسىنداي. ەشبىر نازىكتىك جوق. يكەمسىز، سەلەكەت سياقتاندى.

سىزدىق بۇل ۋاقىتقا شەيىن قازاقتىڭ كۇيەۋگە ىستەيتىن ادەتتەرىن، ىرىمىن سىرتىنان تەگىس جاقسى كورىپ، وزگەشە جاراستىق، جىلىلىق، سىپايىلىقتىڭ بەلگىسى بار دەپ قيالداپ جۇرسە، قازىرگى ساتتە تۇككە تۇرمايتىن قۇر عانا ناداندىق، قاراڭعىلىقتىڭ سالدارى دەپ سەزىندى. ەشبىر سەزىم جوق توپاستان تۋعان بوياۋ ەكەن دەپ ساناي باستادى. سەزىمتال جىگىت ءوز ويىن بۇل بەتپەن ورىستەتە باستاعاندا، قالىڭدىق كۇيى جۇدەڭدەي بەردى.

كۇنى بويى ۇيالعان بولىپ مايىسىپ، ءتۇزۋ جاۋاپ بەرە الماي قىزارىن، قىسىلىپ وتىرعان قالىندىق — ەندى قاراڭعى ءتۇن بولدى دەپ، دۇنيەدەگى ەركەك پەن ۇرعاشىنىڭ اراسىنداعى ەڭ جاسىرىن، ەڭ، قيىن ىسكە ءوزى كەلىپ وتىر. ەندەشە، ءتىپتى قازاق ايەلىندەگى سىپايىلىق، ادەپتىلىك، مايىسقان مىنەزدىلىك سىرتتان كورىنەتىن عانا ءبىر جانسىز سۋرەت. شىنىندا، ولار قىسىراقتىڭ ايعىرىنا بولا ماتاستىرعان جاس بايتالداي، يلەگەنىنىڭ بارىنە كونىپ، ءوز ىقتيارىمەن ەشنارسەنى تىلەي الماي، ىستەي الماي، ءجۇن بولىپ باراتىن نامىسسىز، جىگەرسىز، وتسىز دەپ ءبىر ءتۇڭىلدى. سونىمەن قاتار سىزدىق قازىرگى ۋاقىتتاعى ءوز ءحالىن سول ءتىلسىز مىلقاۋ ۇرعاشى مالدىڭ جانىنا ماتاستىرىلعان ءبىر سىڭارىنداي كوردى... ەل سالتىنان جىگىتتىڭ نازىك قىلدى جۇرەگىن جيرەنتكەندەي بولدى.

ءبىراق، ءبىر ءتاۋىرى، بۇل ويلار دا كوڭىلىندە ۇزاق تۇرعان جوق. ازدان سوڭ قاسىندا جاتقان قىزدىڭ جۇمساق ەتى دەنەسىنە ءتيىپ، قىزۋى ءبىلىنىپ، ءجاميلانىڭ تولىق جۇمساق سانىنا بىر-ەكى رەت قولى تيگەن سوڭ، سىزدىقتىڭ بويىنا ىستىق قان تۋلاپ ويناپ، جۇگىرە باستادى. وسىنىڭ الدىندا بىرەر مۇينەت بۇرىن باسىنا كەلگەن سالقىن وي ەندى الاسۇرىپ قۇتىرعان ىستىق، سوقىر سەزىمگە جول بەرىپ، جوعالا باستادى.

سىزدىق كوزىن جۇمىپ، قىزۋلى قۇمارلىق تەڭىزىنە بارلىق وي، بارلىق سەزىمىمەن باتىپ كەتكەندەي بولدى. قالىڭدىعىن قاتتى قىسىپ قۇشاقتاپ، جابىسىپ ءسۇيىپ، قىتىقسىز ارالاسىپ كەتتى...

ءبىرتالاي ۋاقىت وسى كۇيدە جاتىپ ىستىق قۇمارلىق ساباسىنا ءتۇسىپ سالقىنداعان كەزدە كۇيەۋ مەن قالىڭدىقتىڭ ۇزاق اڭگىمەسى باستالدى.

تاعى دا قىزدىڭ سوزىندە بۇل كۇتكەن اقىلدىلىق وتە سەزىمدىلىكتىڭ ايرىقشا تۇرعان بەلگىسى جوق. بۇنىڭ سوزدەرى ەل ىشىندەگى كوپ ايەلدەردىڭ ادەتتەگى سوزدەرى، داعدىلى جاۋابى سياقتاندى. قالىڭدىعىن ساعىنعان كۇيەۋدىڭ العاشقى كۇنى وسىلايشا ءوتتى.

تاڭەرتەڭ تۇرعاندا سىزدىق قالىڭدىعىنىڭ ءتۇسىن انىقتاپ كوردى. ءدال ءتۇسى كۇزدىگۇنى كورگەن تۇستەي بولماسا دا، كەشەگى كەشكى كورگەن تۇسكە دە ۇقسامايدى. ءجاميلا تاڭعالارلىق سۇلۋ دا ەمەس. ەركەكتى ەرتىپ كەتكەندەي سۇيكىمدى دە ەمەس، ءبىراق مىنەپ سوگەتىن ءپىشىنسىز دە ەمەس. ورتا ءپىشىندى قىز ەكەن. بارلىق جۇزىندە ەڭ ارتىق جەرى — الاڭسىز تۇڭعيىق تاۋ كەلگەن اجارلى ۇلكەن قارا كوزدەرى ەدى. سۇيكىمدى كوزى مەن بەتىنىڭ قىزىلى قىردىڭ سىنىنشا ءجاميلانى «سۇلۋ ايەل» دەگىزگەندەي بولسا دا، ايەلدىڭ ءارقيلىسىن كورىپ، كەپ تالعاپ ۇيرەنگەن سىزدىققا ءجاميلانىڭ تۇسىنە بەرگەن جۇرتتىڭ باعاسى ارتىقشا مىرزالىق سياقتى كورىندى.

