InfoHub Logo

مەن اقىن بولام، نەمەسە بولسام دەپ ويلاپ، نە ارمانداپ كورگەن ەمەسپىن.

كەيىنگى جىلدارى اقىن رەتىندە وقىرماندارمەن كەزدەسكسن ساتتەردە: «ءسىز قالاي اقىن بولدىڭىز؟» — دەگەن سۇراق ءجيى قويىلادى. مەنىڭ تۇسىنىگىمشە، مۇنداي سۇراق: «سەن نەگە قازاق بولىپ تۋدىڭ؟» نەمەسە: «اناۋ بۇزاۋ نەگە قۇلىن بولىپ تۋماعان؟» — دەگەنمەن بىردەي. سويتسە دە، وسىنداي سۇراقتاردان كەيىن مەن: «شىنىندا دا قالاي اقىن بولدىم؟» دەپ وي ويلايتىن بولدىم...

ەشقانداي وقۋ ورنى اقىن بولۋدى ۇيرەتپەيدى. ول — تەك جاراتىلىستىڭ ماڭدايىنا جازعان سىباعاسى. قالاي بولعانىن اقىننىڭ ءوزى بىلمەيتىنى دە سوندىقتان.

دەي تۇرعانمەن، اكەنىڭ قانىمەن، انانىڭ سۇتىمەن سىڭەتىن بۇل كيەلى قاسيەتتىڭ بويعا دارۋى — توپىراققا ەگىلگەن ءدان عانا. ونى ءارى قاراي دامىتپاسا، باپتاماسا، ءنار بەرمەسە، ول قاسيەت قۇمعا كومىلگەندەي جوعالۋى مۇمكىن.

ەس بىلگەندەگى العاش كورگەنىم — ءبىزدىڭ ۇيدەگى كوپ كىتاپتار. دەنى لاتىن ارپىمەن جازىلعان. ەكى اعام — باقتىعۇل، ماحيز، ولاردان ۇلكەن اپايىم — ءرابيلا ىلعي كىتاپ وقيدى. باقتىعۇل اعام ادەمى، اق قۇباشا، سۇڭعاق بويلى قالپىندا ءالى كوزىمە ەلەستەيدى. ول مەنى ىلعي موينىنا مىنگىزىپ، «ءفارۋىم (مەنى ءۇي ءىشى، اۋىل-ايماق بولىپ «ءفارۋ»، «ءفاري» دەپ اتايتىن) وسكەندە، تەك جىبەك پەن ماقپالدان كيىم الىپ بەرەمىن»، — دەپ ەركەلەتكەن بەينەسى ماعان ونى ەرەسەك، ۇلكەن ادامداي كورسەتەتىن. باقسام، ول سوندا ءى6-17 جاستاعى بالاڭ جىگىت ەكەن. ول توعىزىنشى كلاسس وقىپ جۇرگەندە كەنەتتەن 2-3 كۇن اۋىرىپ، قايتىس بولدى. جۇرت: «كوز ءتيدى، بۇلاردىڭ بوساعاسىنا تىل-كوز جاقپايدى» — دەيدى ەكەن. اكەمنەن كەيىن ءبىزدىڭ ۇيگە بۇل ءبىر ۇلكەن قازا بولدى. اكەم وڭعارسىن وسىدان ەكى جىل بۇرىن ءبىر ۇيدە وتىرىپ اۋىرىپ، سول ۇيدە دۇنيە سالىپتى. ءقازىر ويلاسام، جۇرەگى قابىنعانعا ۇقسايدى. نەشە ءتۇرلى جوقتاۋلاردى وسىلايشا ەسىم كىرمەي جاتىپ ەستىپ ءوستىم.

باقتىعۇل اعامنىڭ قازاسىنان كەيىن ەكى جىل وتكەندە ءمۇعالىم بولىپ ىستەيتىن اپايىم ءرابيلا دا ءبىر جۇماداي اۋىرىپ، ۇيدە قايتىس بولدى. ەستۋىمشە، بىر-ەكى ايدا ۇزاتىلۋ تويى بولادى ەكەن. اۋدان ورتالىعى، ول كەزدەگى ولشەممەن قاراعاندا، ءبىزدىڭ «اقجال» اۋلىنا الىس. اۋىلدا فەلدشەردەن باسقا دارىگەر جوق. اپايىمنىڭ ءىشى تۇينەپ اۋىرعانى، قاتتى قينالعانى ءالى كوكەيىمنەن كەتپەيدى. تەگى، «سوقىر ىشەك» بولسا كەرەك. بەس-التى كۇن ىشىندە اق قۇبا ءوڭى، مولدىرەگەن، باداناداي قوڭىر كوزدەرىنە اقىل تۇنعان كەلبەتى ءبىزدىڭ ءۇيدى نۇرلاندىرا اجار بەرىپ جۇرەتىن ءرابيلا اپايىمنان دا وسىلاي ايرىلدىق.

ەندى انام حاليمانىڭ بار جۇبانىشى، سۇيەنىشى بولىپ بالالارىنىڭ ىشىندەگى تۇستەرى قارا، مىنەزدەرى دە باسقالارىنداي جايما-شۋاق ەمەس قىڭىرلاۋ دەپ سانالاتىن ەڭ «شامالىلارى» ماحيز اعام ەكەۋمىز قالدىق.

ماحيز اعام سول جىلى (اپايىم قايتقان جىلى) ون جەتىگە شىقتى. «سوعىسقا الىپ كەتەدى، قالعان جالعىزىمنان دا ايرىلارمىن» دەپ قورىققان انام اعايىمدى وبلىس ورتالىعى گۋريەۆتىڭ مۇناي تەحنيكۋمىنا وقۋعا جىبەردى. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ بالالارى شەتتەرىنەن ساباققا جەتىك بولاتىن. مۇناي سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىندەردى اسكەرگە المايتىنىن ەستىگەن انام اعايىمنان، «وقۋعا ءتۇستىم» دەگەن حابار كەلگەسىن ازداپ تىنىشتالدى.

ۇيدە، انامنىڭ جانىندا، كۇنى كەشەگى ءۇي تولى جاننان ءالى مەكتەپكە جاسىم جەتپەگەن مەن عانا قالدىم.

كۇندىز-تۇنى انامنىڭ قاسىرەتىن كورىپ، كەش سايىن ءۇيدىڭ ءىشىن رۋلى ەلدەي دۋمانداتىپ جۇرەتىن اپايىمنىڭ، اعالارىمنىڭ ۇشتى-كۇيدى جوق بولۋى، قاڭىراعان ءۇي، انامنىڭ سىڭسىعانىنا ۇقساپ تەرەزە سىرتىندا ءبىر قالىپتى ىزىڭدايتىن جەل — وسىنىڭ ءبارى مەنى ءارى ەرتە ەسەيتىپ، ءارى تىم سەزىمتال، جانى جارالانعىش، كورىنگەن جىلتىراققا، كەز كەلگەننىڭ ماقتاۋىنا جارق ەتە قالمايتىن بالاعا جاتتاۋ، بايسالدى ەتىپ ءوسىردى.

انامنىڭ كوڭىلىن اۋلاعىم كەپ، كىتاپتاردى پاراقتارىن اقتارىپ، وقيمىن. اعالارىم، اپايىم باردا، ەشكىم شۇقشيىپ ۇيرەتپەسە دە، لاتىن ارىپتەرىن، قازىرگى ءالفاۆيتتى ۇيرەنىپ العام. ءالى مەكتەپتكە بارماسام دا، «الپامىس»، «قوبىلاندى باتىر»، «ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسى»، «جامبىل مەن قۇلمامبەتتىڭ ايتىسى»، «قىز جىبەك»، ىعىلمان شورەكوۆتىڭ «يساتاي-ماحامبەت» پوەماسى سەكىلدى شىعارمالاردى زۋىلداتىپ (كىبىرتىكتەپ قالسام، انام سۇيسىنبەيدى دەپ ويلايمىن) داۋىستاپ وقىپ بەرە الاتىنمىن. اپتا سايىن اعايىما حات جازامىن. انام ايتىپ وتىرادى دا، مەن قولىمنان كەلگەنشە بادىرايعان ارىپتەرمەن جازىپ وتىرامىن. ءبىز ءۇشىن قيىنداۋ مەزگىل — كەش. ىڭىردە بىرەر مالدى قوراعا جايعاستىرعاسىن، انام ەكەۋمىزگە ءتۇن بالاسى قاسىرەتتەي كورىنەدى. انام سۇيگەن جارىن، سۇيكىمدى بالالارىن ويلايدى. مەن انامدى ويلايمىن. كۇرسىنگەنىن، كوز جاسىن كورگىم كەلمەي بەزەك قاعامىن. مەن، اناما ەشتەڭە ويلاتپايىن دەيتىن بولۋىم كەرەك، ءۇيدى باسىما كوتەرىپ، جىرلاردى سوعامىن. مەن بەيۋاق تىمسىرايىپ قالسام، انام ماعان ەرتەگى ايتا باستايدى. ءسويتىپ ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزدى جۇباتۋعا تىرىساتىنبىز.

ول كەزدە تەلەديدار دەگەندى كورمەك تۇگىلى، ەستىگەن ەمەسپىز. راديو دەگەن قالپاقتاي قارا تاباقشا كوبىنە قىرىلداپ-سىرىلداپ، اندا-ساندا عانا ساڭقىلداپ سويلەپ كەتەدى. سونداعى بار ەرمەگىمىز — كىتاپ قانا.

ءسويتىپ مەن مەكتەپ ەسىگىن اشپاي تۇرىپ «وقىمىستى» بولىپ الدىم.

مەنىڭ ادەبيەت اۋلىنا كەلەر جولداعى العاشقى «تاربيەشىلەرىم» انامنىڭ اۋزىنان ەستىگەن ەرتەگى، جىر، اڭىزدار مەن ماقال-ماتەلدەر، جۇمباقتار؛ ەكىنشىدەن، ءوزىم وقىعان قازاق حالىق ادەبيەتىنىڭ تۋىندىلارى؛ ول كەزدە ماعان جەردىڭ تۇبىندە جۇرگەندەي كورىنەتىن وبلىس ورتالىعىندا وقيتىن اعاتايىما ءبىر ءۇيلى جاننان كەيىن قاڭىراپ قالعان ۇيدە وتىرىپ قۇلازۋدان ارتا تۇسكەن ساعىنىش پەن مۇڭدى تولتىرىپ جازاتىن حاتتارىم.

مەنى كىتاپتان ءبىر قىزىقتار ىزدەۋگە، قارشادايىمنان كوڭىلدى الاڭداتۋ دەگەندى تۇسىنۋگە ءماجبۇر ەتكەن وسى جاعدايلار ادەبيەت الەمىنە جەتەلەدى. ارينە، ولەڭ نەمەسە اڭگىمە جازۋعا ەمەس، جالپى كىتاپ دۇنيەسىنە قىزىقتىردى.

مەن سۋعا تاپشى، وزەنى مەن كولى، ورمانى مەن تاۋى جوق دالالىق جەردە ءوستىم. قىس قىستاۋىمىزدى ادەتتە «تەڭىز» دەپ اتايتىن دا، جازعى مەكەنىمىزدى حالىق «قىر» دەسەتىن. «تەڭىز» دەيتىنى — قۇبا دالا، ءبىر كەزدە تەڭىزدىڭ سۋى جاتقان توبەلى، سايلى، سوراڭ مەن الابوتا وسكەن جازىق. ودان ءارى جاعالاۋى ءىشىن تارتىپ، قاشىپ بارا جاتقان كاسپيي تەڭىزى. ءبىزدىڭ اتا-انامىزدىڭ جاس كەزدەرىندە الگى جازىقتىڭ ءبارىن تەڭىز سۋى الىپ، قالىڭ قامىستى جاعالاردا باقالار شۋلاپ، ءبىرقازانى مەن دۋاداعى، ۇيرەگى مەن قازى ءسان تۇزەگەن جەر بولىپتى. باس-اياعى 30-40 جىلدىڭ ىشىندە ايدىنى تارتىلعان دالا قارا توپىراقتى سۋسىز شولگە اينالعان كورىنەدى. ءبىز ەس بىلگەندە بازارى تاراعان الاڭداي قۇلازىعان وسى ماڭنىڭ ءار جەرىندە بولەك-بولەك اۋىلدار بولاتىن. ءقازىر ول اۋىلداردىڭ دا ورنى قالماي، ءبىر كەزدەگى تىرشىلىككە قويىلعان بەلگىدەي ءار اۋىلدىڭ زيراتتارى عانا قالىپتى.

سول «تەڭىز» دەگەن ۇلان-بايتاق جەردى جازعى جايلاۋىمەن قوسا ماناش اۋىلدىق سوۆەتى دەپ اتايتىن. ماناش اۋىلدىق سوۆەتى بىرنەشە شاعىن-شاعىن اۋىلداردان قۇرالاتىن: «اقجال»، «قىزتۋعان»، «اقتىكەن توپ»، «دوسبەرگەن»، «بايعانا» جانە باسقالار. ولاردىڭ ءارقايسىسىندا 15-20، كەيدە ودان دا كوپ ءۇي بولادى.

ءبىز «اقجال» دەپ اتالاتىن ۇلكەن توبەنىڭ باۋرايىن مەكەندەيمىز. مەكتەبىمىز 5-6 شاقىرىم جەردە، ءۇش ۇيدەن تۇراتىن، قولدان يلەگەن كىرپىشتەن سالىنعان اپپاق ۇيلەردى اۋىلدا «اق شكول» اتايتىن. «اق شكول» — گۋريەۆ وبلىسىنىڭ تاريحىندا ەڭ العاشقى سالىنعان سوۆەت مەكتەپتەرىنىڭ ءبىرى. ءقازىر ونىڭ دا ورنىندا ءۇيىندى توپىراق قانا.

ماناش اۋلى ۇيىمداسقان كەزدە كاسپيي تەڭىزى قازىرگىدەي قاشىق كەتپەگەن، تولقىنى جارعا سوعىپ، قىسى-جازى قاتپاي جاتادى ەكەن. ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە «باتاعا» دەپ اتالاتىن اۋىل بار ەدى. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ «برودۆەيى» سول جەر بولاتىن. وندا دۇكەن، اۋىلدىق سوۆەتتىڭ كەڭسەسى، كولحوز باسقارماسىنىڭ ورتالىعى، ايتەۋىر، ماناش اۋلىنىڭ سوۆەت ساياساتىن، جارلىعىن تاراتاتىن وشاعى بولىپ ەسەپتەلەتىن. سول «باتاعا» (ورىستىڭ «ۆاتاگا» سوزىنەن شىققان بولۋ كەرەك دەپ ويلايمىن) سوۆەت وكىمەتى ورناعان جىلداردا تەڭىزدىڭ جاعاسىنا ورنالاسقان بالىق قابىلدايتىن پۋنكتتەردەن، بالىقشىلاردىڭ بىرەن-ساران ۇيلەرىنەن تۇرادى ەكەن. مەنىڭ اكەم وڭعارسىن ەسكىشە ساۋاتتى، ورىسشا دا بىلەتىن، اۋىل-ەلگە اسا ءقادىرلى ازامات بولىپتى. ءىنىسى بەكىشتى «تەكەدە» (قازىرگى ورال قالاسى) وقىتىپ، ءوزى «كاسپييرىبپروم» دەپ اتالاتىن بالىق ونەركاسىبى سالاسىندا جۇمىس ىستەگەن ەكەن. ەلگە ءمۇعالىم بولىپ ورالعان بەكىش ءىنىسى ەكەۋى ەڭ العاش بالىقشىلار كولحوزىن ۇيىمداستىرىپ، وعان «قىزىل بالىق» دەپ ات قويعان دا مەنىڭ اكەم دەسەدى.

وتان سوعىسى جىلدارىندا مايدانعا مىڭداعان توننا بالىق بەرگەن، تالاي-تالاي ازاماتتاردى وسىرگەن، نارىن بويىندا اتى ايگىلى سول شارۋاشىلىق تا ءىز-تۇزسىز جەر كارتاسىنان عايىپ بولدى. كەيىنگى جىلدارى ونىڭ ءىزى گۋريەۆ قالاسىنان 20 شاقىرىمداي جەردە بولاتىن (جەردەن سۋ قاشىپ، حالىق تۇرا الماستاي جاعدايعا كەلگەسىن، 1956-1957 جىلدارى كولحوز ماناش اۋلىنان كوشىرىلىپ، بالىقشى اۋدانىنىڭ تەرريتورياسىنا اكەلىنگەن ەدى)، ءقازىر «قىزىل بالىق» دەگەن اتى ءوشىرىلىپ، وكتيابردىڭ 70 جىلدىعى اتىنداعى كولحوز بولىپ قالدى...

ءبىز «اقجال» توبەسىنىڭ باۋرايىنداعى باياعىدا قالاعا كوشىپ كەتكەن بەكەن جەزدەمنىڭ قىستاۋىندا تۇرىپ جاتتىق. كورشىمىز — قاپيا شەشەم. تۇرلان، ميادەن اتتى ەكى ۇلى بار، ەرى سارىعۇل دۇنيە سالعان، كەزىندە پالۋان بولعان دەسەدى. ميادەن ساباق وقۋعا قۇلقى جوق، سالقامسوق، ءبىراق جۇگەن ۇزگەن تەنتەك ەمەس، جالپاق بەتتى، ءىرى دەنەلى سارى بالا، ەكەۋمىز دوپتى بىرگە قۋىپ، بۇزاۋدى بىرگە قايىراتىنبىز. قىس بويى بىرەر مال مەن شاي-سۋدىڭ ءجايى بولماسا، ىردۋ-دىردۋ ءومىر جوق. كوبىسى كوكىرەگىڭە جاتتالىپ قالعان ەرتەگى، جىرلارى بار قابى البا-جۇلبا بوپ جىرتىلا باستاعان تۇيەنىڭ جابۋىنداي كونەرگەن كىتاپتاردىڭ قاي بەتىندە نە بارىن كوز جۇمىپ ايتاتىن بولعاسىن، قىزىعى دا باسەڭ تارتا باستايدى ەكەن.