تاڭەرتەڭ تىسقا شىققاندا قالىڭدىعى تۋراسىنان قانداي ويعا بايلانعانىن كۇيەۋدىڭ ءوزى دە انىق بىلگەن جوق ەدى. نەشە ءتۇستى كومەسكىلەۋ سەزىمدەر كوڭىلىنەن ەلەستەپ وتسە دە، ءوز بويىنان انىق بىلگەن نارسەسى — قالىڭدىعىنان قۇمار بولىپ سۇيەتىن، عاشىق بولعانداي بولىپ ەلجىرەيتىن ءتۇردىڭ جوقتىعىن بايقادى.

ونىڭ ويىنشا، «عاشىقتىق» دەگەندى بۇل تۋرادا اۋىزعا الۋعا بولمايدى. سەبەبى — ول سەزىم كوپ ۋاقىت ىنتىق بولىپ جۇرگەندە، قول جەتكىزبەيتىن بوگەت كوپ بولعاندا، ايەل جاعىنان بىردە ءۇمىتتى جىلى جاۋاپ ەستىسە، بىردە تاكاپپار، سالقىن جاۋاپ ەستىپ جۇرسە، سونداي كەزدەردە كوپ سىننىڭ ارتىنان تۋادى.

سىزدىق بولسا — كوپ بەينەتتەن سوڭ بارىپ قولىنا تيەتىن ايەلدىڭ ەڭ ۇلكەن قىزىعىن اۋەلى كورگەن جەردە-اق تانىس بولماي، بىر-ەكى اۋىز ءسوزدى سويلەسپەي-اق كورىپ-بىلىپ قويدى. سوندىقتان بۇل ارادا ءبىر ورنىقتى، ۇناسىمدى سەزىم جايىندا سويلەۋ مۇمكىن ەمەس دەپ ءبىلدى.

ءبىراق جولداستارىنا ايتقانى: «مىنەزسىز ەمەس كورىنەدى. اقىلى دا دۇرىس، ەستى ادام سياقتى. قازاق قىزىنىڭ ورتاسىندا قاتىن بولۋعا جارايتىن ادام دەگەن سىنىمىز كوپ اداسقان سىن ەمەس ەكەن!» — دەدى.

جولداستارى بۇل جايدان كوپ سوزگە كىرىپ تارتىسقان جوق: «ءوزىڭ ۇناتساڭ — بولادى. قالىڭدىق كۇيەۋگە جاقسا، كىسى ونان ارتىق نە تىلەيدى؟ نە بولسا دا، قايىرلى بولسىن!» — دەستى. وسى رەتپەن سىزدىقتىڭ قايىنىندا تاعى دا تورت-بەس كۇن جاتىپ، جاس جىگىتتەر ەلىنە قايتتى. قايىنىنان كەتەردە قالىڭدىق تۋراسىنان ويلاعان سىزدىقتىڭ ويى جولداستارىنا اقىرعى ايتقان ءسوزى سياقتى بولدى.

سول كۇيدە وقىعان جىگىتتىڭ كوپتەن اسىعىپ جۇرگەن شىدامسىزدىعى باسىلىپ، كوڭىلىندە وزىنە ءبىر تىنىشتىق ورناتقانداي بولىپ، ەلىنە كەلدى.

سىزدىق ءبىر بارىپ قايتقان سوڭ، ارادا بىر-ەكى اي وتسە دە، قالىڭدىعىنا ەندى تاعى بارۋعا اسىققان جوق. ءجاميلا جايىنان بۇرىنعىداي كوپ سويلەۋ، كورۋگە اسىعۋ ەندى بۇدان ەستىلمەيتىن بولدى. جولداستارىمەن قانشا بىرگە بولىپ ويناپ-كۇلىپ، ءبىر جەرگە تۇستەنىپ، ءبىر جەرگە قونىپ قىزىقتاسىپ جۇرسە دە، ءجاميلانىڭ اتى ەشبىر ۋاقىتتا اتالمايتىن بولدى. جاستار بۇل تۋرالى ىشكى جايدى ۇندەمەي ءجۇرىپ تۇيىسكەندەي ەدى. وسىنداي كۇيدە جۇرگەندە سۇلەيمەن كۇزدىگۇنى وزدەرى بارعان جۇماقاننىڭ ەلى جاعىنا تاعى دا بارىپ قايتىپ، سىزدىقتارعا ءبىر جاڭا حابار الىپ كەلدى. ول حابارى: سۇلەيمەن جۇماقاندىكىنە بارىپ قونىپ، قىزىن كورىپتى. كۇزدىگۇنى بۇل جىگىتتەردىڭ كورگەنى — جۇماقاننىڭ ءوز قىزى ەمەس، جانىنداعى مالشىسىنىڭ قىزى ەكەن.