قار ەرىپ، كوكتەمنىڭ العاشقى بەلگىلەرى بىلىنە باستاۋىنىڭ ءوزى-اق ءبىز ءۇشىن تويدىڭ الدىنداي قىزىق. قوڭىرقاي دالانىڭ كوكىرەگىنە جان كىرىپ، وزەندى، تاۋلى جەردەي كۇرت قىزىل-جاسىل تۇسكە بويانىپ كوز جاۋىن الماسا دا، ءسال-پال كوگىلدىر تارتا باستاعان جون-جوتالارى ساعىمعا ورانىپ، تاۋداي ەڭسەلى كورىنەدى؛ كوز ۇشىنداعى ءۇش-تورت قىستاۋ اينالاسىنداعى قورا-قوپسىسىمەن بيىك ۇيلەرى بوي تۇزەپ، كوگىلدىر تەڭىزدىڭ ۇستىندە تۇرعان كىشىگىرىم قالاداي قول بۇلعايدى.

سوراڭ مەن جۋسان وسەتىن قوڭىر دالانىڭ ءار جەرىندە تازدىڭ توبەسىندەي جارقىراعان تاقىرلار بولاتىن. ءبىز كوبىنە سول تاقىرلى الاڭداردا وينايمىز. قىس بويى ۇيدەن ۇزاپ شىقپايتىن بالالار كۇن جىلىنا ۇيگە كىرگىلەرى كەلمەيدى. ويىنىمىزدىڭ ءتۇرى كوپ ەمەس — «شىلدىك» جانە دوپ، سوسىن اسىق.

«شىلدىك» ويىنى پالەندەي كۇردەلى ەمەس. دالدىكتى جانە الىسقا سەرمەۋدى تالاپ ەتەدى. ۇزىندىعى 60-70 سانتيمەتردەي، جۋاندىعى الاقانعا سىيىپ تۇراتىن تاياق جانە سول تاياقتىڭ شەتىنەن 5-7 سانتيمەتردەي ەتىپ كەسىپ، ەكى جاعىن قارىنداشتىڭ ۇشىن شىعارعانداي ۇشكىرلەيدى. بۇل «شىلدىك» دەپ اتالادى. راديۋسى 30-40 سانتيمەتردەي شەڭبەر سىزىپ، الگى «شىلدىكتى» تاياقپەن ۇشىنان ۇرىپ جوعارى ۇشىرادى دا، جەرگە تۇسىرمەي جانىنان الىسقا ۇشىپ كەتەتىندەي ەتىپ قاتتى سوعادى. قارسىلاسىڭ «شىلدىكتى» تۇسكەن جەرىنەن الىپ لاقتىرىپ، الگى شەڭبەرگە ءتۇسىرۋى كەرەك. تۇسىرە الماسا، تاعى ءارى قاراي سوعا بەرەسىڭ. بۇل ءوزى نەگىزىنەن ەر بالالاردىڭ ويىنى. ءبىزدىڭ كورشىلەردە قىز بولعان ەمەس، مەن ەر بالالارمەن كىشكەنتايىمنان كۇش سىناسۋعا، دوپ قۋىپ، شىلدىك ويناۋعا ءماجبۇر بولدىم. اۋىل بالالارىندا دوپ دەيتىن دوپ تا بولمايدى. جازعىتۇرىم سيىردىڭ ءجۇنى ءتۇسىپ، تۇلەي باستاعان كەزدە تۇسكەن ءجۇندى جيىپ الىپ، ءسال سۋ بۇركىپ، بىرىكتىرەمىز دە، ەكى الاقاننىڭ اراسىنا سالىپ دومالاقتايمىز. سوندا كادىمگىدەي كىشكەنە دوپ بولىپ شىعادى. نەمەسە جامان-جۇمان ەسكى شۇبەرەكتەردى دومالاقتاپ، سىرتىن بۇتىندەۋ ماتامەن قاپتاپ، تىگىپ دوپ جاسايمىز.

ءبىر كۇنى مامام ەرتەمەن «سارى ىنگەنگە» ءمىنىپ، ءبىر جاققا كەتتى. مەن سيىر ورىسكە كەتكەسىن ەكى بۇزاۋدى وزەك جاققا ايداپ تاستادىم. كوكتەمنىڭ شۋاعى مامامنىڭ الاقانى سەكىلدى — قاپيا شەشەم كەلىپ ۇيگە وت تامىزىپ، قازاننىڭ استىنا تەزەك قالاپ بەردى.

تۇسكە تاياۋ مامام «سارى ىنگەنگە» تەڭدەگەن بىر-ەكى چەمودان، تاعى ۇساق-تۇيەك بۋعان-تۇيگەن شاعىن بىردەڭەلەر بار، تۇيەنىڭ ۇستىنە الاسا بويلى ادەمى سارى كەمپىردى وتىرعىزىپ الىپ كەلدى.

ءۇيىمىز ەكى بولمەلى. ءتور جاق — كەڭ، تازا بولمە. مامام ەكەۋمىز سول بولمەدە جاتامىز. ساندىق، اشەكەيلى كەبەجە، مامام ءوزى ماۋىتى ماتادان قوشقار ءمۇيىزدى ويۋلارمەن تىككەن تەڭ — ءبارى سول تورگى بولمەدە جيۋلى.

ەكىنشى بولمەمىز — ودان ءسال شاعىنداۋ، وندا اياق-تاباق قوياتىن، بەتى سىرمەن ورنەكتەلگەن «ۇلدىرىك» دەپ اتالاتىن اعاش پولكالار جانە باسقا دا اس-سۋ جابدىقتارى، قازاندىق بار. كوبىنە وسى بولمەدە تاماق ىشەمىز. كەلگەن كەمپىردىڭ اتى — ءساميا، ۇلكەن ۇلى ءومىرزاق بالىقشى ەكەن، وتكەن قىستا مۇز ۇستىنەن بالىق اۋلاۋدا — «اقاندا» بولىپ، وكپەسىنە سۋىق ءوتىپ، قايتىس بولىپتى. ەكىنشى ۇلى قايىرلى سوعىس باستالىسىمەن اسكەرگە كەتكەن ەكەن، ەكى حات كەلىپتى دە، سودان حابارسىز كورىنەدى. اسىرايتىن ەشكىمى بولماعاسىن، مامام كوشىرىپ الىپ كەلىپتى.

— ەندى بىزبەن بىرگە تۇراتىن بولادى، وتاعاسىسى سەنىڭ اكەڭمەن تالاي دامدەس بولعان ءتاۋىر ادام ەدى. جالعىز ءوزىن قايدا تاستايمىز، بىرگە تۋعان ەشكىمى جوق... اش، جالاڭاش بولساق تا، وزىمىزبەن بىردەي بولار، — دەدى انام.

انام سوعىمنان قالعان ەتتەن قازانعا اس سالدى. قاپيا شەشەم، مايجان اپاي كەلدى. ءبىزدىڭ ءۇي قوناقسىز بولمايتىن. ءبىراق بۇگىن ەرەكشە كوڭىلدى، ءۇي تولىپ كەتكەندەي. شەشەم (مەن ءساميا اجەيدى وسىلاي اتاپ كەتتىم) سابىرلى، كوپ ۇندەمەيتىن، ونىڭ ۇستىنە قۇلاعى ءسال مۇكىستەۋ ەستيتىن، جايلى ادام سەكىلدى. «قۇلاعىنىڭ كەمدىگى كۇيىكتەن بولعان»، — دەيدى انام.

ول كەلگەن كۇنى انام ەكەۋى كەشكىسىن اڭگىمە سوعىپ، وتكەن-كەتكەندى ايتىستى دا، مەنىڭ كۇندەگى كەشكىلىك «ساباعىما» ۋاقىت بولمادى.

ەرتەڭىنە انام «جاڭبىربايدىڭ دۇكەنىنە ۇن ءتۇسىپتى»، — دەپ ون شاقتى شاقىرىم جەردەگى «باتاعاعا» كەتتى دە، شەشەم ەكەۋمىز ۇيدە قالدىق. مەن «باتىرلار جىرىن» قولىما الىپ، «قوبىلاندىنى» زۋلاتا باستادىم. ەستىسىن دەپ، بۇرىنعىدان داۋسىمدى قاتتىراق شىعارىپ، ادەيى ايقايلاپ وقىدىم،

— سەن وقۋ بىلەسىڭ بە؟! — دەپ شەشەم اڭ-تاڭ بولدى، ءارى كەلبەتىنە قۋانىش تولقىنى جۇگىرگەندەي شىراي بايقادىم.

ءوزىم ەڭ جاقسى كورەتىن قوبلاندى جاۋعا شاپقانداعى تايبۋرىلدىڭ شابىسى سيپاتتالاتىن تۇستا سول جىرلار ءوز جۇرەگىمنەن شىعىپ جاتقانداي ارۋاقتانىپ، ارقام شىمىرلاپ كەتەتىن. مەنىڭ بۇل كۇيىممەن شەشەمنىڭ ءىسى بولمادى، ورنىنان ۇشىپ تۇرا كەلىپ، كەشە مامام «سارى ىنگەنگە» تەڭدەپ اكەلگەن كونە ەكى چەموداننىڭ ۇستىندەگى ءوزىنىڭ ەسكىرىپ جىرتىلۋعا اينالعان كورپە-كوپشىگىن تەز-تەز الدى دا، بىرەۋىن اشىپ، ىشىنەن ءبىر تۇيىنشەك شىعاردى؛ تۇيىنشەكتىڭ ىشىندە اق ماتاعا ورالعان قاعازداردى الىپ ماعان بەردى:

— وقىشى، قاراعىم، قايىرلىجاننىڭ حاتى ەدى...

مەنەن بۇرىن دا تالاي قولدان وتسە كەرەك، ءۇش بۇرىشتى ەكى حات جىرتىلا باستاعان ماتاداي ۇلبىرەيدى، اراسىندا جاس جىگىتتىڭ كۇلىمسىرەپ تۇسكەن سۋرەتى بار ەكەن. مەن اسىعىس، شيىرىپ جازعان حاتتىڭ ارىپتەرىن كىتاپتىڭ جازۋىنداي اجىراتا الماي، ءار ءسوزىن ەجىكتەپ، حاتتى وقي باستادىم.

«ارداقتى انامىز ءسامياعا، اعامىز ءومىرزاققا كوپ-كوپ ساعىنىشتى سالەم جولداۋشى قايىرلى دەپ بىلىڭىزدەر.

امان-ساۋ ءجۇرىپ جاتىرسىزدار ما؟ اپا، باسىڭنىڭ ساقيناسى ءجيى ۇستاپ جۇرگەن جوق پا؟ اعا، بيىل «اقاننان» تابىس قالاي بولدى؟ اۋىل-ەل امان با؟

ءبىز بۇگىن تاڭ الدىندا ستالينگرادقا جەتتىك. ەكى ساعاتتان كەيىن ۇرىسقا تۇسەمىز. قاسىمدا ەلدىڭ جىگىتتەرىنەن ەشكىم جوق، ءبارىمىزدى ءار جاققا ءبولىپ جىبەرگەن.

حوش! امان بولىڭدار!

اسىعىس جازدىم. اپا، مەنى ۋايىمداما. بالاڭ قايىرلى.

1941، دەكابر».

مەن داۋىستاپ وقىپ، شەشەم اپپاق جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن كوزىنىڭ جاسىن قايتا-قايتا ءسۇرتىپ، ەكەۋمىز قاڭىراعان ءۇيدى باسىمىزعا كوتەردىك. قايىرلى اعامىزدىڭ ەكى حاتىن مەن، كۇنىنە بولماسا دا، اپتاسىنا ءبىر رەت شەشەمە وقىپ بەرگەندىكتەن، كەيىنىرەك حاتتى وقىعان بولىپ قولىما الىپ، سوزدەرىن جاتقا سوعا بەرەتىن بولدىم.

بۇل حاتتاردىڭ كەلگەنىنە 5-6 جىل وتسە دە، سودان بەرى قايىرلى اعامىزدان ۇشتى-كۇيدى حابار بولماي كەتسە دە، شەشەم «كەلەدى» دەگەن ءۇمىتىن ءبىر ۇزبەيدى.

كەيدە، ۇيدە ەشكىم جوق كەزدە، قىر مۇرىندى، قوي كوزدى، اپپاق جاۋلىعىن يەگىنىڭ استىنان ءبىر بايلاعان، اقسارى جۇزىنە، انام ايتاتىنىنداي، «كوزىنىڭ اعى مەن قاراسىنداي قوس ۇلىنا» دەگەن ساعىنىشى تارام-تارام ىزدەرىن سالعان اقسارى كەمپىر ۇرشىعىنىڭ زىرىلىنا قوسىلىپ، كۇبىرلەپ ءبىر نارسەلەردى ايتىپ، كۇڭىرەنە اندەتىپ پەش تۇبىندە وتىرار ەدى. كوزىمدى اشقالى كورگەنىم قازا، جىلاۋ مەن جوقتاۋ بولعاسىن با — بىرەۋدىڭ كوز جاسىن كورۋىم مۇڭ ەكەن، قول-اياعىم دىرىلدەپ، جۇرەگىم توقتاپ قالعانداي سەزىنەمىن. ءارى شەشەمنىڭ نە دەپ كۇبىرلەپ وتىرعانىن بىلگىم كەلىپ بالالىق قۇمارلىق تا قىتىقتايدى. مامام ادەتتە وكىمەتكە جۇمىس ىستەمەسە دە، بىزگە كيىم-تاماق تابۋ، بىرەر مالدىڭ قامىمەن جۇرەدى. ارى-بەرىدەن سوڭ، ەسىكتى جايمەن اشىپ، تارسىلداتپاي، دىبىس-دەمىمدى شىعارماي كەلىپ، ءبىر قىرىن وتىرعان شەشەمنىڭ جانىنا جايعاسامىن. مەنىڭ تىربيىپ قاسىندا وتىرعانىمدى سەزگەن بويدا، شەشەم ۇرشىعىن جانىنا قويىپ، جاۋلىعىن شەشەدى دە، ءبىر كەزدەگى قايراتتى سەزدىرىپ جان-جاققا شاپشىعان بۇيرا شاشتارىنىڭ جۋسان تۇستەس بۇگىنگى قالدىقتارىن جوندەپ، كەرى بايلايدى. مەنىڭ يىعىما قولىن سالادى. وسى كەزدە ماعان دا جان ءبىتىپ:

— شەشە، «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋدى» وقيىن با؟ — دەپ، ونىڭ قولتىعىنا تىعىلا ءتۇسىپ، «ءالى جىلاپ وتىرعان جوق پا ەكەن» دەگەن سۇراقپەن بەتىنە قارايمىن. «شەشە، نەگە جىلاپ وتىرسىڭ» دەپ سۇرامايمىن. نەگە جىلايتىنىن ىشىمنەن بىلەمىن. ءوزىمنىڭ دە جىلاعىم كەپ كەتەدى. كىشكەنتاي بولسام دا، اعا-اپالارىمنىڭ ءتىرى كەزىندەگى ەركەلىگىم جەتىسپەي مە، الدە ورالماسقا كەتكەن سول سۇيىكتى تۋىستارىمدى ساعىنامىن با، ايتەۋىر بالا بولىپ اسىر سالىپ، جۇرەك جارىلا تايراڭدامايمىن. انام بەتىمنەن قاعىپ نە قاتتى ءسوز ايتىپ كورگەن جان ەمەس. جالپى ول كىسى بىرەۋلەردىڭ ۇيىنەن قاتتى داۋىس نەمەسە قارعىس ەستىسە، قاتتى رەنجىپ كەيىپ قالاتىن. ءوزى رەنجىگەندە، ابدەن تاۋسىلىپ: «وي، بار بولعىر!» — دەيتىن.

ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قاسىندا كاريما دەگەن جاسى ەلۋلەردەگى جەسىر ايەلدىڭ ءۇيى بار ەدى. جالعىز بالاسى اسكەرگە كەتكەن. كۇيەۋىنىڭ اپاسى دەيدى — اقليما دەگەن اپاي دا سول ۇيدە تۇرادى. ونىڭ دا بالاسى مايداندا، حابارسىز. مامامنىڭ ايتۋىنشا، «ەكى جارتى ءبىر ءبۇتىن بولىپ» ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا كۇنەلتىپ وتىر. كاريما اپايدىڭ قولىندا ايەلى باسقا كۇيەۋگە ءتيىپ كەتكەن جارىمجانداۋ قاينىسى، ونىڭ جەتى-سەگىز جاسار ۇلى مەركەنمەن بىرگە تۇرعان. اعاي وتكەن جىلى قايتىس بولدى. ءوزى وقىعان، ءمۇعالىم بولعان، ءتۇر-سيپاتى دا كەلىستى ادام ەدى.

كاريما اپاي جالعىز قاينىسىن (ونى «اقتورە» دەپ اتايتىن) دا، ونىڭ ۇلىن دا باعىپ-قاعىپ، ولارعا قوسا كۇيەۋىنىڭ اپاسىمەن دە ءتاتۋ-تاتتى تۇراتىن. مەركەن، مەن سياقتى، ەكى ايەلدىڭ ورتاسىندا ەركەلەپ، مەكتەپكە بارىپ ءجۇردى. ءوزى اق جارقىن، اقىلدى جانە اقسارى، ءوڭدى، جۇقالتاڭ سۇيكىمدى بالا بولاتىن.

— اللا جازسا، «اقتورەنىڭ» شاڭىراعىن قايتا تۇرعىزادى عوي مەركەنجان، — دەپ، كاريما اپاي قاينىسىنىڭ ۇلىن ءوز بالاسىنان بەتەر ماپەلەيدى. جاتسا-تۇرسا، جانى سونىڭ ۇستىندە.