جۇماقاننىڭ قىز، كەلىندەرى جاس جىگىتتەردىڭ قىز كورگەلى جۇرگەنىن الدىن الا ەستىپ، بۇلار كەلگەندە ۇيىنە ادەيى كەلمەي، وزدەرى قيسىنىن تاۋىپ كەلسىن دەپ، وتىرىپ قالعان ەكەن. اياعىندا، قىز كورەتىن جىگىتتەر اتقا ءمىنىپ، كەتۋگە اينالعانىن بىلگەن سوڭ، مالشىسىنىڭ قىزىن ادەيى شىعارىپ: تىم بولماسا، جىگىتتەردى سەن كورىپ قال، ولاردى ءبىز دە سىناپ وتىرايىق دەپ جىبەرگەن ەكەن.

سۇلەيمەن:

— بۇل قىز وسى ورتاداعى بارلىق ايەلدەن سۇلۋ، كەلبەتتى، كيىمى وتە ءساندى، كەلىستى قالىڭدىق ەكەن، — دەپ ءوزى اڭگىمەسىنە قىزىپ، ەندىگى سوزدەرىنىڭ ىڭعايسىز ەكەنىن بايقاماي — كەرەگى نە، كۇزدىگۇنى قارا باسىپ كورە الماپپىز. قازىردە شۇبىرتپالى سادىقتىڭ بالاسى ايتتىرماق بولىپ ءسوز بايلاپ قويىپتى! — دەدى.

بۇل ءسوزدى سىزدىقپەن بىرگە ەستىگەن جىگىتتەر اڭگىمەنىڭ بەتىمەن تەگىس وكىنگەندەي بولىپ ءارقايسىسى ءارتۇرلى ءسوز ايتىپ وزدەرىن كىنالاپ، بارماقتارىن شاينادى.

سىزدىق ىشتەي بۇل جەردەگى كىنانىڭ ءبارىن ءوز موينىنا السا دا، سىرتىنا ەشنارسەنى شىعارماي، ۇندەمەي وتىرىپ قالدى.

قىس ءوتىپ، جازعىتۇرىمعى كەز بولعانعا شەيىن سىزدىق قايىنىنا تاعى ءبىر رەت بارىپ كەلدى. كوڭىلدە وزگەرىپ كەتكەن جاڭا مىنەز، يا ورناي قويعان ءتۇبىرلى، ورنىقتى جاڭا سەزىم دە بايقالمادى. ۇيلەنۋ ماسەلەسىندە قاتە بولسا — جالعىز ءوز موينىندا بولعاندىقتان بىردە-بىر اۋىز سوزبەن سىر ءبىلدىرۋدى لايىقسىز كوردى.

— ەندى نە بولسا دا، سول ءجاميلانى الامىن، قاتىن قىلىپ كورەمىن! كەيىنگى كۇنى نەمەن تىناتىنىن كورە جاتارمىن! — دەپ تەزىرەك الۋعا بەكىندى. ويتكەنى قايىنداپ، قىزىقتاپ جۇرە بەرەم دەۋگە، وزگە سەبەپتەن بۇرىن، ماقىشتىڭ كەدەيلىگى، اۋىلىنىڭ اجارسىزدىعى، كورنەكسىزدىگى دە جاس جىگىتتىڭ كوڭىلىن جالىقتىرعانداي بولدى. اسىرەسە سول اۋىلدىڭ كۇيەۋى بولعان بولىپ، ادامدارىن وزىنە جاقىن كىسىمسىتىپ، ەمەكسىتىپ جۇرگەندىگىن دە ءوز بويىنان تومەن ىستەي ساناي باستادى.

اياعىندا، ءجيى كەلۋدى توقتاتىپ جاز ورتاسىندا ءبىر-اق كەلىپ، ون شاقتى كۇندەي اعايىن-تۋىسقاندارىمەن قايىنىندا جاتىپ، قالىڭدىعىن ءوز اۋىلىنا الىپ قايتتى. بۇدان بۇرىن، جازعىتۇرىمعى ۋاقىتتا سىزدىق قىردا جۇرگەندە 17-جىلدىڭ فيەۆرال وزگەرىسى بولعان حابارىن ەستىپ، قالاعا بارىپ قايتىپ ەدى. بۇل بارعان ۋاقىتتا قالانىڭ تۇرمىسى قايناپ جاتقان قىزۋلى بازارداي ەكەن. قالانى باسقان ىلعي جۋان بولىس، داڭقى شىققان قاجى، ەل ۇستاعان پالەنشە-تۇگەنشە دەيتىن اقساقالدار ەكەن.

سىزدىق جولداستارىنىڭ ورتاسىنا كەلىپ، بولىپ جاتقان وقيعالاردان تولىق ماعلۇمات الدى. بۇرىن «وزگەرىس» دەگەن اتى بولماسا، ودان باسقا جايىنان سىزدىق ءوزىنىڭ ەشبىر نارسەنى ەستىمەگەن، بىلمەگەندىگىن، وزگەرىس دەگەننەن حابارسىز ەكەندىگىن بايقادى. ءبىراق بۇل كۇي جالعىز بۇنىڭ باسىندا ەمەس، ءبىرسىپىرا قازاق وقىعانىنىڭ باسىندا بىردەي بار ەكەن.

وقىعانداردىڭ ۇلكەن-كىشىسىنىڭ ءبىرتالايىنا تورە بولىپ، قازاقتىڭ قالىڭ ىشىنە بارىپ كورىنۋ جانە ءارتۇرلى جۇمىستاردى سىلتاۋ قىلىپ، جازدىڭ قىزىقتى كەزىندە ەلدە بولۋ ماقساتى دا بار ەدى. بۇلار وزگەرىستىڭ سىرتقى ءتۇرىن تولىق ءتۇسىنىپ، سونىڭ قالپىنا كىرگەن كىسىلەر سياقتانسا دا، ىشىندە قولدارىنا تيگەن كىسىلىكتىسى قازاق ۇعىمىنا جاناستىرىپ، شىن تورەلىككە ۇستاماق سياقتى. بۇرىنعى قيال قىلىپ جۇرگەن كورنەكتىلىك تە ەستەرىنەن شىقپاعان سياقتى ەدى. «ۇلت باقىتى، ەل قىزمەتى» دەپ سول كۇندەردە جاتتاپ aپ، ەل جۋاندارىمەن بىرگە اۋىزدارىنان تاستامايتىن سوزدەرىن وڭدى-سولدى ايتا ءجۇرىپ، وسىنى ءوز كوڭىلدەرىندەگى جاسىرىن تىلەكپەن دە جاراستىرىپ، كەلىستىرمەكشى بولعانداي ءتۇرى بار ەدى. ەجەلدەن تورەشىل، باقشىل بولىپ ۇيرەنگەن ەل جۋاندارى وقىعانداردىڭ الگىندەي اۋرۋىن جاراستىقتى ىستەي كورىپ ءجۇردى. ال بۇل دەرتكە شالدىققان «وقىعان» دەگەننىڭ كوبى ىلعي ادۆوكات، ءتىلماش دەگەن سياقتى ەسكى شەندى تورەلەر ەدى.

جاستان شىققان قىزمەتكەرلەر بۇلار اراسىندا ازىرشە بىرەن-ساران عانا بولاتىن. قازاق وقىعاندارىنىڭ بۇل جاڭا توبى اتار تاڭنىڭ جاس جاساعى بولامىز دەگەن نيەتتە كورىنەدى.

سىزدىق قالادا بولىپ جاتقان ءىستىڭ بارىنە كوزى قانعان سوڭ، جولداستارىمەن سويلەسىپ ۇعىسىپ، ازىرشە قىزمەتكە كىرمەيتىن بولىپ ەلىنە قايتتى. مۇنىڭ جولداستارىنا بەرگەن ۋادەسى: قاتىن الىپ، جازداي تۇرىپ، كۇزدىگۇنى الاڭسىز بولىپ ءبىرجولاتا قالاعا كەلۋ بولدى. وسى بەتپەن ەلگە كەلىپ، جاز ورتاسى تاقاعان مەزگىلدە ءوز اۋىلىنا كەلىنشەگىن الىپ كەلدى.

بايسالباي اۋىلى وتىرعان جايلاۋدا جيىلا قونعان ەل كوپ ەدى. وزگەرىستىڭ ارتىنان بىلتىرعى جىل سولداتقا الىنعان جىگىتتەر ەلگە توپ-توبىمەن قايتىپ كەلىپ، ءجيى - ءجيى توي جاسالىپ، ات شاۋىپ، دىردۋلى جاز بولىپ جاتىر ەدى. سول قىزۋلى كەزەڭ ۇستىندە، بۇل ورتانىڭ ءۇمىت قىلىپ جۇرگەن وقىعان جىگىتىنىڭ ءۇيى تۇسەتىن بولعان سوڭ، كورشى ەلدىڭ ءبارى دە كوڭىلدى بولىپ، تويىن قىزىقتاستى. جاڭا تۇسكەن جاس كەلىندى كۇندىز-تۇنى اۋىلعا جيىلىپ جاتقان قىز-كەلىنشەك، قاتىن-قالاش قاماپ، ءوز بەتىنە قىزىقتاپ جاتتى. ءبىراق سىزدىققا بۇل جەلىكتىڭ ءبارى دە كوڭىلدى اسەر بەرگەن جوق. اسىرەسە قالىڭدىعى وتىرعان ۇيگە كەلگەندە، ءجاميلانىڭ بارلىق وتىرىس-تۇرىسى ءالى كۇنگە تومەنشىكتەپ، بۇعىپ ۇيالعانى بۇعان ىڭعايسىز ءتيىپ، كوپ وتىرماي شىعىپ كەتىپ ءجۇردى. ءجاميلا ءوزىن سىناپ جۇرگەن كوپ قاتىن، قىزدىڭ ىشىندە ءوزىن ۇستاي بىلمەي، نە وتە جاسىق، ۇيالشاق ادام سياقتانىپ، نە بولماسا، جۇرت كوزىنە سولەكەت، ايىرىقشا ۇلگىسىزدىك كورسەتكەندەي بولىپ، سىزدىققا ءوز مىنەزىمەن كوڭىلسىزدىك تۇسىرگەندەي بولدى.

ءجاميلادان باسقا كورشى ەلدەردىڭ، جاقسى اعايىنداردىڭ قىز-كەلىندەرى ءوزىن ەركىمەن ۇستاپ، قالجىڭ ايتسا دا، ءبىر ءىس ىستەسە دە جاراستىقپەن، نازىكتىكپەن ىستەگەندەي كورىنەدى. ءجاميلانىڭ ۇلگىسى بۇلاردان كوپ تومەن سياقتاندى. بۇل ايەلدەردىڭ بىرەن-ساران سۇلۋ قىز، جاقسى كەلىنشەكتەرى سىزدىقتىڭ بۇرىننان ويناپ-كۇلىپ، قىزىقتاس بولىپ جۇرگەن ادامدارى ەدى. قازىردە سىزدىق سولاردىڭ قالجىڭىنا دا جوندەپ جاۋاپ تابا الماي، سويلەسۋگە دە ىڭعايسىزدانىپ، كوڭىلسىز تارتا بەرەدى.