كاريما اپايدىڭ قايتىس بولعان كۇيەۋى ءبىزدىڭ ۇيدەگى ءساميا شەشەمنىڭ كۇيەۋىنە نەمەرە تۋىس بولىپ كەلەدى ەكەن.

— كاريمالار بار ەمەس پە... ايدالاداعى جەتىمنىڭ ءبارىن جينايسىڭ با؟! — دەگەن بىرەۋلەرگە، انام:

— وزدەرى ءولىمدى-جىتىمدى، قالت-قۇلت ەتىپ ارەڭ وتىرعاندا، ول ۇيدە شەشەيدىڭ بابى تابىلا ما... قاي بالا-شاعامىز ۇيگە سىيماي جاتىر. ماحيزجان بولسا، وقۋدا. قايتا، قاڭعىر-كۇڭگىر، رۋلى ەلدەي بولىپ قالدىق، — دەپ ايتىپ تاستايدى.

ءبىر كۇنى قۇلاقشىنى جالپىلداپ، الاق-جۇلاق ەتىپ ميادەن ەنتىگە كىردى. ءبىز ۇشەۋمىز شۇلدىرەپ شاي ءىشىپ وتىرعانبىز. بۇكىل اۋىلدا جوق ءۇش ليترلىك «بولسكەي» ساماۋرىن ساقىلداپ قايناپ، ادەتتەگىدەي ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ شايى بابىندا ەدى.

— اپا! — دەدى، ميادەن ەسىكتى اشار-اشپاستان ماماما قاراپ، كونە قارا فۋفايكاسىنىڭ سالبىراعان جەڭىمەن مۇرنىن ءبىر سۇيكەپ قويىپ. — اپا، مەركەندى ءبىر ايەل تارتىپ اكەتىپ جاتىر، كاريما اپام سىزدەرگە كەلسىن دەپ...

ءبىز ۇشەۋمىز ءۇش جەردەن تۇرا جۇگىردىك. شاي جايىنا قالدى. كاريما اپايدىڭ ءۇيى ازان-قازان.

— قۇلىنىم، قۇلىنىم! — دەگەن كاريما اپايدىڭ جىلاعان ءۇنى. مەركەن قۇلىندا-قۇلىنى شىعىپ:

— اپا، مەن ول قاتىنعا بارمايمىن، جىبەرمەشى مەنى! — دەپ شىرقىراپ جاتىر. جاسى قىرىقتارداعى اقسارى، ادەمى كەلىنشەك اشۋدان كوگەرەڭدەپ، بالانى جۇلقىپ كيىمىن كيگىزەيىن دەپ اۋرە.

— سەنىڭ باسىڭدى دۋالاپ قويعان عوي بۇلار! — دەپ مەركەنگە شاڭقىلداپ ۇرسىپ كويادى. تىعىنشىقتاي تولىق قارا كىسى الگى ايەلگە بولىسىپ، بالانى جۇلمالايدى.

كاريما اپايدىڭ ۇيىندەگى اقليما اپا دا:

— قايتەيىن، قارعام، ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى كىم سويلەسىن، — دەپ داۋىس ەتىپ، ءۇي ىشىندە سەندەلىپ ءجۇر.

مامام الگى كەلىنشەككە امانداستى دا:

— شىراعىم، مۇنىڭ نە؟ بەردەننىڭ كوزى تىرىسىندە وكىمەتتىڭ ءوزى بالانى وعان قالدىرىپ ەدى عوي، بۇلاردى جازىقسىز شىرقىراتىپ نە قىلعانىڭ؟ — دەدى دە، تىعىنشىقتاي قاراعا اشۋمەن جاقتىرماي قارادى. — ءاي، دياش! سەنىكى نە؟ سەن نەمەنەگە بۇلاردىڭ اراسىنا قۇيىرشىقتاي قىستىرىلىپ ءجۇرسىڭ؟ — دەپ جەكىردى.

اكەم اۋىلدا وتە بەدەلدى، اتى-ابىرويى بولعان ادام، سونىڭ سەلبەۋى مە، الدە ءوزىنىڭ كەربەز، بايسالدى مىنەز-قۇلقىنان با، اۋىلداعى اقساقال-قاراساقالداردان باستاپ، اكىم-قاراعا دەيىن انامدى قاتتى قادىرلەيتىن. اۋىل ماڭىنا كەلگەنى بولسا، ءبىزدىڭ ۇيگە ءتۇسىپ:

— وكەڭنىڭ قاسيەتتى ورنىنا كىرمەي كەتسەك، ارۋاعى كەشىرمەس، — دەپ، جاس-كارىسىنە دەيىن سالەمدەسىپ كەتەتىن.

مامامدى كورگەندە، كەلىنشەك تايساقتاپ، ىڭعايسىزدانعانداي بولدى. ءبىز، ميادەن ەكەۋمىز، بوساعاعا قويعان قاراۋىلداي، قاقشيىپ تۇرمىز.

— اكەسى ءتىرى بولسا ءبىر ءسارى، بۇل ايەلگە نە دەپ بەرەم بالامدى، — دەدى، كەلىنشەك سالدەن كەيىن مەركەندى قايتا كيىندىرىپ. سول كەزدە ءساميا شەشەم كەلىنشەك پەن قارادومالاق كىسىنىڭ قولىنداعى بالاعا جارماسىپ:

— باسىنعان ەكەنسىڭ سەن، قاتىن! «كەربەز جىگىتتىڭ» كوزىنە ءشوپ سالعان سايقالعا بەرەتىن بالا جوق! — دەپ مەركەندى جۇلقىپ قالعاندا، دومالاق قارا ءوزىنىڭ ەكپىنىمەن وماقاسا قۇلاپ ءتۇستى. ميادەن شيقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.

ءتۇسى بوپ-بوز بولىپ كەتكەن كەلىنشەك بالانى كاريما اپايدىڭ كۇشاعىنا اپارا بەرگەن شەشەمدى ەكى قولىمەن كەۋدەسىنەن يتەرىپ جىبەرگەن. شەشەم كۇتپەگەن سوققىدان تاس ەدەننىڭ ۇستىندەگى الاشاعا شالقاسىنان قۇلاپ، قيمىلداماي قالدى. مامام، اقليما اپا، كاريما اپاي ۇشەۋى بىردەي ەندى شەشەمە جۇگىرىپ ەدى.

وسى تۇستى پايدالانعان الگى ەكەۋى بالانى شىرقىراتقان كۇيىندە، شالا كيىندىرىپ، دالاعا سۇيرەي جونەلدى. الگىندە، ءبىز كەلگەندە، ەسىك الدىندا تۇرعان ەرتتەۋلى ەكى اتقا ەكەۋى تەز-تەز ءمىندى دە، كەلىنشەك بالانى الدىنا الىپ، شوقىتا جونەلىستى. ميادەن ەكەۋمىز سوڭدارىنان جۇگىرە ءتۇسىپ، قالا بەردىك. مەركەننىڭ قۇلىنشاقتاي شىڭعىرعان داۋىسى سونادايدان قۇلاعىمىزعا اپ-انىق كەلىپ تۇردى.

ميادەن ەكەۋمىز يىعىمىزدان سۋ كەتىپ كاريما اپايدىڭ ۇيىنە قايتىپ كەلسەك، شەشەمنىڭ باسىن سۇيەپ، سۋ بەرىپ، ءۇش ايەل ابىگەر بولىپ ءجۇر ەكەن.

وسى وقيعادان كەيىن ونسىز دا شاتتىققا كەنەلىپ جۇرمەگەن ءبىزدىڭ سالىمىز سۋعا كەتىپ، بۇرىنعىدان دا جۇدەۋ تارتىپ قالدىق. شەشەم توسەك تارتىپ، ءبىرازعا دەيىن كوتەرىلە المادى. مەن ءتۇن بولسا، شوشىپ ويانىپ، مەركەننىڭ داۋسى قۇلاعىما كەلىپ، سەلقوس ءجۇردىم. كۇن جىلىنا ءبىزدىڭ ەل جازعى جايلاۋعا — قىرعا كوشەتىن. جۇرتتىڭ كوبى كوشىپ كەتتى دە، ءبىز شەشەمنىڭ اۋرۋلىعىنان كۇن ىسىعانشا قىستاۋدا قالدىق.

جازعى كانيكۋلعا اعايىم كەلدى. اقىرى ءبىز دە قىرعا كوشەتىن بولدىق. مەن بۇل كۇندى اسىعا كۇتىپ جۇرگەم. كوشۋ-قونۋ ءداستۇرلى قۇبىلىس بولعانمەن، بۇرىنعىلارى ەسىمدە جوق.

ەرتەمەن تۇرىپ، مامام اعايىم ەكەۋى ەكى تۇيەنى كيىز ءۇيدىڭ ۇزىك، تۋىرلىعىمەن قومدادى دا، اۋەلى كەرەگە، ۋىقتاردى ارتتى؛ ودان سوڭ كەبەجە، تەڭ، ساندىق، تاعى دا باسقا كەرەك-جاراقتاردى تەڭدەپ، جۇك ارتا باستادى. كورپە، كوپشىك، قۇس توسەكتى الاشاعا وراپ سالدى. جۇك ارتىلىپ بولعاسىن، ەكى تۇيەدەگى جۇكتىڭ بەتىنە اكەم باردا الىنعان ەكى كىلەمدى جاپتى دا، ورتاسىنا كورپە جايىپ، الدىڭعى تۇيەگە مەنى وتىرعىزىپ، جان-جاعىمدى ەكى-ۇش كورپەمەن وراپ تاستادى. ەكىنشى تۇيەگە شەشەم وتىرۋى كەرەك. شەشەمنىڭ تۇيەگە ءمىنۋى قىزىق كورىنىس بولدى: مەن سەكىلدى جۇك ارتىلعان تۇيە شوگەرىلگەن كەزدە ەمەس، ورنىنان تۇرعاسىن، مامام بۇيداسىنان تۇقىرتا ۇستاپ، تۇيەنىڭ باسىن جەرگە تاقادى؛ اعايىم شەشەمدى اتقا مىنگىزگەندەي، قولتىعىنان دەمەپ، تۇيەنىڭ موينىنا وتىرعىزدى؛ وسى كەزدە مامام بۇيدانى بوساتا بەرىپ ەدى، تۇيە موينىن لەزدە جوعارى كوتەرگەندە، شەشەم قومنىڭ قاسىنان ءبىر-اق شىقتى! سوسىن جۇكتىڭ ارقاندارىنان ۇستاپ ءوزى جوعارى شىعىپ، باعاناعى كىلەمنىڭ ۇستىنە جايىلعان كورپەگە وتىرىپ الدى. ەكى سيىردى بۇزاۋىمەن قوسىپ، اعايىم جاياۋ ايدادى دا، مامام شەشەم وتىرعان تۇيەنىڭ بۇيداسىن مەنى مىنگىزگەن الدىڭعى تۇيەدەگى كەرەگەنىڭ ۇشىنا بايلاپ، ءوزى مەن وتىرعان «سارى ىنگەندى» جەتەلەدى. كوگىلدىر كويلەكتىڭ سىرتىنان قىزعىلت سارى جىبەك بەلبەۋمەن بەلىن بايلاپ العان انامنىڭ تىپ-تىك دەنەسى ءالى كوز الدىمدا. مەن تۇيەنىڭ ۇستىندە تەربەلىپ وتىرىپ، ەكى تۇيەدەن تۇراتىن ءبىزدىڭ شاعىن كوشىمىزدى ءوز ويىمدا «قىز جىبەك» قيسساسىنداعى سىرلىبايدىڭ كوشىنە تەڭەيمىن. انام قىز جىبەكتىڭ جەڭگەسى بولىپ ەلەستەيدى. اعايىمنىڭ استىندا اتى بولسا عوي دەپ ويلايمىن. ول دا، تولەگەن سەكىلدى، ارعىماق اتپەن ويناقتاتىپ، الدىمىزدا كەتىپ بارا جاتار ەدى-اۋ دەيمىن.

ايداۋ جولمەن ءجۇرىپ كەلەمىز. جۇك ارتقان تۇيەنىڭ ءۇستى بەسىك سەكىلدى، ءبىر قالىپتى تەربەتەدى دە وتىرادى. ۇيقىڭ كەلەدى. اينالانى، ساعىمعا ءمىنىپ ءبىزدىڭ كوشپەن قاتارلاسا قالماي كەلە جاتقان بەلەس-بەلدى دالانى قىزىق كورەمىن. ەلسىز، سۋسىز سۇرعىلت كەڭىستىكتە ساعىمنان باسقا قيمىلدايتىن ەشتەڭە جوقتاي. تەڭىز بەن قۇمنىڭ ارالىعىنداعى وسى ماڭ دالانى ۇلكەندەر «قۇلاق» دەيدى. وسىدان ءبىراز بۇرىن ءبىزدىڭ «سارى ىنگەن» بوشالاپ، ۇشتى-كۇيدى جوق بولىپ كەتتى. تۇيە بوتالاردىڭ الدىندا بوشالايدى دەيدى مامام،

ياعني، ەلسىز جەرگە، الىسقا كەتىپ قالادى دا، سىرت كوزدەن تىس، وڭاشادا تۋادى. مۇمكىن، تىرشىلىككە اكەلەر پەرزەنتىن وزگە دۇنيەدەن قىزعاناتىن بولار؛ الدە جانى قينالعاسىن تىنىش تابيعاتتان تىنىس ىزدەي مە ەكەن...

انام سول جولى بوشالاپ كەتكەن «سارى ىنگەندى» ىزدەۋ ۇشىك قاپيا شەشەمنىڭ الماس وركەش تۇيەسىن سۇراپ الدى. «مەن دە بارايىن»، — دەپ قىڭقىلدادىم. مەنى الدىنا وتىرعىزىپ الىپ، انام وسى قازىرگى ءبىز كەلە جاتقان «قۇلاققا» قاراي جول تارتقان. ءجۇرىپ-جۇرىپ، ءتۇس اۋا جىڭعىل وسكەن تەرەڭ سايدا بوتاقانىن ەمىن-ەركىن يىسكەلەپ، ىڭىرسىپ تۇرعان «سارى ىنگەننىڭ» ۇستىنەن شىقتىق. سونداعى تالتىرەكتەپ اياعىن قالت-قۇلت ەتىپ ارەڭ باساتىن اق بوتا ۇكىنىڭ بالاسىنداي ۇلبىرەپ كوشكە ەرىپ كەلەدى. قىزىل الا نوقتاسى بىردەن كوزگە تۇسەدى. «تۇيەنىڭ تولىنە تىل-كوز جاقپايدى» دەپ، انام بوتانىڭ نوقتاسىن ادەمى اشەكەيلەپ، كورگەن ادامنىڭ نازارى الدىمەن نوقتاعا تۇسەدى دەيتىن.

وڭ جاعىمىزدا موسى اعاشى سەكىلدى بەلگىسى بار قارا توبە «دۇزەن» كورىندى. ودان ارەگىرەكتە اپپاق شاعىلدار ايماعى — ءبىزدىڭ جازعى جايلاۋىمىز نارىن قۇمى ساعىممەن ارالاسىپ بۇلدىرايدى.

— الاقاي! ماما! شاعىل كورىندى! — دەپ ايقايلايمىن تۇيەنىڭ ۇستىندە وتىرىپ.

ارەڭ دەگەندە قۇمنىڭ ەتەگىنە دە جەتتىك-اۋ. بىر-بىرىمەن جالعاسىپ جاتقان تاۋ-تاۋ بۇيرا قۇم شاعىلداردىڭ ارا-اراسىنداعى قياق، قۇرتقاشاش، تۇزگىن، مايقاڭباق، قاراقاڭباق، مورتىق، ساعىز، اقتىكەن وسكەن قوڭىرلىقپەن ءجۇرىپ كەلەمىز. شاعىلدى جەردىڭ ورمانىنداي جىڭعىلدار — قۇمنىڭ باس اينالدىرار ىسسىلىعىندا بىردەن-بىر كولەڭكەلى پانا. جىڭعىل سايلى جەردىڭ قۇلاماسىنا، ويپاتتى جەرلەرگە وسەدى.

انام ابدەن شارشاسا كەرەك، قۇمنىڭ ەتەگىنە ىلىنە «سارى ىنگەننىڭ» موينىنا، شەشەم سەكىلدى اياعىن سالىپ، مەنىڭ قاسىما وتىردى.

ءبىز «ادايقۇدىق» دەپ اتالاتىن، باسىنا قىرىققان قۇناننىڭ جالىنداي تىكىرەيىپ قۇراق وسكەن شاعىلدىڭ ەتەگىنە كەلىپ، جۇك تۇسىرە باستادىق.

بەلۋاردان ءشوپ وسكەن تەگىستىكتە كيىز ءۇي تىگەتىن ورىندى بەلگىلەپ، ۇزىن بويلى، بيىك كەڭ ماڭدايدان تومەنگى قويۋ قاسى مەن ۇلكەن كوزدەرى، ۇش جاعى كوتەرىڭكى قىر مۇرنى، قويۋ قارا مۇرتى تاۋ حالىقتارىنىڭ كەيپىن ەلەستەتەتىن جاسى ەلۋلەردەگى ادەمى كىسى قاسىنداعى ەكى ايەلگە ءبىر نارسەلەردى ايتىپ بۇيرىق بەرىپ ءجۇر.

بۇل ميدار اعاي ەكەن. جانىنداعى جاسى وتىز بەس-وتىز التىلارداعى اق سارى دوڭگەلەك ءجۇزدى، ۇلكەن قوڭىر كوزدەرىنەن جىلۋ ەسىپ تۇراتىن قۇلىن ءمۇسىن سۇلۋ كەلىنشەك اعايدىڭ ۇيىندەگى جەڭگەمىز ساعىن دا، جاسى قىرىق بەستەردەگى، ادەمى كيىمدەرى سۇڭعاق بويىنا ەرەكشە جاراسىم بەرىپ، ءار قيمىلىنان ايدىندا جۇزگەن اققۋداي كەربەز قىلىق ەسەتىن ەكىنشى ايەل — مەنىڭ كىندىك شەشەم ىنتاش بولىپ شىقتى.

تۇيەنىڭ جۇگىن ءتۇسىرىپ بولا بەرگەندە، قولىندا اق تاياعى بار، ۇزىن اق ءشايى كويلەكتىڭ سىرتىنان جەڭسىز ۇزىن قىزعىلت قوڭىر كامزول كيىپ، باسىنا تۇيەنىڭ ۇستىنە باستىرعان شاڭىراقتاي ەتىپ جاۋلىق تارتقان اق كەمپىر سايدىڭ استىنان شىعىپ، بەرمەن قاراي كەلە جاتىر ەكەن.

— بار، اق شەشەڭ كەلە جاتىر، الدىنان جۇگىر، — دەدى انام. جاقىن جاقسى كورەتىن ادامدار كەلە جاتقاندا، بالالار جۇگىرىپ الدىنان شىعاتىن ادەت بار ەدى، بۇل، شاماسى، باۋىرمالدىقتىڭ، وسى ءۇيدىڭ بالا-شاعاسىنا دەيىن ول كىسىنى اسىعا، ساعىنىشپەن كۇتىپ جۇرگەنىنىڭ بەلگىسى بولسا كەرەك. اق شەشەمنىڭ كەيىنگى جاعىندا بىزدەن ءۇش ءجۇز مەتردەي جەردە ۇلكەن اق بوز ءۇي تۇر ەكەن. ميدار اعايدىڭ ءۇيى. اۋىلدىڭ ءبارى اق شەشە اتاپ كەتكەن اق كەمپىر — ميدار اعايدىڭ اناسى، نارىن بويىنداعى اتاقتى مامەك بايدىڭ بايبىشەسى...

مامەك بالالارىن وقىتقان، ءوز زامانىنىڭ وزىق ويلى ادامى بولعان. ۇلكەن ۇلى قاجىعالي — لەنينگرادتا وقىعان، وسى ولكەدەگى العاشكى دارىگەرلەردىڭ ءبىرى، استراحان جاقتا تۇرادى. ميدار اعاي — اۋىلداعى اتقا مىنەر ازاماتتاردىڭ ءبىرى، بۇرىنعى ايەلى دۇنيە سالعان، ۇلى اسقار اسكەردەن حابارسىز كەتىپتى دە، ءوزى ۇزاق جىلدار جالعىز ءجۇرىپ، وتكەن جىلى ساعىن جەڭەشەمدى الماتى جاقتان الىپ كەلىپتى. ىنتاش — اق شەشەمنىڭ ەرتەرەك، قايتىس بولعان جۇماباي دەگەن ميداردان كىشى ۇلىنىڭ كەلىنشەگى. ۇلكەن قىزى گۇلجيان مەنىڭ قايتىس بولعان ءرابيلا اپايىممەن بىرگە وقىعان، ءمۇعالىم؛ ۇلى عابيت سوعىستىڭ العاشقى جىلىندا مايدانعا كەتىپ، قارا قاعاز كەلىپتى. ءبارى ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا تۇرادى.

ىنتاش جەڭەشەم ون ساۋساعىنان ونەر تامعان شەبەر، كيىم تىگەدى. جاپاتارماعاي كىم بولسا سوعان تىگە بەرمەيدى، وقتا-تەكتە، كوڭىلى تۇسسە عانا، بۇل ماڭايدا ەكى ءۇيدىڭ بىرىندە بولا بەرمەيتىن «زينگەر» دەگەن تىگىن ماشينكاسىن چەموداننىڭ ۇستىنە قويىپ، كەربەز قيمىلداپ ءىس تىگىپ وتىرار ەدى. كوپ سويلەمەيتىن، سالماقتى دا سابىرلى جەڭەشەمە ەشكىم قارسى كەلمەيدى، ءتىپتى رۋلى ەلگە ۇكىمىن جۇرگىزەتىندەي قاھارلى اق شەشەمنىڭ ءوزى دە جيىرما تورتىندە جەسىر قالسا دا، سۇيىكتى جۇمابايىنىڭ توسەگىن بىلعاتپاي حور قىزىنداي بولىپ جۇرگەن كەلىنىنە داۋىسىن كوتەرۋگە تايساقتايدى.

مەنىڭ انام مەن ىنتاش جەڭەشەم — كەرەمەتتەي دوس، سىرلاس. مەن تۋعاندا اكەم قىستىڭ ىشىندە ادەيى اتشانا جىبەرىپ ىنتاش جەڭەشەمدى الدىرتىپ، كىندىگىمدى كەستىرتىپتى. انامنىڭ ايتۋىمەن بولار. اكەم دە وتە بالاجان ادام بولسا كەرەك.

— ويپىر-اۋ، ەل ۇل تۋعاندا مارە-سارە بولاتىن ەدى،وڭعارسىن، بۇرىن قىزىڭ بولماعانداي شابىلىپ جاتىرسىڭ عوي! — دەپ ازىلدەگەن قۇربى-قۇرداستارىنا:

— قايدان بىلەسىڭدەر، مەنىڭ بۇل قىزىم ەلدەگى بىرەۋ بولار، — دەپ كۇلە جاۋاپ بەرەدى ەكەن. — وسپەگەن اتانىڭ بالاسىمىن، مەن ءۇشىن ۇل دا ءبىر، قىز دا ءبىر، — دەپ اكەم اتىنا ءمىنىپ، كورشى اۋىلداعى نوعاي مولدانى الىپ كەلىپ اتىمدى قويعىزىپتى.

— «فاريزا» دەگەننىڭ قازاقشا ماعىناسى نە؟ — دەپ سۇراعاندارعا، ءناسيموللا عۇلاما:

— بىرەگەي دەگەن ءسوز. «بىرەۋ دە بولسا، بىرەگەي» دەگەن قازاق ماقالى بار ەمەس پە، — دەپ جاۋاپ بەرىپتى.

وسىنىڭ ءبارىن جۇكتى تۇسىرگەن بويدا «شولدەپ كەلدىڭدەر، شاي ءىشىپ الىپ، ءۇيدى كەشكى سالقىنمەن تىگەرمىز» دەپ ءبىزدى ۇيىنە اكەلگەن ميدار اعاي شاي ۇستىندە ەسكە ءتۇسىرىپ، اراسىندا ءبارىمىزدى قىران-توپان كۇلدىرىپ ايتىپ وتىردى. سوزگە كەرەمەت شەشەن، ءتىلى قۋاقى ادام ەدى.

ميدار اعايلاردىڭ قاسىندا ونىڭ قارىنداسى ۇدىحان مەن كۇيەۋى قادىردىڭ ءۇيى بار ەكەن. قىزى باتەس — ۇلكەنى دە، ۇلى نۇرمۇحان — بىزدەر شامالاس، ۇلكەن قوي كوزدەرى الاڭ-قۇلاڭ ەتكەن، اڭقاۋلاۋ اق سارى بالا.

اعاي ەكى جيەنىن دە تىلمەن تۇيرەپ:

— بۇلار — شەتتەرىنەن سىنىقشىلار، اشۋلانسا اياعىڭدى سىندىرادى دا، جالىنىپ-جالبارىنساڭ، كەرى سالىپ بەرەدى، — دەپ كۇلدى.

شايدان كەيىن ايەلدەر جاعى ءبىزدىڭ ءۇيدى تىگۋگە كىرىستى دە، ميدار اعاي قاسىنا ماحيز بەن نۇرمۇحاندى الىپ، قۇدىق قازۋعا كەتتى. اۋرۋشاڭ، سويلەيتىن ءسوزىن ساباقتى ينەدەي سۋىرتپاقتاماساڭ، ءتىل قاتپايتىن قادىر جەزدەمدى: «باقان كوتەرۋگە كۇشىڭ جەتەتىن شىعار»، — دەپ، اعاي ءۇي تىگۋشىلەردىڭ جانىنا قالدىردى.

ءبىزدىڭ التى قانات ءۇيدىڭ تور كوز كەرەگەلەرى مەن سالالى ۋىقتارى ءالى قىپ-قىزىل، شاڭىراعىن كوتەرىپ، باسقۇرىن تارتقان كەزدە، كوز جاۋىن الادى. مەن ەكى ءجۇز-ۇش ءجۇز مەتردەي جەردەگى قىر استىندا قۇدىق قازىپ جاتقاندارعا كەتتىم. سۋسىلداعان سارى قۇم تابانىڭا تيگەندە جۇپ-جۇمساق، ماقپالدىڭ ۇستىمەن كەلە جاتقانداي سەزىنەسىڭ. ارتىڭا قاراساڭ، قاعازعا سالعان سۋرەتتەي بولىپ، ءىزىڭ سايراپ جاتادى.

ەكى مەتردەي تەرەڭدىكتەن سۋى شىققان قۇدىقتىڭ ىشىندە ميدار اعاي قۇدىقتىڭ كوزىن الىپ جاتىر دا، ماحيز بەن نۇرمۇحان ەرنەگىن جوندەپ، استاۋدىڭ ورنىن جاساۋدا ەكەن.

— ۇزىك، تۋىرلىقتاردى كوتەرىسۋگە شاقىرىپ جاتىر، — دەدىم، شالبارىنىڭ بالاعىن تىزەسىنە دەيىن تۇرگەن اعاي ماحيز بەن نۇرمۇحاننىڭ ەكەۋلەپ تارتۋىمەن قۇدىقتان شىققان كەزدە.

— ەرگەجەيلىنىڭ ەلۋى جيىلىپ، ءبىر ءۇيدى ءالى تىگىپ بولا الماي جاتىر ما؟! — دەپ، اعاي ءۇش سولداتتى ەرتكەن گەنەرالعا ۇقساپ ۇيگە قاراي اياڭدادى. ول كەزدە داستارقان ۇستىنە قازىرگىدەي قۇستىڭ سۇتىنەن باسقانىڭ ءبارىن جايىپ سالمايدى. باۋىرساق، سارى ماي، سوڭىنان ەت بەرەدى. قىرداعى تاعامنىڭ دەنى سۇتتەن جاسالاتىن — ىرىمشىك، قۇرت، سارىسۋ؛ سۋسىنىمىز — ايران، شۇبات، قىمىز. ۇن بولا بەرمەيدى. بولسا دا، شەشەلەرىمىز كۇندە نان كومبەيدى — «قوناق كەلىپ قالار» دەپ كەيىنگە قويادى. كوبىنە ىرىمشىك قايناتامىز. سيىردىڭ شيكى ءسۇتىن قازانعا قۇيىپ، ىشىنە «ۇيىتقى» سالادى. جاڭا تۋعان لاق نە قوزىنى ەنەسىنىڭ ۋىزىنا تويعىزادى دا، سويىپ قارىنىن الادى. ونى «ۇيىتقى» نەمەسە «مايەك» دەپ اتايدى. ۇيىتقىنى قازانداعى سۇتكە مالىپ السا، ءسۇت بىردەن ءدىر-دىر ەتىپ ۇيىپ قالادى. سوسىن قازاننىڭ استىنا وت جاعىپ قايناتا بەرەسىڭ، ءسۇت سارعىش تارتىپ، الاقانداي-الاقانداي ىرىمشىك شىعادى. ىرىمشىكتى ۇزاق جانە جاقسى ساقتاۋ ءۇشىن كەپتىرىپ، قۇرعاتىپ الادى. ال ءسۇت ءسال-پال اشىپ كەتسە، ونى دا قايناتادى. ودان «ەجەگەي» شىعادى، ول ىرىمشىكتەي ءىرى ەمەس، تۇيىرلەرى مايدا بولادى.

ءسۇتتىڭ ىشىنە ايران قۇيىپ قايناتقاندا، تۇيىرلەرى ەجەگەيدەن دە ۇساق، اشقىلتىم تاعام شىعاتىن. ونى سىعىپ، قۇرت جاسايدى. قۇرتتى دا كۇنگە جايىپ كەپتىرىپ السا، ۇزاق مەزگىل ساقتالادى دەيتىن انام. ىرىمشىك، قۇرتتى، ەجەگەيدى قايماققا، سارى مايعا بىلعاپ جەگەندە، تاتتىلىگى ءتىل ۇيىرەدى.

بىر-بىرىنە لايىق، جاراستى سوزدەرى، وي-پىكىرلەرى ءبىر جەردەن شىعاتىن ادامدار جايلى ءسال كەكەسىنمەن ايتقاندا «ىرىمشىككە ماي قوندىرعانداي» دەيدى.

ەتكە نان سالاتىن ۇن بولماعاندا، انام قىستان ساقتالعان ءسۇر ەتتىڭ كىشكەنە ءبىر بولىگىن قايناتىلىپ جاتقان ىرىمشىككە سالىپ جىبەرەتىن. سوندا ىرىمشىكتىڭ ماڭىزى ەتكە ءسىڭىپ، ەرەكشە ءدامدى بولىپ شىعاتىن.

ءقازىر ءتۇرلى حالىقتىڭ نەشە الۋان تاعامىن تاتىپ، نە ىشەمىن، نە جەيمىن دەپ جالتاڭدامايتىن زامانعا جەتكەنمەن، مەنىڭ كوڭىلىم سول بىردە اش، بىردە توق كەزەڭدە جەگەن دامدەردى اڭسايدى دا تۇرادى. الدە ادامنىڭ كۇناسىز بالالىق شاعىنىڭ قايتالانباس پاكتىگىنە اڭسارى اۋا ما، بولماسا بۇل كۇندە كوزى سيرەگەن سول تاعامداردىڭ شىن مانىندە دامدىلىگى مە، ول جاعىن اجىراتا المايمىن.

اينالا جىم-جىرت تىنىشتىق. الىستان ەمىس-ەمىس تۇيەنىڭ بوزداعانى، جىلقىنىڭ كىسىنەگەنى ەستىلەدى. ونىڭ ءوزى دە جەتى قات جەردىڭ استىنان شىعىپ جاتقانداي قۇلاققا تالىپ جەتەدى. جان-جاقتاعى قۇم شاعىلدار ءىڭىر قاراڭعى-لىعىنا بويالىپ، قاراۋىتادى. تايلى-تاياعى قالماي جاس كەلىننىڭ الدىنان شىعاتىن اۋىل بالالارى سەكىلدى جۇلدىزدار ەنتەلەي جاپىرلاسىپ بىزگە قارايدى.

— اناۋ قاي جۇلدىز؟ — دەيمىن سۇق ساۋساعىمدى شوشايتىپ، جۋساپ تۇرعان ءۇيىر جىلقىداي شوعىرلانا قالعان توپ جۇلدىزدى كورسەتىپ.

— كوككە قولىڭدى كوتەرمە، — دەيدى انام، — جامان بولادى. ول — «ۇركەر». ال مىنا جاقتاعى وجاۋ سەكىلدى جەتى جۇلدىزدى «جەتى قاراقشى» دەيدى. كوردىڭ بە، انەبىرەۋىنىڭ قاسىندا ەمىس-ەمىس جىلتىراپ كىشكەنە جۇلدىز تۇر. ول — «ۇركەردىڭ» جالعىز قىزى. «جەتى قاراقشى» ۇرلاپ كەتىپتى. سودان بەرى «ۇركەر» قۋىپ، قاراقشىلار كوك جۇزىندە قاشىپ جۇرەتىن كورىنەدى. بايقاپ قاراساڭ، ىلعي بىر-بىرىنە شالعاي، قاراما-قارسى جاقتا جۇرەدى. ارقا جاقتا جارقىراپ، تاپجىلماي ءبىر ورىندا تۇراتىن — «تەمىرقازىق». «جەتى كاراقشىنىڭ» «اق بوز ات»، «كوك بوز ات» دەگەن ەكى اتى بار كورىنەدى. ول ەكەۋىن دايىن تۇرسىن دەپ «تەمىرقازىققا» بايلاپ قويعان. كوردىڭ بە، «تەمىرقازىقتان» مونشاقتاي ءتىزىلىپ «اق بوز ات» پەن «كوك بوز اتقا» تارتىلعان ارقاندى؟ الدا-جالدا «ۇركەر» بۇلاردى تاۋىپ الا قالسا، قاراقشىنىڭ بىرەۋى قىزدى الىپ، انا ەكى اتپەن قاشپاق. قالعاندارى «ۇركەردى» بوگەپ ۇستاماق.

مەن اۋزىمدى اشىپ، جۇلدىزدى اسپاننان كوز المايمىن.

جۇلدىزدى ارالاپ كەتكىم كەلەدى. ءبىر جۇلدىز قۇلاپ ءتۇستى.

— ماما، بىرەۋى قۇلاپ كەتتى! — دەيمىن، ءالى دە باسىمدى قايقيتىپ بيىكتىككە قادالعان كۇيىمدە.

— قۇلادى دەمە، جۇلدىز اعادى، قۇلامايدى. كوككە قاراي بەرمە، — دەيدى انام. — «مەنىڭ جۇلدىزىم جوعارى!» — دە.

— نەگە «جوعارى» دەيمىن؟

— جەر ۇستىندە بىرەۋ قايتىس بولسا، اسپانداعى جۇلدىزى اعىپ تۇسەدى دەيدى.

— مەنىڭ جۇلدىزىم قايسى؟

— اناۋ جوعارىدا تۇرعان جارىق جۇلدىز سەنىكى، — دەيدى مامام، كۇنشىعىس جاقتاعى باسقالاردان ۇلكەندەۋ، جالت-جۇلت ەتىپ تۇرعان بىرەۋىن يەگىمەن نۇسقاپ.

جۇپ-جۇمساق قۇس توسەكتىڭ ۇستىندە انامنىڭ قوينىنا تىعىلىپ، پىسىلداپ ءۇنسىز جاتقانىممەن، ۇيقىم كەلمەيدى، جۇلدىزداردى ارالاپ، ابدەن شارشاعاندا عانا كوز ىلەمىن.