توي كۇنى جانە ونىڭ ارتىندا كوپ قاتىن-قالاشتىڭ جيىلعان كۇندەرى سىزدىققا ەڭ ءبىر ىڭعايسىز اۋىر كۇندەر سياقتى بولىپ ءوتتى. وسىمەن سىزدىق كەلىنشەگىنىڭ جانىندا تۇرىپ، جازدى تۇگەلىمەن ەلدە وتكىزدى.

بۇل ۋاقىتتاردا سىزدىقتىڭ كەزىندە ءجاميلا بۇرىنعىسىنداي جاسىق، تومەنشىك، ۇلگىسىز، سولەكەت ادام سياقتى بولىپ قالا بەردى. كۇيەۋىنىڭ بۇعان بەرگەن باعاسى وسى ءتارىزدى بولعانىن بايقاعان سوڭ، ءجاميلا ەشنارسەنىڭ ءجونىن دە وعان شەشىلىپ سويلەمەيتىن بولدى. سىزدىقتىڭ ىلعي كىنالاپ سويلەيتىن تاۋسىلماس سىندارىن ۇندەمەي تىڭدايدى دا اياقسىز تاستاپ جۇرە بەرەدى.

سويتكەن سايىن سىزدىق بۇنىڭ كۇندەگى وتىرىس-تۇرىسىنان، بارلىق قىبىر ەتكەن قوزعالىسىنان قاتە تاۋىپ، وزىنشە قيسىنسىز، يكەمسىز ىستەردى تولاسسىز كورە بەرەتىن بولدى. وسى قالىپپەن جاز ءوتتى. شىرماۋىقتىڭ ساباعىنداي سوزىلىپ-اينالىپ، كۇننەن كۇنگە دۇنيەنى سۇرلاندىرىپ، جۇدەتىپ، كۇز جەتتى. سول مەزگىلدە ءجاميلانىڭ جەرىك بولا باستاعانى ءبىلىنىپ، ءۇي-ىشى، اۋىل-اۋدانى قۋانىش قىلىپ جاتتى. سىزدىق بۇل وقيعاعا قۋانارىن دا، كۇيىنەرىن دە بىلمەدى. جاس جىگىت كەلىنشەگىنىڭ قاسىنا قالىپتى باي بولىپ جاتىپ-تۇرىپ جۇرسە دە، تەگىندە كەلەشەك ۇزاق ءومىر قاي كۇيدە وتەدى، قانداي وزگەرىسكە ۇشىرايدى، جاميلامەن تۇرمىسى قانداي بولادى — ونىڭ ەشبىرىن دە انىقتاپ ويلاپ، اشىق ءبىر بايلاۋعا كەلگەن كىسى سياقتى ەمەس ەدى. كۇندەر ءوتىپ جاتىر. الدىڭعى كۇن بەلگىسىزدىڭ تۇمانىمەن قورشالعان. ونى سىزدىق بىلۋگە مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان سىزدىق ءبىر ءۇيدىڭ يەسى بولسا دا، ويىمەن بىرنارسەگە بەكىنىپ، ءبىرقالىپقا توقتاعان جوق. قاتىن الماعان كۇنىندەي، ءوزىن-وزى بوس دەپ ۇققانداي بولىپ، بۇرىنعى ويسىز جۇرىسىمەن ءجۇرىپ جاتتى. وسىمەن جولداستارىنا بەرگەن ۋادەلى كۇنى جەتكەن سوڭ ءجاميلانى اۋىلىنا تاستاپ، ءوزى قالاعا ءجۇرىپ كەتتى. قالاعا كەلىپ جايلانىپ تۇرىپ، جولداستارىنىڭ اراسىنا بۇرىنعىداي كىرىپ ارالاسقان سوڭ، سىزدىق جاراتىلىسىنداعى زيرەكتىگى سوزشەڭدىگىنىڭ ارقاسىندا سول جاستاردىڭ اراسىنداعى كورنەكتى جىگىت بولا باستادى.

ازدان سوڭ سىزدىق تا كوپپەن بىرگە ءوزىنىڭ ومىرىنە قاناعاتتانىپ، ىستەپ جۇرگەن ىسىنە ىرزا بولعان كىسى سياقتاندى. بۇل كەزدە قىرداعى تۇرمىس، قىرداعى جاڭادا العان جاس كەلىنشەگى سىزدىقتىڭ كوڭىلىنەن ۇمىتىلعانداي ەدى. قىر جايىنان ءسوز بولعاندا، ەلدە كورگەن كورىكتى سۋرەتتەردى جاقسى اڭگىمە قىلىپ ايتىپ جۇرسە دە، ءدال ءوزىنىڭ ءۇي ىشىندەگى تۇرمىسى جايىنان، العان كەلىنشەگى مەن الدىڭعى ءومىرىنىڭ نە بولاتىنى جايىنان ەشبىر نارسە ويلاماعان سياقتى ەدى. ونى ويلاۋدىڭ ورنىنا، قالاداعى قازاقتىڭ يا تاتاردىڭ وقىعان قىزدارىمەن، جاس كەلىنشەكتەرىمەن جەلىكتى ءجۇرىس جاساپ، ءجيى ىشكىلىككە، جاستاردىڭ كۇندەگى ويىن-جيىنىنا ارالاسىپ ءجۇردى...