انامنىڭ تۇلا بويى تۇڭعىشى باعيلا اپايىم تۇرمىستا، بىزدەن ءبىراز جەردە، «ەلەمەس» شاعىلىنىڭ ەتەگىندە تۇرادى. عاپار جەزدەم اسكەردەن جارالانىپ ورالدى. قۇدامىز — ەسىموۆ شۇقان، اتاقتى جىلقىشى، اپايىم دا سول اتاسىنىڭ قاراماعىندا جىلقى باعادى. قىسى-جازى سول ماڭدا، وتە سيرەك قاتىناسادى. بالالارى جاس، ءارى جەر اياعى الىس بولعاسىن، كەلىپ-كەتىپ جۇرۋگە جاعداي بولا بەرمەيدى. انام ماحيزعا ميدار اعايدىڭ ءبىر اتىن سۇراپ الدى دا، ءوزى مەنى ادەتتەگىشە الدىنا الىپ، تۇيەمەن «ەلەمەس» قايداسىڭ دەپ جولعا شىقتى.

شۇقان قۇدا مىنەزى شالكەس، شاپشاڭشىل، بۇركىت تۇمسىق، قامشىسىن بەلىنە كولدەنەڭ ۇستاپ ءسال ەڭكەيىپ جۇرەتىن؛ شەگىر كوزدەرىن تىكتەپ قاداسا، وڭمەنىڭنەن وتەردەي سەسى بار، اتقا مىنسە قۇيىنداتىپ، جاي جۇرگەندە سار جەلىپ وتىراتىن ادام ەدى. اق كوڭىل، مىرزا، قوناق دەسە جالعىز مالىن جايراتا سالار ناعىز دالانىڭ قازاعى.

ءبىز كەلگەسىن ات شاپتىرىپ، اتاقتى دومبىراشى مەڭدىعاليدىڭ حيسمەتىن الدىردى. عاپار جەزدەممەن قۇرداس، ماعان جىگىت اعاسى سەكىلدى بولىپ كورىنگەنمەن، جاسى وتىزدارداعى قىر مۇرىندى تاپالتاق قارا كىسى حيسمەت دومبىرانى اشەيىن سويلەتىپ جىبەردى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن كيىز ءۇيدى كەرنەگەن كەرەمەت سازدى اۋەن ءۇي ماڭىندا شۇقان قۇدانىڭ كىشكەنە قىزى باقتانمەن، اپامنىڭ بالالارىمەن ويناپ جۇرگەن ماعان ەرەكشە اسەر ەتكەندەي. قايتا-قايتا قۇلاعىمدى ءۇي جاققا توسىپ، تىڭ-تىڭدايمىن.

بۇيرا قۇمداردى بۇرقىراتىپ تەمىر ساۋىتى مەن قارۋ-جاراعى جارقىلداعان باتىر شاۋىپ كەلەدى. ات تۇياعى دۇسىرلەپ، ءدال ءۇيدىڭ ىرگەسىنە جەتىپ قالعانداي. ەندى بىردە كەربەز كەلىنشەكتىڭ جۇرىسىندەي سىلقىم اۋەن كوڭىلىڭدى جايباراقات كۇيگە بولەگەندە، ءوزىڭ دە جۇيرىك اتتى تەبىنىپ جاۋعا شاپقانداي بوپ دەمىڭدى ىشىڭە تارتقىزار الدىڭعى سازدىڭ اسەرىنەن ايىعىپ، قىر كەشىنىڭ سامالىنا ءجۇزىڭدى توسقانداي بولاسىڭ.

ماحيز اعام ازداپ دومبىرا تارتاتىن. ونى سەزگەن شۇقان قۇدا ءبىر ءۇيلى جاننان قالعان جالعىز قۇدا بالاسىنىڭ كوڭىلىن اۋلاعىسى كەپ، حيسمەت دومبىراشىعا جاتتى دا جابىستى:

— ال، كاراعىم حيسمەت، مىنا كيەلى دومبىراڭدى قۇدا بالامنىڭ باسىنا جاستا، ءوزىڭ وسى كىسىلەر كەتكەنشە ءبىزدىڭ ۇيدە بولىپ، ونەرىڭدى ۇيرەت، — دەدى.

ءقادىرلى كۇداعيىنىڭ قۇرمەتىنە سويىلعان جاباعىنىڭ جاس ەتى، سابا-سابا سارى الا قىمىز كۇيشى كوڭىلىنە دە شابىت قۇيعانداي. كۇنى بويى وڭاشا ۇيدە ماحيز اعام تىڭقىلداتىپ دومبىرا ۇيرەنەدى. «كەڭەس» كۇيىن ەكى كۇن بويى قانشاما رەت قايتالاسا دا، ساۋساقتارى جۇرت كۇتكەندەي جۇگىرىپ كەتە قويمادى.

— سەندەر شۋلاپ، دۇرىس ۇيرەتكىزبەيسىڭدەر، دالاعا ويناڭدار، — دەپ، ماحيز ءدال ءبىر ۇلكەن جۇمىس ىستەپ وتىرعانداي، ۇيدەگىلەر سىبىرلاي سويلەسىپ، ءبىزدى سىرتقا شىعارىپ جىبەرەدى.

«كەڭەس» كۇيىنىڭ ءبىر سارىندى اۋەنى ەكى كۇن بويى قايتالانا بەرگەسىن بە — مەنىڭ كوڭىلىمە جاتتالىپ قالعان سەكىلدى. دومبىرانى ماعان بەرسە، تارتا جونەلەتىندەيمىن. ءۇشىنشى كۇنى دومبىراشى مەن ماحيز دالاعا شىعىپ كەتكەندە، اڭدىپ تۇردىم دا، جۇگىرىپ كەلىپ كۇمبىرلەگەن قوڭىر دومبىرانى قولىما الىپ، ەپپەن شەرتە باستادىم. كولەڭكەگە كەلىپ، دومبىرانىڭ ءۇنىن تىڭداپ تۇرعان حيسمەت اعايدى بايقاماپپىن.

كىسى تاڭعالارلىق بولماعانمەن، كۇيدىڭ سازى كادىمگىدەي كەلەتىن ءتارىزدى. تەك دومبىرا ساعاعىنان شىعاتىن جەردە مۇدىرىڭكىرەپ، ءارى سىرتتاعىلار كەلىپ قالار دەپ ۇرەيلەنگەننەن، ءسۇرىنىپ-قابىنىپ ساعاقتان ارەڭ كوتەرىلە بەرىپ ەم:

— ءاي، ناعىز دومبىراشى مىنا كىشكەنتاي عوي! قانە، قانە! تارتا عوي! — دەپ كۇيشى كىرىپ كەلگەندە، دومبىرانى سىلق ەتكىزىپ تاستاي سالدىم دا، ءوزىم ورنىمنان ۇشىپ تۇرىپ، سىرتقا جۇگىرە جونەلدىم.

شۇقان قۇدا:

— ماحيزجان وقۋدان شارشاپ كەلدى عوي، وسىندا دەمالسىن، قىمىز ءىشسىن، — دەپ جىبەرمەدى. ءبىراز كۇن قوناق بولدىق، ساعىنعان اپايىمنىڭ جانىندا بولۋدان جالىعار ەمەسپىز. ولار قىسى-جازى جالعىز ءۇي، قىردا وتىرادى.تەڭىز جاقتاعى ءبىز ولار ءۇشىن قالادان كەلگەن كىسىدەن كەم ەمەسپىز.

ءبىر كۇنى شىجىعان ءتۇس الەتىندە قۇدانىڭ ۇيىنە ەكى اتتىلى جولاۋشى كەلدى. قاپساعاي، ۇزىن بويلى، بەتىندە بۇجىر-بۇجىر شەشەك داعى بار، جاسى الپىستارداعى تەلپەكتىسىنىڭ ءبىر كوزى سوقىر، قولىندا دومبىرا.

— قۇمار ءجۇسىپوۆ دەگەن جىراۋ، — دەپ تانىستىردى جانىنداعى بيداي ءوڭدى ورتا بويلىسى.

شۇقان قۇدا تاعى دا دىمى قالماي مال سويىپ، قوناق كۇتتى. كەشكىسىن اس جەپ بولعاسىن، جىراۋ قولىنا دومبىراسىن الىپ، جىر ايتۋعا كىرىستى. جالعىز كوزىن جۇمىپ، دومبىراسىن قاعىپ-قاعىپ قويىپ، داۋسىن كوتەرگەن سايىن ورنىنان قوزعالاقتاپ جىلجي بەرەدى. ۇلكەن-كىشىنىڭ كوزى الگى جىرشىدا. ءبىز، كىشكەنە بالالار، كيىز ءۇيدىڭ ىرگەلىگى مەن تۋىرلىعىنىڭ تۇسىنان سىعالاپ قارايمىز. بىردە ەل قورعاعان باتىرلار جىرى، ول بىتكەسىن ۇسىنعان قىمىزدان جۇتىپ قويىپ، تەرىن ءسۇرتىپ الادى، سوسىن مۇرات اقىننىڭ ايتقانى، ابۋباكىردىڭ تەرمەسى، قاشاعاننىڭ ءسوزى دەپ قۇمەكەڭ اق تەر-كوك تەر بولىپ ءتۇن ورتاسى اۋعانشا جالعىز ءوزى جىر ايتتى. مەنىڭ اقىن-جىراۋدى كوزبەن العاش كورۋىم وسى. وقىعان جىر، ولەڭدەر ارقىلى اقىن دەگەندى كەربەز، ادەمى جانە الدىنا ادام كەلە المايتىن شىنشىل جان دەپ ەلەستەتەتىنمىن. مىنا كىسىنىڭ تۇر-تۇلعاسى دا، جىر ايتۋ مانەرى دە ءبىر ءتۇرلى، كىسى قىزىعارلىق اسەر قالدىرمادى.

ەندى تۇسىمە دومبىرا ەنىپ، ساۋساقتارىم سۋ جورعانىڭ تەڭ باسقان ءتورت اياعىنداي ەركىن سامعاپ، نەشە ءتۇرلى اۋەندەردى تارتىپ جۇرەتىندى شىعاردىم.

انام بۇل «قىلىعىمدى» دۇرىس نە تەرىس دەمەدى. ءبىراق كەشىكپەي اۋىلداعى دومبىراشى يمۇقانعا سالەم ايتىپ، بىرەۋدى جىبەرىپ، ءۇش بۇرىشتى قاراعاي دومبىرا الدىردى.

جاز بويى تىڭقىداتىپ دومبىرا تارتىپ ءجۇردىم. تىڭداۋشىم — نۇرمۇحان. كوزى الاڭداپ، سەلدىر سارى كەكىلى بيىك ماڭدايىنا ءتۇسىپ، اۋزى اڭقيىپ تىڭداۋدان جالىقپايدى. وزىمشە دومبىراشىسىنىپ، وعان ۇيرەتكىم كەلەدى — ميىنا كىرىپ-شىقپايدى. ءبىراق اق كوڭىل، سوسىن اۋزىنا ءسوز تۇرمايدى.

نۇرمۇحان ەكەۋمىز كەيدە قاراقات، شىرماۋىق تەرەمىز. قاراقات — كيىز ۇيگە ۇقساپ دوڭگەلەنىپ وسەتىن اقتىكەنگە شىعاتىن، ءدامى ءسال قىشقىلتىم، مولدىرەگەن سيا ءتۇستى ءدان. ونى جەگەندە اۋزى-باسىمىز قان جالاعان يتتەي اعال-جاعال كوگالا بولىپ شىعا كەلەدى.

شىرماۋىق جاسىل ءتۇستى جاپىراقتى شوپكە شىعادى. ۇزىنشا كەلگەن قابىعىن ارشىپ تاستاپ، ىشىندەگى ءسۇتى شىعىپ تۇراتىن بىر-بىرىنە جابىسقان داندەرىن جەيمىز. شىرماۋىقتى كوپ ارشىساڭ، ساۋساقتارىڭنىڭ باسى كۇلبىرەپ قالاتىنى تاعى بار.

شىلدەنىڭ بەتى اۋعاسىن، قىردىڭ ساعىزى پىسەدى. جاز جاڭبىرلى، جەر وت بولعان جىلدارى ساعىز كوپ شىعادى دا، دوربا-دوربا ەتىپ تەرىپ الىپ، تەڭىزگە كوشكەندە الىپ كەتەمىز.

كەيدە شىرماۋىق، قاراقات ىزدەپ، جالاڭ اياق قۇم كەزىپ ءجۇرىپ، قىردىڭ جۋاسىنا تاپ بولامىز. سەرەيگەن ۇزىن ساباعى سويديىپ، ۇش جاعىندا اق بۇرشىك گۇلدەرى كۇلتەلەنىپ وسكەن قىر جۋاسىن تەرسەك، ۇيگە قۋانا ورالامىز. ايرانعا تۋراپ جەگەن جۋانىڭ ءدامى تاڭدايىڭنان كەتپەيدى.

— ەرتەڭ ەرتەرەك تۇر، كۇن ىسىپ كەتپەي ورمەك قۇرامىز، — دەدى انام ءبىر كۇنى. كوكتەمدە تۇيەلەردى جۇندەگەننەن بەرى شەشەم ەكەۋىنىڭ قولى ۇرشىقتان بوسامايدى. انام جاسىل، قىزىل بوياۋعا ءجۇندى بوياپ كەپتىرىپ، ونى جىڭىشكە ەتىپ ادەمىلەپ ءيىرىپ، ەكى قاباتتاپ، دومالاق-دومالاق ەتىپ دايىنداپ قويعان.

ورمەك قۇرۋ، كيىز باسۋ، ارقان ەسۋ، شىلبىر ەسۋ اۋىلدا كىشىگىرىم تويدان كەم ەمەس. كورشى-كولەم جيىلىپ، قىز-كەلىنشەك، كەمپىر-سامپىر بولىپ جابىلا كىرىسەدى. بوتەن ءۇيدىڭ شارۋاسىندا مەنىڭ جۇمىسىم قانشا دەگەن پيعىل ەشكىمدە بولمايدى.

انام — شەبەر كىسى. ويۋ ويادى، تەرمە الاشا، باسقۇر توقيدى. ماعان «ۇيرەنىپ ال»، ءايت-بۇيت دەمەيدى. ءبىراق كوز الدىڭدا كورىپ جۇرگەنىڭنىڭ ءبارى وزى-وزىنەن جاقسى ولەڭدەي كەۋدەڭە جاتتالا بەرەدى ەكەن. قوشقار ءمۇيىز ورنەك سالعان تەرمە الاشا اناۋ-مىناۋ كىلەمگە بەرگىسىز، ءۇيىمىز قىزدىڭ جيعان جۇگىندەي قۇلپىرىپ كەتتى.

بىردە ۇلكەندەر قوناققا كەتتى دە، اۋىلدا — اۋىل دەگەندە، باس-اياعى ءۇش ءۇي، بالا-شاعا قالدىق. ءبىزدىڭ ۇيگە نەمەرە اپايىم ءمۇسليما قىدىرىپ كەلگەن، مەنىڭ قاسىمدا سول قالدى. جاسى 15-16-دا بولۋى كەرەك. نۇرمۇحان مەن باتەس — تورتەۋمىز ءۇش ءۇيدى كۇزەتەمىز. وزىمىزشە «باستاڭعى» جاساماق بولىپ، ءار ۇيدەن ءدامدى دەگەن تاماقتى جيىپ، ءبىزدىڭ ۇيدە وتىردىق. باتەس ءوز ۇيىنەن قايماق، ماي اكەلدى. انام «كىسە نان» جاساپ جەڭدەر دەپ ەت بەرىپ كەتكەن. ىرىمشىك، قۇرت الدىق، انامنىڭ قوناققا دەپ قويعان ءمامپاسي، توقاشتارىنىڭ شەتىنەن دە قىمقىرۋعا تۋرا كەلدى. تاماعىمىز اش بولماسا دا، ۇلكەندەردەن وڭاشا، ەمىن-ەركىن جەگەن استىڭ ءدامى ەرەكشە سەكىلدى، راقاتتانا تويىپ، ونان سوڭ تورتەۋمىز ءۇيدىڭ ماڭىندا «سوقىر تەكە» وينادىق.

كەشكە قاراي قوناققا كەتكەندەر دە ورالدى.

ات-كولىكتەرىن جايعاستىرىپ بولعاسىن، ءۇش ءۇيدىڭ دە ۇلكەن-كىشىلەرى جيىلىپ، ءۇي جانىنداعى قۇمداق توبە باسىندا وتىرعانبىز. ۇلكەندەر اڭگىمە سوقتى. ءبىر كەزدە نۇرمۇحان اپايى باتەسپەن ءبىر نارسەگە تالاسىپ قالدى دا، نۇرمۇحان باقىرىپ جىلاپ:

— ايتىپ قويايىن با، ا؟! ايتايىن با اپاما؟! — دەپ وكتەمسي سويلەدى. باتەس ۇندەي الماي قالدى.

— ايت، ايتا عوي نە ىستەگەندەرىڭدى! وي، بۇل باتىر عوي، — دەدى، ميدار اعاي ادەتىنشە قۋاقىلانىپ.

— نەنى ايتاسىڭ؟ — دەپ باتەس تە قاسارىسىپ الدى.

— اپامنىڭ تىعىپ قويعان سارى مايىن العانىڭدى شە؟ ۇلكەندەر جاعى جاعدايدى تۇسىنە قويدى بىلەم، دۋ كۇلىپ جاتىر.

— ءاي، نۇرمۇحان، باعانا «ءولدا-بىلدا ايتپايمىن» دەگەنىڭ قايدا؟ وتىرىكشى! — دەدىم، مەن دە شىداي الماي.

— ايتسام، تەك مايدى ايتتىم عوي. قايماقتى، ءسىزدىڭ ۇيدەن توقاش-كامپيت العانىمىزدى ايتقانىم جوق قوي؟ — دەدى نۇرمۇحان ءسال ىڭعايسىزدانىپ.

اۋىلدا ەكەۋمىزدەن باسقا بالا جوق، شاماسى، مەنى بۇدان بىلاي وزىمەن ويناماي قويادى دەپ قورىقتى ما، ايتۋىن ايتسا دا، اۋەلگىدەي ەمەس، ءبىر ءتۇرلى جۋاسىپ، تومەنشىكتەپ قالدى. نۇرمۇحاننىڭ «ۇرلىعىمىزدى» جايىپ سالعانى ماعان جامان اسەر ەتتى. دۇنيەدەگى ەڭ وڭباعان ادام سول سەكىلدى كورىندى. الدىن الا كەلىسىپ، ەشكىمگە ايتپاۋعا ۋادەلەسىپ الىپ، كەنەت قۇپيامىزدى جۇرتقا جاريا ەتكەنى مەن ءۇشىن كەشىرۋگە بولمايتىن كۇنا، ءتىپتى قىلمىس ءتارىزدى كورىندى. ونىڭ بۇل قىلىعىن كەشىرە المادىم. كەيدە ءىشىم پىسىپ، ويناعىم كەلىپ تۇرسا دا، ول كىنالى ادامداي سولبىرايىپ كەلگەن كەزدە، ابدەن جىنىم كەلىپ، جۇرەگىمدەگى وعان دەگەن ءبىر زىلدەي تۇيىنشەكتەن ارىلا الماي قويدىم.

— قوي، ويناسايشى ءبىر مەزگىل! ونى اشۋلاندىرما — ولار ارۋاقتى ادامدار، — دەدى انام ءبىر كۇنى. «ارۋاعىنىڭ» نە ەكەنىنە تۇسىنگەن مەن جوق. كۇندەر سولاي ءوتىپ جاتتى. كۇندە كەشكىلىك توبە باسىنا جيىلعان ۇلكەندەر مەنىڭ كىتاپ وقىعانىمدى قىزىق كورىپ، ەرتەگى، جىرلار تىڭدايدى. ميدار اعايدىڭ ۇيىندە دە ءبىراز كىتاپ بار ەكەن.

مەنى ءبارى جاقسى كورەدى. ىنتاش جەڭەشەم دە كىندىك قىزى بولعاسىن مەنى ەرەكشە ەركەلەتەدى. اق شەشەم دە:

— وڭعارجاننىڭ كەنجەسى عوي، — دەپ اكەمە دەگەن سىي-قۇرمەت سەزىمىن ماعان توگىپ جاتادى. ءبىراق مەن قيساڭداپ، نە شولجاڭداپ كورگەن ەمەسپىن. اينالامداعىلاردىڭ جاقسى كورۋى مەنىڭ ىشتەي ەركىن، وزىمە بەرىك سەنىمدى بولىپ وسۋىمە ىقپال ەتكەن سەكىلدى.

ءبىر كۇنى تۇسكە قاراي ۇدىحان اپايدىڭ قاتتى اشۋلانعان داۋىسى شىقتى.

— مىنا بار بولعىرعا نە بولدى، اۋىلدى باسىنا كوتەرىپ، — دەپ، كولەڭكەدە ۇرشىق ءيىرىپ وتىرعان انام قادىر جەزدەيدىڭ ۇيىنە قاراي اياڭدادى. ەت اسسا، نان قالمايدى — مەن دە ىلەستىم.

پىشەن بريگاديرى حايروللا كەلىپ، جەزدەيگە ءشوپ شابۋعا شىعاسىڭ دەپ مىنەز كورسەتە، ات ۇستىنەن ايقاي سالىپ، شەگىر كوزدەرى سىناتىن اينەكتەي شاتىناپ تۇر ەكەن. ۇندەمەيتىن جەزدەي جاۋاپ بەرگەنشە شاپشاڭشىل ۇدىحان اپاي:

— ەكەۋمىزدىڭ دە اۋرۋلى ادام ەكەنىمىزدى بىلەسىڭ، ەكى بالا جاس، جۇرتتى قان جىلاتپاساڭ، ىشكەن اسىڭ باتپايما سەنىڭ؟ — دەپ ۇرسىسىپ تۇر. سول كەزدە اقشىل سارى كيتەلىن كيىپ، اسىقپاي ۇيدەن شىققان قادىر جەزدەيگە:

— اۋىراتىنىڭ وتىرىك! سەنى جۇمىسقا سالماسام، حايروللا اتىم قۇرىسىن! — دەپ، بريگادير ۇشقىر قاراگەر اتىن ويقاستاتا، جەزدەمىزدىڭ يىق تۇسىنا قامشىمەن تارتىپ قالدى دا، تەبىنىپ شوقىتا جونەلدى.

جەزدەي، قامشى مۇكىس تيسە دە، وزىندەي ادامنىڭ قول جۇمساعان جۇگەنسىزدىگىنە قاتتى اشۋلانىپ، بۋلىعىپ قالدى بىلەم، ءتۇسى كوگەرىپ كەتكەندەي بولدى.

وسى كورىنىس ءبارىمىزدىڭ كوڭىلىمىزگە سىزات ءتۇسىردى.

ەرتەسىنە تاڭەرتەڭگى شايدى الدىمىزعا الىپ جاتقاندا، ۇدىحان اپاي كەلدى. مەنىڭ اۋزىمدى اشىرىپ تاڭعالدىرعان ءبىر وقيعانى ايتتى.

ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ەكى اتتىلى كىسى دۇسىرلەي ءۇي سىرتىنا كەلىپ، قادىر جەزدەيدى سۇراپ، داۋىستايدى. باقسا، كەشەگى بريگادير حايروللانىڭ ۇيىنە كەتىپ بارا جاتقاندا، استىنداعى اتى ۇركىپ، قۇلاتىپ كەتىپتى. وڭ اياعى جىلىنشىگىنەن سىنعانعا ۇقسايدى. قادىر جەزدەيگە:

— جازدىم، جاڭىلدىم، مەنەن ءبىر قاتەلىك كەتتى!.. ارۋاعىنا قول كوتەردىم... كەشىرسىن مەن بەيباقتى، كەلىپ ءوزى سيپاپ، سالىپ كەتسىن، — دەپ، الگى كىسىلەردى جىبەرگەن. ءارى جالىنىپتى، بەرى جالىنىپتى — جەزدەي ءتىل قاتپاي، جاتىپ السا كەرەك.

— جەڭەشە، اقىلىڭدى ايتشى، قادىردىڭ قاتتى رەنجىگەنى سونشا — كەشەدەن ءنار تاتپاي ءالى جاتىر، — دەدى ۇدىحان اپاي اناما. — كوز-كورە ءولىپ قالا ما الگى حايروللا قۇرعىر!.. تۇندەگىلەر تاڭعا جاقىن كەتىپ ەدى، الگىدە تاعى ەكى كىسى جىبەرىپتى. ابدەن قينالىپ جاتىر دەيدى. ميدار اعا دا، ىنتاش تا كەلىپ: «قادىر، بارسايشى، كەشىرىم سۇراپتى عوي»، — دەپ كورىپ ەدى، ءتىل قاتپادى. جەڭەشە، سەنىڭ ءسوزىڭدى جەرگە تاستامايدى...

اپايدىڭ بريگاديرگە دەگەن كەشەگى رەنىشى ەندى جاناشىرلىقپەن الماسىپ ۇلگەرىپتى.

انام ەكەۋمىز «ارۋاعى ۇستاپ» جاتقان جەزدەيگە باردىق.

— شىراعىم قادىر، كەز كەلگەن ادامعا رەنجىپ شالا بۇلىنەتىن بولساڭ، سەنىڭ كەمەڭگەرلىگىڭ قايسى؟! «تاسپەن ۇرعاندى اسپەن ۇر» دەيدى، «بىلمەگەندى ءبىلىپ ۇيالت» دەگەن تاعى بار. ادام تۇگىل، ايۋاننىڭ دا قينالعانىن كورىپ تۇرىپ كومەكتەسپەۋ — كۇنا. قۇداي بەرگەن كيەلى قاسيەتىڭ بار. اشۋلانشاق بالاداي قىرىن قاراپ جاتىپ الۋ دۇرىس ەمەس، مۇنىڭدى ارۋاق تا كەشىرمەيدى، — دەدى انام.

جەزدەي ۇلكەن كوزدەرىن الارتا ءبىر قارادى دا، ورنىنان تۇرىپ كيىنە باستادى. باعاناعى ەكى كىسى ءۇي جانىندا ءۇش بۇكتەتىلىپ، قامشىلارىنىڭ سابىن شۇقىلاپ ءالى وتىر. اناداي جەردە ەرتتەۋلى ءۇش ات قاڭتارۋلى تۇر. شاماسى، قادىر جەزدەيدى الىپ كەتۋ ءۇشىن ءبىر اتتى جەتەككە الىپ كەلگەن.

«سىنىق سالۋ» دەگەن مەنىڭ ميىما كىرىپ-شىقپايدى، ءبىراق ايتەۋىر ءبىر قۇپيا، جۇمباق جاي دەپ باعدارلايمىن.

كەيىن، ەسەيە كەلە، باتەس پەن نۇرمۇحان دا سىنىقتى كەرەمەت سالاتىنىن تالاي كوردىم. بەرەگىرەكتە ماحيز اعام ماشيناسى اۋدارىلىپ، اياعى سىندى. سوندا باتەستىڭ سىنىق سالعانىن ءوز كوزىممەن كوردىم: ءوزى قارا تەرگە ءتۇسىپ، سىنعان جەردى كوزىن جۇمىپ وتىرىپ ساۋساقتارىنىڭ ۇشىمەن سيپاپ، قاي جەردە قانداي سىنىق بارىن كورىپ وتىرعانداي، ءاربىر سۇيەكتى، ونىڭ كىشكەنە سىنىقتارىن ورىن-ورنىنا كەلتىرىپ، ياعني سالىپ، تۇزدى سۋعا تۇيەنىڭ شۋداسىن قايناتادى دا، شىم-شىم باتاتىن ىسسى كۇيىندە الگى جەرگە تارتىپ تاستايدى. سودان سوڭ «شارتتايدى». «شارتتاۋ» دەگەن، ءقازىر ويلاپ كورسەم، — سىرقات ادامنىڭ تولىق تىنىش جاعدايدا بولۋى. مىسالى، جەتى كۇنگە نەمەسە قىرىق كۇنگە شارتتايدى؛ وسى مەرزىمنىڭ ىشىندە ۇيگە بوتەن ادامدار كەلۋگە، ءۇي ىشىندە ايقاي-شۋ، رەنىش، ۇرىس-كەرىس، تارسىلداتىپ شەگە قاعىپ نەمەسە جاعىمدى، جاعىمسىز اڭگىمەلەر ايتۋعا بولمايدى.

— بيىل مەكتەپكە باراسىڭ، ساعان ءبىرىنشىنىڭ كىتاپتارىن اكەلدىم، — دەدى ءبىر كۇنى ماحيز اعام. ءوزى وقۋىنا كەتەيىن دەپ جينالىپ جۇرگەن.

قۇمنىڭ قاق ورتاسىندا نە ءجوندى مەكتەپ بولسىن — ەكى بولمەلى ءۇي عانا. ونىڭ ءوزى دە بىزدەن ەداۋىر جەردە بولىپ شىقتى. وقۋشىنىڭ فورماسى دەگەندى ەستىگەن دە ەمەسپىز. ىنتاش جەڭەشەم اق كىلاڭكوردەن كوفتا، قارا ساتەننەن يۋبكا تىگىپ بەردى. مەكتەپكە كولىكپەن باراتىن بولدىق. ەل قىردا، تەڭىزگە مۇز قاتا، قاراشانىڭ اياق كەزىندە عانا كوشەتىن بولعاندىقتان، باستاۋىش مەكتەپتى ۋاقىتشا قۇمنىڭ ەتەگىندەگى ءبىر ۇيگە ورنالاستىرعان ەكەن.

بالا سانى از، ءتورت كلاستا جيىرما شاقتى وقۋشى، ءمۇعالىم دە بىرەۋ — ساپۋرا اپاي. ءبىرىنشى مەن ءۇشىنشى ءبىر بولمەدە، ەكىنشى مەن ءتورتىنشى ءبىر بولمەدە، ءمۇعالىم ەكى جاققا كەزەك بارادى. ءبىرىنشى كلاستىڭ جازۋ، وقۋى، ءتىپتى ەسەبى دە مەن ءۇشىن پالەندەي قيىنعا سوقپادى. سوندىقتان ءبىرىنشى توقساننىڭ اياعىندا وقۋ وزاتى بولعانىم ءۇشىن مەكتەپ ەكى تاس شاي سىيلاپ، ءوزىمدى ەكىنشى كلاسقا وتكىزىپ جىبەردى.

قاراشانىڭ قارا سۋىعىندا تەڭىزگە كوشتىك. اعام وقۋىنا كەتىپ قالعان. تىرشىلىگىمىزدىڭ بار سالماعى ىلعي دا اناما تۇسەدى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ىشەتىن سۋدىڭ قات بولۋى بۇكىل ەلدىڭ ازابىن كۇن سايىن ارتتىرىپ، بەينەتتى تىرلىكپەن كۇن كەشتىرەدى. وقيتىن بالالارى جوق، مالمەن وتىراتىن ميدار اعايدىڭ ءۇيى سەكىلدى كەيبىر ۇيلەر قۇمدا قىستايدى؛ قىستاۋ، قورا-قوپسىلارىن سالىپ، قۇدىقتى شەگەندەپ، قىس بويى سودان سۋ ىشەدى.

وزەن-كولى، بۇلاعى بار ەل ەڭ باقىتتى ەل عوي دەسىپ، اۋىل ادامدارى سۋدى ارماندايدى. تەڭىزگە كەلگەسىن ەل ەلۋ-الپىس شاقىرىم جەردەگى كاسپيي جاعالاۋلارىندا مۇز قاتۋىن كۇتەدى. تەڭىزدىڭ اششى سۋى قاتقان كەزدە، مۇزى ءسال-پال تۇششىلاۋ بولادى. تۇيەگە بيدون، كۇبىلەرىن تەڭدەپ، ارباسى بارلار تۇيە اربا، ات اربامەن مۇز تاسيدى. ءسويتىپ ءىلدالدالاپ بۇكىل ەل، ايتەۋىر، تىرشىلىك ەتەدى. جاڭبىر جاۋا قالسا، ۇيدەگى ىدىس-اياقتىڭ ءبارىن جايراتىپ دالاعا جايىپ، سۋ جينايدى. قىستا قار جاۋعان كەزدە اعىل-تەگىل سۋعا جارىپ، ەل ءبىر جاساپ قالادى. قىستاعى قاردى ساقتاۋ ءۇشىن ءاربىر ءۇي مۇز كومبە جاسايدى: ۇزىندىعى تورت-بەس، ەنى ەكى-ۇش مەتردەي ءتورت بۇرىشتى ەتىپ، جەردى ەكى-ۇش مەتر تەرەڭدىككە قازىپ، اينالا قابىرعالارىن تەڭىزدىڭ نار قامىسىمەن قورشايدى دا، ءىشىن كۇرتىك قارمەن تولتىرىپ، بەتىن كادىمگى ءۇيدىڭ توبەسى سەكىلدى قالىڭ ەتىپ جاۋىپ تاستايدى، شەتىنەن ءبىر ادام سىياتىن ەسىك قالدىرادى. قىرعا كوشكەنشە سول مۇز كومبەنىڭ قارىمەن كۇنەلتەدى.

قىردان كوشىپ كەلە جاتىپ، جۇك ارتقان تۇيەنىڭ ۇستىندە انام ماعان اڭگىمە ايتادى. كوز جەتەتىن جەردىڭ اتىن، تاريحىن اڭگىمەلەيدى.

— باياعى بالا، جاساڭ كەزىمىزدە وسى جەرلەر ايدىن شالقار سۋ ەدى، — دەپ، كۇرسىنە وتىرىپ وتتى جانارىن اينالاعا مۇڭدانا قادايدى. — ول زامان ەندى ورالمايدى عوي جارىقتىق...

مەن اناۋ قوڭىر جازىقتىقتىڭ ءبارىن سۋ الىپ جاتقانداي ەلەستەتەمىن. سول شاقتان باستاپ مەندە ءبىر ارمان پايدا بولدى: ەرتەڭ ءوسىپ، ۇلكەيگەندە وسىناۋ قۇمايت، قۋراپ بارا جاتقان جەردىڭ ءبارىن سۋلى ولكەگە اينالدىرسام دەيمىن. ول سۋدى قايدان، نەمەن اكەلەم -بۇل جاعىن ويلاپ جاتپايمىن. كوز الدىما نەشە ءتۇرلى سۋرەتتەر ەلەستەيدى. بەتى ايناداي جارقىراپ جاتقان ايدىن؛ شەت-شەگىنە كوز جەتپەيدى؛ جاعالاۋلارى كوكورايلى شالعىن؛ قۇلىندارى شاپقىلاپ، جۋساپ تۇرعان بيەلەر؛ كۇزگى جەل مەن جازعى ءشولدى اپتاپقا قاقتالىپ ەرتە ءاجىم باسقان جۇزدەرى قايتا جاسارعانداي، كوزدەرىنە مۇڭ ورنىنا شاتتىق ۇيالاعان مەنىڭ اياۋلى اۋىلداستارىم: قاپيا شەشەم، مايجان اپاي، ءايىم اپام، دايىر جەزدەم بالا-شاعالارىمەن ءبارى-بارى كوز الدىمنان ءوتىپ جاتادى. ءوزىم قيالدان جاساپ العان اپپاق كەمەدە سول ايدىننىڭ قۇدىرەتتى حانشاسىنداي جاعالاۋداعى حالىققا ورامالىمدى بۇلعايمىن.