وسىمەن قازىرگى كۇندەر قىزىلدى-جاسىلدى قىزىقتى ۋاقىتتاي بولىپ بايقاۋسىز ءوتىپ جاتتى. جازعىتۇرىمعى ۋاقىتتا سىزدىق ەلدەن حابار الىپ، ءجاميلا ەركەك بالا تاۋىپتى دەگەندى ەستىگەندە سالقىن تۇسپەن تىڭداپ: «وسىلاي بولىپ پا ەدى؟» — دەدى دە جۇرە بەردى. ەستىگەن حابارىمەن جالعاس كوڭىلىنە ەشبىر بوتەن وي كەلگەن جوق. بۇل حاباردىڭ كەلگەن ۋاقىتى سىزدىقتىڭ ءبىرقالىپتى جۇرەگىنە ىستىق وتتاي بولىپ ءبىر كۇشتى سەزىمنىڭ جاڭادا كىرگەن كەزى ەدى. مۇنداي سەزىم قازىرگىدەي كۇشىمەن بۇرىنعى ۋاقىتتا سىزدىقتىڭ كوڭىلىنە كەلمەگەن دە سياقتى ەدى. ...قازىردە بۇل ءوزىن كۇن سايىن سىناپ جۇرگەن سياقتانادى. كۇندە جۇرەگىن جانشىپ، تىنىشتىعىن العان كۇشتى سەزىم تولقىنىنا بويىن جيىپ الماق بولادى. ءبىراق بارلىق ەرىك-قۋاتىنان ايرىلعانداي. كۇيرەك جۇرەك قوس قاناتى مايىرىلىپ قۇلاعانداي جاس جىگىتتىڭ ەندىگى تىنىشتىعىن الىپ، جۇرەگىنە جاڭا دەرت ورناتۋعا كىنالى بولعان ادام ءبىر ورىس ايەلى — لوسوۆسكايا دەگەن ەدى. ەكاتەرينا پاۆلوۆنا لوسوۆسكايا وقىمىستى، تاربيەلى ادام ەدى. وسىدان 7—8 اي بۇرىن ەكاتەرينا جاس كۇيەۋى ولگەن سوڭ، ءوز ەڭبەگىمەن تاماعىن اسىراماق بولىپ، ءبىر مەكەمەگە قىزمەتكە تۇسكەن.

بۇل ايەل جازىق اق ماڭدايلى، ۇلكەن قاراكوك سۇلۋ كوزدى، ءتۇزۋ مۇرىندى بەتىندە قىزىلى بار، ايرىقشا سۇيكىمدى كىسى ەدى. قويۋ ۇزىن قارا شاشىن ءارقاشان بۇيرالاپ، جەلكە جاعىنا ءتۇيىپ جۇرەتىن. لوسوۆسكايانىڭ سىزدىقتىڭ ايتۋىنشا، ادامنىڭ كوزىن تارتىپ ىقىلاسىن اۋداراتىن جەرى — دوڭگەلەك تولىقشالاۋ دەنەسى ەدى. ۇلپىلدەگەن جۇمساق ەتتى سۇلۋ دەنەسى جەڭىل باسىپ، جىلدام جۇرگەن كەزىندە سىزدىقتىڭ كوڭىلىنشە، ماڭايىندا باقىت، ماحاببات جەلىن ەستىرىپ كەتكەندەي بولۋشى ەدى. سىزدىق بۇل ايەلمەن ءبىر جولداسى باستىق بولىپ وتىرعان مەكەمەدە تانىس بولىپ، العاشقى كورگەن جەردە قۇمارلىقپەن ۇناتىپ ەدى. ەكى-ۇش ايداي كەيدە سىلتاۋ تاۋىپ، كەيدە سىلتاۋسىز-اق سول مەكەمەگە كەلىپ، ۇناتقان ايەلىمەن قالجىڭداسىپ، اڭگىمەلەسىپ كەتۋشى ەدى. سوڭعى كەزدەردە سىزدىقتىڭ سۇلۋ ءتۇسى، ادەپتى مىنەزدەرى، سەزىمشىل، شىنشىل ءتىلى ەكاتەريناعا دا ۇناعانداي بولدى. سىزدىق مەكەمەگە كەلگەن سايىن بۇنىڭ بەتىنە دۋىلداپ قان جۇگىرىپ، بولىمسىز نارسەدەن قىسىلعانداي بولىپ، ءبىرقالىپتى نازىك كۇلكىمەن قارسى الاتىن ەدى.