قۇدايى كورشىمىز — قاپيا شەشەم قىستاۋعا بىزدەن بۇرىن كوشىپ كەلىپتى. كوشىپ كەلگەن ءۇيدى اينالاداعى كورشى-كولەم بىرىنەن سوڭ ءبىرى شاقىرىپ، ەرۋلىك بەرەتىن قازاقتا ادەت بار. ءبىر ساۋعاندا شەلەك ءسۇت شىعاتىن قوڭىر سيىرى الدىڭعى كۇنى تۋعان ەكەن. ۋىزىن قايناتپاي، ادەيى ءبىزدىڭ كەلۋىمىزگە ساقتاپ قويىپتى. ۋىز ءپىسىردى. ۋىز دەپ مال تۋعانداعى العاشقى بەرەتىن ءسۇتىن ايتادى دەيتىن انام؛ قويۋلاۋ، پىسىرگەن كەزدە كوجەگە ۇقساپ، قويمالجىڭ تارتادى، تاتتىلىگى ءتىل ۇيىرەتىن وسى ءدامدى تاعامدى مال يەسى كورشى-كولەمىمەن جيىلىپ بىرگە ىشەدى؛ ۋىزداي ۇيىعان تاتۋلىققا ىرىم بولادى دەسەدى. ميادەن ەكەۋمىز جاز بويى كورىسپەي ساعىنىسىپ قالىپپىز. ويىنعا دا، تاماققا دا كەنەلىپ قالدىق. قاپيا شەشەم ەكەۋمىزگە ەكى اياق «كوپىرشىك» جاساپ بەردى. سيىردىڭ سوڭعى ءيدىرىمىن تۇبىنە ازداپ ايران قۇيعان زەرەن اياققا ساۋدى؛ سيىردىڭ جەلىنىنەن شىققان جىپ-جىلى ءسۇت ايرانمەن قوسىلىپ، بەتى كوپىرشىپ، كادىمگى قايماق سەكىلدى تاعام پايدا بولدى؛ ايراننىڭ اسەرىنەن بە — استىڭعى جاعىندا شالاپ سەكىلدى سۋ ىركىلىپ ەدى، ونى بولەك قۇيىپ الىپ، بىزگە ايرانداي قويۋ ءارى ەرەكشە ءدامدى، بەتىندەگى ماڭىزىن بەردى.

جاز بويى قۇم ارالاپ، شارشاپ كەتكەن اۋىل ادامدارى قىستاۋعا كەلگەسىن قۋانىسىپ، بىرى-بىرىمەن ساعىنىسا كورىسەدى. كەشەڭ كۇزدىڭ شۋاعى، كوكتەمدەگىدەي نە شىلدەدەگىدەي شاقىرايىپ شاقشا باسىڭدى شاراداي قىلمايدى، ءبىر قالىپتى ءارى جانىڭا، تىنىسىڭا راقات جايباراقاتتىق سەزىم ۇيالاتادى.

وسىنداي جايما-شۋاق كۇننىڭ بىرىندە، ءتۇس الەتىندە ءبىزدىڭ ۇيگە قاراي تورت-بەس اتتىلى، قىزىلدى-جاسىلدى كيىنگەن قىز-كەلىنشەكتەر كەلە جاتىر ەكەن. اۋىلداعىنىڭ ءبارىن ەلدەن بۇرىن كورەتىن ميادەن-حابارشى ادەتىنشە تاناۋلاپ جۇگىرىپ كەلدى.

— الگى سىرعانىڭ جاڭىلسىنى ۇزاتىلايىن دەپ جاتىر دەگەن، تانىسۋعا كەلە جاتقان عوي، — دەپ انام ءبىزدىڭ ۇيگە قىدىرىپ كەلىپ جاتقان نەمەرە جەڭگەم ساليحاعا، ماعان، قاپيا شەشەمنىڭ ۇلكەن ۇلى تۇرلانعا:

— بارىپ، ات ۇستاپ، قوناقتاردى قارسى الىڭدار، — دەپ بۇيىردى. ءوزى كورپە سالىپ، قوناق قابىلداۋعا ازىرلەنە باستادى.

اتتىلى قوناقتار ۇيگە جاقىنداعاندا، ءبىز اۋلا سىرتىنا شىعىپ، قاقپا الدىندا ءارقايسىمىز اربىرەۋىنىڭ اتىن ۇستاپ، ءتۇسىرىپ، كولىكتى اشىق اۋلانىڭ ىشىنە قاڭتارا باستادىق. ميادەن ەكەۋمىزدىڭ بويىمىز ءبىر قارىس، شىلبىر ۇستاعانىمىز بولماسا، تىزگىنىن ەردىڭ الدىڭعى قاسىنا ءىلىپ قاڭتارۋعا بويىمىز جەتپەيدى. ساليحا جەڭەشەم قىز-كەلىنشەكتەردى باستاپ، ۇيگە كىرۋگە شاقىردى.

ازىلدەسىپ، اندەتىپ قوناقتار كوڭىلدەگىدەي وتىرىستى.

جاڭىلسىن — بىزگە اعايىن بوپ كەلەتىن دوكەن اعاي مەن سىرعا جەڭەشەمنىڭ قىزى؛ اقسارى، ورتا بويلى، نۇرى مول قوي كوزدەرىنەن ىلعي مەيىرىمنىڭ، باۋىرمالدىقتىڭ لەبى ەسىپ تۇراتىن سۇيكىمدى جان. مەن ونى جاقسى كورەتىنمىن. «كۇيەۋگە كەتەدى» دەگەندى ەستىگەندە ءىشىم الاي-تۇلەي بولىپ، ءالى كورمەگەن، بولاشاق جەزدە بولاتىن جىگىتتەن قىزعانىپ، ءبىر ءتۇرلى كۇيدە ءجۇردىم. جاڭىلسىن مەنى تورگە، جانىنا شاقىرىپ، بەتىمنەن ءسۇيىپ، باۋىرىنا تارتقاندا، ءىش-باۋىرىم ەلجىرەپ، جىلاعىم كەلىپ، ايتەۋىر، الەك-شالەگىم شىقتى.

— «تانىسادى» دەگەن نە؟ — دەپ، تاماق دايىنداپ جۇرگەن ساليحا جەڭەشەمنەن سۇرادىم. ول مەنىڭ اتىمدى اتاماي «ەركەم» دەيتىن.

— قىز بويجەتكەسىن تۇرمىسقا شىعادى، باسقا ۇيگە، باسقا اۋىلعا كەتەدى. كەتەر الدىندا جاقىن-جۋىق، اعايىن-تۋمالارىنىڭ ۇيلەرىنە بارىپ، قوشتاسادى، — دەپ، سىبىرلاي سويلەدى قايناپ تۇرعان اق ساماۋرىندى جارقىلداتا ءسۇرتىپ جاتقان جەڭگەم.

انام جاڭىلسىنعا كويلەكتىك ماتا، باسىنا تارتاتىن شاشاقتى جىبەك ورامال بەرىپ، جىلاسىپ اتتاندىردى.

«اق شكول» ءبىزدىڭ اۋىلدان التى-جەتى شاقىرىم جەردە. انام تىگىپ بەرگەن ساتەن سومكەگە قاعاز، كىتاپتارمەن قوسا ءبىر ءۇزىم نان وراپ سالىپ الامىن. كوك قارىنداشتان ەزىپ جاساعان سيانى سالۋ ءۇشىن سومكەنىڭ سىرتىنا كىشكەنە قالتاشا جاپسىرىلعان. ءبىرقاتار بالالاردىڭ سياسى توگىلىپ، كىتاپ، داپتەرلەرى بىلعانىپ قالاتىنى بولادى دەپ انام ادەيى جاساعان ەدى.

ءتورتىنشى كلاستا وقيمىن. جازعا سالىم كەز بولاتىن. ءبىزدىڭ كلاستاعى كوزى جىلتىراعان سارى بالا عاينوللا، مەكتەپتەن ۇيگە قايتىپ كەلە جاتقانىمىزدا، ءلاززات دەگەن بىرگە وقيتىن قىزعا الدەنەگە ۇرىنىپ، ەكەۋى قاعىسىپ قالدى. ءلاززات ونىڭ كەۋدەسىنەن بار پارمەنىمەن يتەرىپ جىبەرىپ ەدى، عاينوللا تىراڭ اسىپ قۇلاپ تۇسكەنى! بالالار دۋ كۇلىپ، «قىزدان تاياق جەگەن عاينوللا باتىر» دەپ ءماز بولىستى. سوندا مەنىڭ تىلىمە مىناداي جولدار ورالدى:

«عاينوللانى قارا:

قيقاڭداعان بالا،

ءلاززاتتى قولمەن

ۇرىپ قالدى جاڭا.

جىلتىڭ-جىلتىڭ كوزى،

بىلدىر-بىلدىر ءسوزى.

ۇرىنام دەپ قىزدان

تاياق جەدى ءوزى!»

بالالار اۋىزدارىن اشىپ قالدى.

— ءوزىڭ شىعاردىڭ با؟ قايتا ايتشى؟ — دەسىپ، ءبارى مەنى قورشاپ ورتاعا الدى. «ءبارى» دەگەندە، باس-اياعى بەس-التى بالا.

ءىڭىر اراسىندا قاپيا شەشەم كەلدى.

— قىز-اۋ، مىنا جيەن بۇگىن ولەڭ شىعارىپتى الگى تەنتەك عاينوللاعا! ميادەن اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمىپ: «ءفارۋ ولەڭ شىعاردى»، — دەپ كەلدى، — دەدى اناما ۇلكەن جاڭالىق ايتقانداي.

انامدى قايىن ءسىڭلىم دەپ، اتىن اتاماي «قىز»، كەيدە «كەربەز قىز» دەپ اتايدى.

— ە، ولەڭ شىعارسا، نەسى بار! مەنىڭ كىشكەنتايىم اقىن بولادى ءالى، — دەدى انشەيىندە ماقتانۋ، ارتىق سويلەۋ دەگەندى جەك كورەتىن انام.

سول كۇنى ءوزىم، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ەداۋىر كوڭىلىم كوتەرىلىپ، وزىمشە «اقىنمىن» دەگەن سەزىممەن ۇيىقتادىم.

ساباقتان كەلىپ، ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرمالاردى ورىندايمىن دا، «پيونەر» جۋرنالى مەن «قازاقستان پيونەرىن» قادالىپ كەلىپ وقيمىن. كروسسۆورد، چاينۆورد، ءسوزجۇمباق كورە قالسام، شەشكەنشە اسىعامىن.

مەنىڭ ەرەكشە ءسۇيسىنىپ وقيتىنىم «ءبىرجان سال مەن سارا قىزدىڭ ايتىسى» ەدى. بۇل شىعارمانى انام دا ۇناتاتىن، مەن قانشا وقىسام دا، انام جالىقپاي، سۇيسىنە تىڭدايتىن. اقىن سارانىڭ كەسەك-كەسەك سوزدەرىنە، تاپقىرلىعىنا ريزا بولاتىن.

ءبىز، قىرداعى اۋىلدىڭ بالالارى، كىشكەنتايىمىزدان ماحامبەتتىڭ جىرلارىن قۇلاعىمىزبەن ەستىپ، جانىمىزعا ءسىڭىرىپ وستىك. سوندىقتان با، جوق، حالقىمىزدىڭ تاربيە داستۇرىنەن بە — ايتەۋىر، ەر-ازاماتتىڭ ءبارى، يساتاي، ماحامبەت سەكىلدى، ەل-جۇرتىنا تىرەك، كەسەك مىنەزدى، ءبىر ءسوزدى، ۇساق-تۇيەكپەن ءىسى جوق، تۋرا ايتاتىن باتىل، جان دۇنيەسى كەڭ بولادى دەپ ۇعاتىنبىز. ايەل ادامعا ولارمەن تىكتەسۋگە، تالاسۋعا بولمايتىنداي كورىنەتىن.

مەنىڭ وسى ۇعىمىما العاش سىزات سالىپ، كۇمان تۋعىزۋعا سەبەپ بولعان — سارانىڭ باتىل ويلارى، كوركەم ۇيقاسقان شۋماقتارى.

ايەل زاتى ەر-ازاماتقا تۋرا قاراپ تۇرىپ، ءوزىنىڭ وي-پىكىرىن، مۇمكىندىگىن اشىق ايتۋىنا بولادى ەكەن-اۋ دەگەن وي ۇشىعىن كەۋدەمە تۇسىرگەن دە — سارا اپامىزدىڭ وسى ايتىسى.

ارينە، ول كەزدە، عۇلاما ويلارعا بەرىلىپ، بولاشاقتا سونداي بولسام، سۇيتسەم دەگەن پىكىرگە كەلگەن ەمەسپىن. قالاي بولعاندا دا، كوركەم ءسوزدىڭ قۇپيا الەمىنىڭ الىستان تالىپ ەستىلگەن بۇلبۇل ۇنىندەي مەنىڭ قۇيتتاي جۇرەگىمە اسەر ەتكەنى انىق ەدى.

قاراپايىم، تۇسىنىكتى تىلىمەن، وقۋعا جەڭىلدىگىمەن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «سۇلۋشاش» پوەماسى، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ «كىم جازىقتىسى» مەن «قامار سۇلۋى» دا جالىقپاي وقيتىن سۇيىكتى شىعارمالارىم بولاتىن.

ءوزىم دە ەپتەپ ولەڭ «قۇراستىرىپ»، «پيونەر» مەن «قازاقستان پيونەرىنە» جىبەرەمىن. بىردە ساباقتان كەلسەم، انام:

— ساعان حات كەلدى. الماتىدان كەرىنەدى، — دەدى «ەشتەڭە تۇسىنبەدىم» دەگەن جۇزبەن. اشىپ قاراسام، اتىمدى تاسقا باسىپ تۇرىپ، ماعان جازىلعان حات! شەشەم مەن اناما داۋىستاپ وقىپ بەردىم. «قازاقستان پيونەرى» گازەتىنىڭ رەداكسياسىنان ەكەن.

«فاريزا!

جىبەرگەن ولەڭىڭدى الدىق. ولەڭ جازعانىڭ، ونى رەداكسياعا جىبەرگەنىڭ وتە دۇرىس.

ازىرگە ولەڭدەرىڭ گازەتكە جاريالاۋعا كەلىڭكىرەمەي جاتىر.

ءبىراق بۇعان رەنجىمە! كىتاپتى كوپ وقى. جازعاندارىڭنىڭ وزىڭە وتە ۇنايتىنىن بىزگە جىبەرىپ تۇر.

سالەممەن، س. سارعاسقايەۆ».

مەنىڭ توبەم سول كۇنى كوككە ەكى-اق ەلى جەتپەي قالدى. اسىپ-تاسۋدى بىلمەيتىن انامنىڭ جۇزىنەن دە ءبىر ءتۇرلى ريزاشىلىق سەزىمدى شىراي تانىلادى.

سول كۇننەن باستاپ قاعازدان باس الماي جازا بەرەتىن بولدىم: كروسسۆورد، چاينۆورد قۇراستىرام، ولەڭ شىعارام دەگەندەي... ولار قالاي شىعىپ جاتىر، اراسىندا ءىلىپ الار بىردەڭە بار ما، جوق، قۇر شيماي ما — ونى ءبىلىپ جاتقان مەن جوق جانە كورسەتەتىن دە ەشكىم جوق. رەداكسيادان حات كەلگەنىنىڭ ءوزى مەنى «اقىن» ەتىپ جىبەرگەندەي سەزىنەمىن. كەشىكپەي «پيونەر» جۋرنالىنان دا جوعارىداعى مازمۇنداس حاتتار كەلە باستادى. اۋىلداعى ۇلكەن-كىشى قۇلاقتانىپ، كەيبىرەۋلەرىنىڭ:

— مىنا وڭعارسىن مارقۇمنىڭ كىشكەنتاي قىزىنا الماتىدان تاسقا باسىلعان حات كەلەتىن كورىنەدى، تەگىن بالا بولمادى-اۋ، شاماسى، — دەگەن اڭگىمەلەرى قۇلاعىنا تيگەندە، انام كادىمگىدەي كوڭىلى ءوسىپ، ماساتتانىپ قالاتىن. ماعان رەداكسيادان كەلگەن حاتتاردى، ءتىپتى كونۆەرتىنە دەيىن اسپەتتەپ، باياعى ءبىزدىڭ ۇيگە ءوزى كەلىن بولىپ تۇسكەندەگى قامقا بورىك، دەڭبىت بەلبەۋ، كۇمىس القا، پارسى ىلگەكتەرىن، اكەمنىڭ كۇمىس قامشىسىن ساقتاپ قوياتىن ءوزىنىڭ كىلتىن سالىپ بۇراعاندا، دىڭعىر ەتىپ، ەرتەگى زاماننىڭ قاقپاسى اشىلىپ جاتقانداي ادەمى اۋەنمەن اشىلاتىن ساندىعىنا سالىپ قويادى.

ماحيز اعام قالادان كەلگەن سايىن ۇلكەن-ۇلكەن قازاقشا، ورىسشا كىتاپتار اكەلەتىن بولدى. كەلگەندە، ءوزى باس الماي وقيدى. ءرابيلا اپايىم مەن باقتىعۇل اعايىمنان قالعان كىتاپتار دا كوپ-اق. ولاردىڭ كوبى لاتىن ارپىمەن جازىلعان. ول كىتاپتاردىڭ ىشىنەن ماعان ەرەكشە اسەر ەتكەنى «كەنەسارى — ناۋرىزباي» پوەماسى.