اقىرىندا، بۇل ءوزىنىڭ وڭاشا تۇراتىن ۇيىنە سىزدىقتى شاقىرعان سوڭ، جاس جىگىت ۇيىنە الدەنەشە رەت بارىپ، ون بەس-جيىرما كۇندەي سوڭىنا ءتۇسىپ سالىنىپ كەتىپ ءجۇردى. بىرگە تەاترعا بارىپ، جاز شىققان سوڭ، جارىق ايلى تۇندەردە قولتىقتاسىپ سەيىل قۇرىپ ءجۇرىپ، ۇزاق ۋاقىتتار اڭگىمەلەسۋشى ەدى. سويتسە دە قالاعان تىلەككە جەتكەنشە، سىزدىققا بۇل ۋاقىتتاردىڭ ءبارى دە ءۇمىت پەن كۇدىكتىڭ كەزەك جەڭىسىپ، الىسىپ جۇرگەن كۇنى بولعاندىقتان، شىدام جەتپەيتىن ەڭ ىستىق، ەڭ اۋىر كۇندەرى بولدى. جالعىز-اق ءار كۇنى تۇندە ايرىلار ۋاقىتتا ايەل مەن جىگىتتىڭ ەكەۋى دە ءبىرىن-بىرى قيماعانداي بوپ ۇزاق ۋاقىت قاراسىپ تۇرىپ قالاتىنى، سويلەسىپ اشىلماعانى بولماسا، ەكەۋىندە دە ءبىر تۋىسقان سەزىمنىڭ بارلىعىن بىلدىرگەندەي ەدى. اقىرىندا ءبىر كۇنى اپرەلدىڭ اياق كەزىندە جارىق ايلى، تىنىشتىعى مول تۇندە ەكى جاس ەكاتەرينا ءۇيىنىڭ تۇسىنداعى وزەن جاعاسىنا تامان كەلە جاتتى. ەكەۋىنىڭ ۇستىندە دە جاڭا كيگەن جازعىتۇرىمنىڭ جەڭىل كيىمدەرى بار. قولتىقتاسىپ، بىرىنە-بىرى ىعىسىپ، جاقىنداسىپ، يىقتارى اقىرىن سۇيەنىسىپ، اياقتارىن جايلاپ، ءىلبىپ باسىپ، شالاجانسار داۋىسپەن كۇبىرلەسىپ، سويلەسىپ كەلە جاتىر ەدى. ازدان سوڭ وزەننىڭ جاعاسىنا جەتتى. بۇلار كەلگەن جەردە وزەن جاعاسى بيىك جارتاس بولىپ بىتكەن ەدى. مەزگىلسىز كەش ۋاقىتتا كەلگەن جاستار جارتاستىڭ ۇستىندە توقتاپ تۇرىپ، الدارىنا قارادى.

جاڭادا تاسىعان ۇلكەن وزەن ءالى كۇنگە ايىقپاعان اشۋمەن ەشبىر دىبىسسىز بۇكتەتىلىپ، قوڭىرقاي تارتىپ، سۇرلانىپ قاتتى اعىپ جاتىر. توبەگە كەلىپ تۇرعان تولعان ايدىڭ سۋعا تۇسكەن ساۋلەسى كەيدە ايناعا تۇسكەن جارىقتاي سوزىلىپ جارقىراپ تۇرىپ، كەيدە وزەن تولقىنىمەن شۇبارتىپ دىرىلدەپ كەتەدى. كۇلىپ تۇرعان جاس سۇلۋدىڭ بەتىندەي بولىپ جايناپ توگىلىپ، سۋ بەتىنە جايىلىپ كەتەدى.

قالانىڭ داعدىلى شۋى باسىلعانداي. وزەننىڭ ءبىر جاق جيەگىندە قوڭىرلاۋ تۇسپەن قۇلازىعان دالادا ءار جەردە جارقىراپ، جىلتىلداپ جانىپ جۇرگىنشىلەردىڭ وتى كورىنەدى.

ماۋجىراعان ۇيقىلى ءتۇن، جەلسىز تىنىق بولسا دا، ۇلكەن وزەننىڭ دىمقىل سالقىن لەبى جارتاستىڭ باسىندا ءبىلىنىپ، جاستاردىڭ دەنەسىن جايلى تىنىسىمەن توڭازىتىپ تۇر.

سىزدىق كۇيىمەن قاراعاندا: ءتۇن — ۇيقى، تىنىشتىق، مەڭىرەۋلىك ءتۇنى ەمەس؛ ىستىق سەزىم، نازىك قيال ءتۇنى ەدى.

جىگىت جۇرەگى تابيعاتتان كومەسكى قۋات الدى. بۇل ىشتەگى تولقىننان سۇرلانعان، اق تۇسىمەن ايعا قارسى تۇرىپ، الدىنداعى سۇيگەنىنە بۇرىن ايتىپ بىتىرمەگەن ءسوزىنىڭ اياعىن:

— ...تىلەگىمە ىقىلاسىڭىزدى اۋداراسىز با؟ مەن قايعىم مەن دەرتىمدى ۇعاسىز با؟ — دەپ ءبىتىردى. ايەل باسىن اقىرىن عانا جوعارى كوتەرىپ، بۇنىڭ كوزىنە قاراپ تۇرىپ:

— نەلىكتەن دەرتتىسىز، قايعىڭىز نە؟ مەن باستان-اياق ۇققانىم جوق! — دەدى.

سىزدىق قاسىنا جاقىنداپ كەلىپ، قولىنان ۇستاپ:

— ءسىز مەنى ۇققىڭىز كەلمەيدى. ءتۇزۋ جاۋاپتان قاشاسىز! — دەدى.

— ءتۇزۋ جاۋاپتان قاشۋ ازىرشە مەنىڭ ويىمدا جوق. ءبىراق مەنىڭ جاۋابىم ءسىزدىڭ ساۋالىڭىز سياقتى بىتىراڭقى ەكەنى راس. وعان كىنالى مەن ەمەسپىن... ءسىز ءسوزىڭىزدى اشىق ايتپايسىز!— دەپ ازىراق كىنالاعان تۇسپەن جىگىتكە قارادى.

بۇل سوزگە كەلگەن كەزدە سىزدىق ءبىر نيەتكە بەكىنگەن كىسىنىڭ تۇسىمەن:

— ولاي بولسا: مەن سىزگە عاشىقپىن، ءسىزدى العاشقى كورگەننەن بەرى جۇرەگىمدى جەگەن دەرت وسى. مەنىڭ شىن ماحابباتىمنىڭ تىلەگىنە تابىلاسىز با، مەن سۇيگەندەي ءسىز مەنى سۇيەسىز بە؟ — دەدى.

ايەل از ۇندەمەي جىگىتتىڭ پىشىنىنە قاراپ تۇرىپ-تۇرىپ:

— مەن ءسىزدىڭ اقىلىڭىزدى، مىنەزىڭىزدى جاراتامىن، قۇرمەتتەيمىن. جۇرەگىمدە سىزگە دەگەن ءبىر سەزىم بار سىقىلدى. ءبىراق ونىڭ اتى نە ەكەنىن بىلمەيمىن... ءوز جۇرەگىمدى بۇل تۋرادا ءالى سىناپ، تەكسەرىپ بولعانىم جوق!— دەدى.

— مەنى كوپتەن بىلەسىز، سۇيەتىنىمدى دە كوپتەن سەزگەنسىز، سوندىقتان ءالى كۇنگە ءوزىڭىزدى بىلمەيمىن دەگەنگە سەنبەيمىن. ءسىز وندا مەنى سۇيمەيمىن دەگەن ءسوزىڭىزدى نەگە ايتپايسىز؟ — دەدى...

— ءسىز مەنى نەگە ونداي سوزبەن قينايسىز؟ ءوزىڭىز ۇقساڭىز بولماي ما؟..

— مەن قينالماي تۇرمىن با؟ مەنىڭ حالىمە ەم بولاتىن اشىق ءبىر ءسوزىڭىزدى نەگە ايتپايسىز؟ — دەپ از تۇرىپ، قاسىنا كەلىپ، يىعىنا يىعىن تاقاپ تۇرىپ، بەتىنە تامان ءيىلىپ:

— سۇيگەنىم، ايتىڭىزشى بايلاۋلى ءسوزىڭىزدى! مەن دەرتتىمىن، قيناماڭىزشى! — دەدى.

ەكاتەرينا بۇل ءسوزدىڭ كەزىندە سىزدىقتىڭ كوزىنە ءوزىنىڭ سۇلۋ كوزىنىڭ وتى وشكەندەي بولىپ تۇنجىراپ، ۇلكەن ماعىنالى جۇمساق تۇسپەن قاراپ تۇرىپ:

— مەنىڭ كوڭىلىمدە وزىمە ۇعىمسىز ءبىر سەزىم بار. سول الدە ءسىزدىڭ تىلەگىڭىز شىعار، — دەپ اقىرىن داۋىسپەن: عاشىقتىق الدە سول شىعار! — دەدى. بۇل سەزگە كەلگەندە، سىزدىق عاشىعىن اسىعىپ تەز قۇشاقتاپ، سابىرمەن توسىپ تۇرعان اۋزىنان ۇزاق ءسۇيىپ تۇرىپ قالدى.

ەكەۋى بۇدان سوڭ بارلىق سوزدەن تىيىلىپ، بارلىق دۇنيەنى ۇمىتىپ، وتكەن ۋاقىتتى سەزبەگەندەي بولىپ، قايتا-قايتا بىرىنە-بىرى قىسىلىپ، جابىسىپ ۇزاق-ۇزاق ۇندەمەي ءسۇيىسىپ تۇردى.

نازىك ءبىتىمدى سۇلۋ ايەلدىڭ نەشە ءتۇرلى جاراستىقتى سانمەن ۇرالىپ، قۇشاعىنا كىرىپ، ەلبىرەپ كەلىپ سۇيگەنى، موينىنا قۇشاعىن ارتىپ نازىكتەنگەن قوزعالىسى سىزدىقتىڭ كوڭىلىنەن دۇنيەدەگى بارلىق ايەلدى ۇمىتتىرعانداي بولدى. بارلىق سۇيۋلەردىڭ ىشىندەگى بۇنىڭ ىزدەگەن شيپاسى وسى ەكەن. وسى تۇردەگى تولقىن ەكەن. ول ءوزىن-وزى جاڭا عانا تاپتى.

اياعىندا، ءبىر ساعاتتاي ۋاقىتتى ۇندەمەي سۇيىسۋمەن وتكىزگەن سوڭ، اياڭداپ ءۇي جاققا قاراي ءجۇرىستى. ۇيگە قاراي جۇرگەندە عاشىعىن قۇشاقتاپ كەلە جاتىپ، سىزدىق:

— نەگە ۇندەمەيسىز؟ ءبىز سوزدەن نەگە تىيىلدىق؟ — دەدى. ايەل جاس جىگىتتىڭ ەركىنە كونىپ، السىرەگەن داۋىسپەن:

— ادام ومىرىندە بارلىق شەشەن، سۇلۋ سوزدەن ءوزىنىڭ ماعىناسىمەن ارتىپ كەتىپ ۇندەتپەيتىن كورىكتى مۇينەتتەر بولماي ما؟ ءبىزدى بيلەگەن سول مۇينەت شىعار! — دەدى.

بۇل كەشپەن بىرگە سىزدىقتىڭ جاڭا باقىت كۇنى تۋعانداي بولىپ، سونىڭ ەركىنە بارلىق ۋاقىتىن، بارلىق ءۇمىت-ماقساتىن بەرىپ، تۇندى-تۇنگە قوسىپ ءجۇرىپ جاتتى.

---