اعام قادالىپ كەلىپ وقىعان كىرپىش كىتاپتى قولىما الدىم. «اننا كارەنينا» دەگەن جازۋ بار. وقي باستادىم. تۇك تۇسىنبەيمىن. ءبىزدىن اۋىلدا ەم بولادى ەكەن دەپ ىزدەسەڭ دە، ورىس تابا المايسىڭ. يۋدين دەگەن سيديعان ۇزىن سارى ورىس فەلدشەر بار، ول «باتاعا» باسىنداعى دۇكەنشى وكەش اعامنىڭ ۇيىندە تۇرادى. وكەش اعاي دا، حاديشا جەڭگەي دە تازا، تىراشتانىپ جۇرەتىن اقسۇيەك ادامدار ەدى، ءۇش-تورت بولمەلى ءۇيىنىڭ، اينالاسىنا دەيىن قاشان بارساڭ دا، جىلان جالاعانداي، جالتىلداپ تۇراتىن. پالەندەي دۇنيە-مۇلىك جيمايدى، ءبىراق حاديشا جەڭەشەم تاماقتى دا ءدامدى پىسىرەدى، اۋلا-قورا، ءۇي-جايىن دا شىبىن تايعانداي ەتىپ ۇستايدى. ءيۋديننىڭ ءوزى دە بىرەر جىل تۇرعاندا قازاقشا ۇيرەنىپ الدى. راس، ءبىزدىڭ مەكتەپتە باسقا پاندەردىڭ مۇعالىمدەرى سەكىلدى ورىس ءتىلىنىڭ مامانى دا وتە مىقتى پەداگوگ قاسىم اعاي ەدى. سول قولىن سوعىس الاڭىندا قالدىرعان، اسپان تۇستەس كوگىلدىر كوزدى، قىر مۇرىندى، جۇقالتاڭ ەرىندەرى، ونسىز دا ات جاقتى كەلبەتىن ودان سايىن قۋقىلداندىرىپ كورسەتەتىن بيىك ماڭدايىنان قايىرىلعان سارعىش شاشى مەن كيگەن كيىمى ىلعي ءبىر ۇقىپتىلىقتى، مادەنيەتتىلىكتى اڭعارتىپ تۇراتىن قاسىم اعاي اپتاسىنا ءبىر رەت مەكتەپ بويىنشا «ورىس ءتىلى كۇنىن» وتكىزەتىن. بۇل كۇنى بالالار بىلگەندەرىنشە ورىسشا سويلەۋگە، ۇلكەن ۇزىلىستە ورىسشا تاقپاقتار اندەر ايتۋعا ءتيىس.

دەگەنمەن سالعان جەردەن «اننا كارەنينانى» ءتۇسىنۋ قيامەتتىڭ قىل كوپىرىنەن وتۋمەن بىردەي بولدى. ءتىسىم وتپەگەسىن، اقىرى قويدىم.

جەتىنشى كلاسس وقىپ جۇرگەن تۇرلاندى فزۋ-عا (فابريچنو-زاۆودسكوە ۋچيليششە) اكەتەتىن بولدى. باسقا جاققا، ايتەۋىر ءبىر قالاعا. مۇنى ەستىگەندە، قاپيا شەشەم تالىپ قالدى. ادەتتە، فزۋ-عا ناشار وقيتىن بالالاردى الادى دەپ ەستيتىنبىز. تۇرلان — جالعىز شەشەسى مەن ءىنىسى ميادەننەن باسقا سۇيەنىش بولار ەشكىمى جوق، ساباعى ىلعي «بەس» بولماسا دا، جاقسى وقيتىن، اق سارى كەلگەن ادەمى بالا. جەتىنشى كلاستان ءتورت وقۋشى جىبەرىلۋى كەرەك ەكەن، ءۇش ۇلگەرمەۋشىگە تاعى ءبىر وقۋشى قوسۋ قاجەتتىلىگى تۋادى. شىن مانىندە وتە ناشار وقيتىن ماحمۋد، باستىقتىڭ بالاسى بولعاندىقتان، ۇلگەرۋشىلەر قاتارىندا جۇرگەن. ماحمۋد — اۋىلدىق سوۆەت ءتوراعاسىنىڭ جالعىز ۇلى، ەلدە جوق كيىم كيەدى، ونىڭ مىنەتىن اتى ومىراۋى اپپاق تا، باسقا جەرى مەڭسىز قارا، قاراساڭ كوزىڭدى الا المايسىڭ. اۋىلداعى بىرەۋدەن قىزىعاتىن ءبىر نارسە كورسە، نەمەسە ەستىسە، ماحمۋد جىلاپ وتىرىپ الاتىنىن، اكىم اكەسى الگى زاتتى قالاي دا ۇلىنا الىپ بەرەتىنىن اۋىل جىر قىلىپ ايتاتىن. ءسويتىپ، تۇرلان جاقسى وقىسا دا جامان وقيتىن ماحمۋدتىڭ ورنىنا فزۋ-عا جىبەرىلدى.

اۋىلداعى حالىقتىڭ جۇگىنەتىن جەرى — اۋىلدىق سوۆەت. قاپيا شەشەم جىلاپ-ەڭىرەپ بارعانمەن، ەشتەڭە شىعارا المادى، ءتىپتى قارسىلىق بىلدىرگەن مۇعالىمدەردى دە ايبارلى اكە مانساپ قۇدىرەتىمەن جىم قىلدى.

قۇرماننىڭ وزبىرلىعىن انام ەكەۋمىز الدىڭعى جىلى كورگەنبىز. اكەمنىڭ كۇمىس توعا، كۇمىستەگەن ومىلدىرىك، قۇيىسقانىمەن قوسا قازاقى ەرىن تارتقانداي قىلىپ الىپ كەتكەنى ەسىمنەن كەتەر ەمەس. ءوزى اكەمنىڭ جانىندا اتقوسشى بولىپ جۇرەتىن جىگىت ەكەن. ءسىڭىرى شىققان قارا كەدەيدىڭ بالاسى دەپ، ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەسە دە، سۇيرەلەپ ءجۇرىپ ەل قاتارىنا قوسقان اكەم كورىنەدى.

— قامشىنىڭ سابىن باسساڭ، باسى وزىڭە تيەتىنىنەي جاقسىلىقتىڭ جاماندىق بولىپ ورالاتىنى نەسى ەكەن، — دەي وتىرىپ، انام قاپيا جەڭگەسىن جۇباتقان بولادى. — ەل كورەدى، جەر كورەدى، ەرتەڭ-اق ازامات بولىپ كەلەدى، — دەيدى.

— تەكسىزگە تەڭدىك تيسە، تەكىرەكتەپ كەتەدى عوي، — دەپ شەشەم دە ءسوز قوسادى، قۇرماننىڭ جەتىم-جەسىرگە زورلىق كورسەتەتىن قاراجۇرەكتىگىن ايتادى.

— وي، قۇداي، سوقىر بولىپ قالدىڭ با؟ جاسى ەلۋگە جەتپەي اكەسىن الدىڭ، ەندى بويى ءوسىپ، بۇعاناسى قاتپاعان، قارشاداي قارعامدى قايدا قاڭعىتتىڭ؟! — دەپ قاپيا شەشەم شاشىن جايىپ جىلايدى.

مەن قۇرماندى بارىپ ءولتىرىپ تاستاعىم كەلەدى. قارلىعاداي باتىر بولىپ كەتسەم، اتشانانىڭ ۇستىندە ءبۇرىسىپ، الىسقا كەتىپ بارا جاتقان تۇرلاندى الىپ كەلەر ەدىم. سوندا قاپيا شەشەم قانداي قۋانار ەدى!

جاتاردا اناما ەرىپ، ۇستىمە اكەمنىڭ ەسكى شولاق تونىن سۇيرەتىلدىرە جامىلعان كۇيىمدە دالاعا شىعامىن. جەردە قار «ەلەمەستىڭ» تۇزدى سورىنداي جىلت-جىلت ەتەدى. جۇلدىزدار شاقىرايىپ، جاپىرلاي ءتونىپ تۇرادى. ءار جەردەن ءيتتىڭ ۇرگەنى ەستىلەدى.

— جۇلدىزدار جارقىراپ تۇر، ەرتەڭ كۇن اشىق بولادى ەكەن، — دەيدى انام.

قاپيا شەشەمنىڭ ۇيىمەن ەكى اراداعى سىرعاناقتىڭ بەتى جۇزىنەن اۋا باستاعان ايدىڭ ساۋلەسىمەن شاعىلىسىپ، شىنىداي جىلتىرايدى. ونى بىزگە شەلەكپەن سۋ تاسىپ توگىپ، تۇرلان جاساپ بەرگەن. ميادەنگە، ماعان، وزىنە اعاشتار جونىپ، تابانىنا قوس سىم تارتىپ، كونكيدى دە تۇرلان ءوزى جاساپ، بىزگە سىرعاناۋدى ۇيرەتكەن بولاتىن.

الىستاعى ۇيلەردىڭ تەرەزەلەرىنەن وت كورىنەدى. كەيبىر ۇيلەردىڭ ءتۇتىنى اسپانعا تىك كوتەرىلەدى. ميادەن ءۇيىنىڭ شاعىن قوس تەرەزەسى سوقىر كىسىنىڭ كوزىندەي ۇڭىرەيىپ، قاراۋىتىپ تۇر.

انام قاقپانى بەكىتىپ، ەسىكتەردى جاپقانشا، سەلتيىپ كۇتىپ تۇرامىن. اياعىمداعى اعامنىڭ قونىشتى ەسكى باتەڭكەسىن تارپىلداتىپ، اناممەن جاعالاسا ۇيگە كىرەمىن. ايقارا اشىلعان ەسىكتەن بىزگە ىلەسە اياز دا ەنەدى.

— وت كومىپ قويايىن، — دەپ انام كوسەۋىمەن قازاننىڭ استىنداعى قيدىڭ شوعىن كۇلمەن قالىڭ ەتىپ جاۋىپ تاستايدى دا، قازاندىقتىڭ اۋزىن ۇيدەگى جىلۋدى تارتادى دەپ ۇلكەن تابامەن بىتەپ قويادى. سىرىڭكە از، ونى ۇنەمدەۋ ءۇشىن تۇندە، جاتاردا، وسىلاي شوقتى كۇلمەن كومىپ تاستايدى دا، ەرتەسىنە تاڭەرتەڭ وت جاققاندا سول شوقتى تامىزىق ەتەدى. قىردا وتىرعاندا دا جەر وشاققا وت كومەدى.

انامنىڭ مۇقيات، ۇقىپتى ادام ەكەنىن بىلەتىن اۋىل ايەلدەرى ەرتەمەن ءبىزدىڭ ۇيگە وت الۋعا كەلەتىن. اسىعىس كەلىپ، اسىعىس كەتەتىن ادامعا ايتىلاتىن «وت الۋعا كەلگەندەي» دەگەن تىركەستىڭ ءمانىن مەن ول كەزدە تۇسىنبەيتىنمىن.

شەشەم ءالى ديىرمەن تارتىپ وتىر. ءبىزدىڭ اۋىلدا ەگىن دەگەنىڭ اتىمەن جوق. اسقاباقتى قاۋىن دەيتىن ناعىز ءبىزدىڭ ەل. ورال جاقتان بىرەۋلەر تۇيەگە ارتىپ قاپ-قاپ بيداي اكەلىپ ساتادى. اقتوبەدەن شىعاناق دەگەن بىرەۋدىڭ وسىرگەن تارىسى دەپ باداناداي-باداناداي اپپاق تارى اكەلەدى تارىنى قازانعا قايناتىپ، بورتە باستاعاندا سۋىن سارقىپ الادى دا قۋىرادى. سوسىن قۋىرىلعان تارىنى اعاش كەلىگە تۇيەدى. ەلەپ، ەكشەپ ءدانىن جەۋگە الادى دا، قابىعىن مالعا بەرەدى.

بيدايدى دا قۋىرادى. كوبىنەسە بيدايدى ۇن ەتىپ، نان كومەدى. شويىن تابانى وتقا قىزدىرىپ، اشىتقان قامىردى يلەپ تاباعا سالادى دا، بەتىن ەكىنشى تابامەن جاۋىپ كوسەۋمەن قاۋسىرىپ، قولامتاعا كومگەندە، ءيىسى مۇرنىڭدى قىتىقتاپ، سىلەكەيىڭدى ەرىكسىز شۇبىرتاتىن قىزعىلت سارى تابا نان ءپىسىپ شىعادى. ونى سارى مايعا ىسسىلاي باتىرىپ جەسەڭ، تاماقتىڭ كوكەسى سول.

ۇيدەگى ءتىسىم وتەتىن كىتاپتىڭ ءبارىن وقىپ ءبىتىردىم اپتاسىنا ەڭ از دەگەندە بىر-ەكى حاتتى الماتىعا، «پيونەرگە»، «قازاقستان پيونەرىنە» جولدايمىن، باياعىشا جاۋاپ حات كەلگەنى بولماسا، جازعان-سىزعان دۇنيەلەرىمنىڭ بىرەۋى شىقپايدى. اندا-ساندا كولىكپەن كەلەتىن پوچتانى كادىمگىدەي كۇتىپ جۇرەمىن. كەلگەن بويدا بالالار گازەتىنىڭ بەتتەرىن ارالاپ شىعام. تاسقا باسقان حاتتاردىڭ دا قىزىعى باسىلايىن دەدى.

سوسىن دومبىرا جاساۋعا كوڭىلىم كەتتى. اۋىلدا جۇماعاجىپ، يمانعاجىپ دەگەن اعايىندى ەكى كىسى مەنىڭ ءرابيلا اپايىم مەن باقتىعۇل اعاما قاراعايدان مۇنارالى بەيىت تۇرعىزعان ەدى. ەكەۋى دە اعاشتان ءتۇيىن تۇيگەن شەبەر كىسىلەر بولاتىن. اناما ەرىپ جۇماعاجىپ اعايدىڭ ۇيىنە بارعاندا ول جاساپ جاتقان زاتتاردى كورىپ قىزىعاتىنمىن.

ۇيدە ەر ازامات بولماعانسىن، اناۋ-مىناۋ شەگە قاعۋ سەكىلدى جۇمىستار ماعان بۇيىم ەمەس. قاسىما كومەككە ميادەندى الىپ، اۋەلى بورەنەنى ارامەن كەستىك. كىشكەنتاي بالتامەن بەس-التى كۇن شاۋىپ، ارەڭ دەگەندە دومبىرانىڭ سۇلباسىن جاسادىق تا، سابىن جىڭىشكەلەپ جوندىق ەندى ەڭ قيىنى ويۋ بولدى. ميادەن كوپكە توزە المادى، ءوزىم شۇقىلاپ ءجۇرىپ، ايتەۋىر جاساپ ءبىتىردىم. سالماعى، وتىرىك ايتقان كىسىگە، التى كيلوگرامم بولاتىن، ولپى-سولپىلاۋ دومبىرا شىقتى.

بۇل كەزدە مەن ءبىراز كۇيلەردى، ءوزىم بىلەتىن اندەردى تارتا الاتىن حالگە جەتكەم. بۇراۋىن ءتۇسىرىپ، كۇيىن كەلتىرەمىن. دەگەنمەن بۇل ونەرىمنىڭ قاي-قايسىسى دا مەنى ءبارىبىر كىتاپتان اجىراتا المادى. رەداكسيالارعا ولەڭدەرىمدى جىبەرۋدەن دە تىنبايمىن. ولار دا «جارامايدى» دەگەن جاۋاپ حاتتارىن جاۋدىرۋدان جالىقپايدى. ەندى وبلىستىق گازەتتىڭ رەداكسياسىنا دا كوپ ولەڭنىڭ بىر-ەكەۋىن زۋلاتىپ جىبەردىم.

ءبىر جىلى، ۇمىتپاسام، جەتىنشى كلاسس وقىپ جۇرگەن كەزىم عوي دەيمىن، ايتەۋىر كۇزدىڭ العاشقى ايلارىنىڭ بىرىندە، وبلىستىق گازەتتى اشىپ قالسام، سوڭعى بەتىندە مەنىڭ ءتورت شۋماق ولەڭىم تۇر! تومەنگى جاعىنا اتىم مەن فاميليامدى بادىرايتىپ قارا ارىپپەن جازىپ قويىپتى! ودان تومەن داليعان ءبىر ماقالا باسىلىپتم. جازعان اقىن اعامىز سىرباي ماۋلەنوۆ ەكەن. جۇمىس بابىمەن وبلىسقا كەلگەن ايتۋلى اقىن وبلىستىق گازەتتىڭ رەداكسياسىنا تۇسكەن وبلىس جاس تالانتتارىنىڭ ولەڭدەرىن تالداپ، اراسىندا دارداي ەتىپ مەنى دە اتاپ كەتىپتى.

كەلەر جىلى «قاااقستان پيونەرى» گازەتى دە، «وسى جازعىشتان قۇتىلايىق» دەدى مە، «بالالار تۆورچەستۆوسى» دەگەن ايدارمەن ءبىر بەتتى الىپ جاتقان ولەڭ، اڭگىمەلەردىڭ قاق باسىنا مەنىڭ دە ەكى شۋماق ولەڭىمدى شىعارىپ قويىپتى!

سودان مەنىڭ ادرەسىمە جان-جاقتان وقۋشىلاردىڭ جازعان حاتتارى جاۋسىن! جامبىل، قوستاناي، الماتى وبلىستارىنان كەيبىر قىزدار ءتىپتى فوتولارىن قوسا سالىپ جىبەرىپتى.

وسىلايشا مەنىڭ ولەڭ الەمىنە تۇساۋىم كەسىلدى.

ارينە، ول كەزدە جازعاندارىمدى ولەڭ دەۋدەن اۋلاقپىن. مەنى قۇشتار ەتكەن جىر الەمىنىڭ شىم-شىتىرىق جولدارى مەن سىناقتى جىلدارى كەيىن باستالدى.

ءبىراق مەنىڭ كىشكەنتاي جۇرەگىمە تاسقا قاشاپ سالعان تاڭباداي ءىز قالدىرعان بالا شاقتىڭ ءار ءساتى مەنى ادەبيەت دەپ اتالاتىن ەرتەگىدەي الەمگە قاراي ءتاي-تاي باستىرىپ، ءسابي ساۋساقتارىمدى سوزا، تۇرىپ-جىعىلىپ انا كوكىرەگىنە ۇمتىلعانداي تالپىندىردى.

سول تالپىنىس جەتكىزبەي جۇرگەن كوگىلدىر شىڭدارعا مەنى ءالى جەتەلەپ كەلەدى.

1989

---