سوزدەردىڭ بايلانىسۋ تۇرلەرى. قيىسۋ
وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى،
ارىس اۋدانى، م. شاحانوۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبى
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
پولاتوۆا اينۇر مۇسلىمبەك قىزى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: سوزدەردىڭ بايلانىسۋ تۇرلەرى. قيىسۋ
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: سوزدەردىڭ بايلانىسۋ تۇرلەرىن تانىتۋ، جاسالۋى مەن ەرەكشەلىكتەرى جايلى ءبىلىم بەرۋ:
2. تاربيەلىك: وقۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ، ءبىرىن - ءبىرى سىيلاۋعا، وتانشىلدىققا تاربيەلەۋ؛
3. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن جەتىلدىرۋ، العان ءبىلىمدى قولدانا جانە تالداي بىلۋگە ۇيرەتۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ءبىلىم قالىپتاستىرۋ
ساباقتىڭ ءادىس - ءتاسىلى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق - جاۋاپ، تالداۋ، جاتتىعۋلارمەن جۇمىس
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتاداعى سىزبا، كەستە، وقۋلىق
ءپانارالىق بايلانىس: قازاق ادەبيەتى
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: 1. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ
2. وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسىن تەكسەرۋ
3. وقۋشىلاردىڭ زەيىندەرىن ساباققا اۋدارۋ
II. وتىلگەن ماتەريالدى تەكسەرۋ، قورىتىندىلاۋ.
سوزدەردىڭ بايلانىسۋ تاسىلدەرىن ەسكە ءتۇسىرۋ.
ا) سينتاكسيس دەگەن نە؟
ءا) سوزدەردىڭ گرامماتيكالىق بايلانىسىن ءتۇسىندىر.
ب) سويلەمدەگى سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى بىر-بىرىمەن قانداي بايلانىسۋ تاسىلدەرى ارقىلى جاسالادى؟
«سايكەستىك تەستى» ارقىلى تاقىرىپتى مەڭگەرگەنىن تەكسەرۋ
ىزگىلىك كىلتى -------------------شىلاۋ ارقىلى
كوپىر ارقىلى ءوتۋ ----ينتوناسيا ارقىلى
اباي - اقىن ----------ورىن ءتارتىبى ارقىلى
جاستىق شاق -----------------جالعاۋ ارقىلى
III. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ:
سىزبا كەستە ارقىلى سوزدەردىڭ بايلانىسۋ تۇرلەرىن ءتۇسىندىرۋ.
سويلەمدەگى سوزدەر ءار ءتۇرلى ىڭعايدا بايلانىسادى. ولاي بولسا سويلەمدەگى، ءسوز تىركەسىندەگى سوزدەردى تەك بايلانىسۋ تاسىلدەرىنە قاراي ەمەس، بايلانىسۋ تۇرلەرىنە قاراي دا توپتاستىرۋعا بولادى. مىسالى، ءبىز عانيدى ءوزىنىڭ ۇيىنەن تاپتىق دەگەن سويلەمدى سوزدەردى بايلانىسۋ ءتاسىلى تۇرعىسىنان قاراساق، ءبارى دە قوسىمشالار ارقىلى بايلانىسىپ تۇرعانىن بىلەمىز: ءبىز تاپتىق (جىكتىك جالعاۋ ارقىلى)، عانيدى تاپتىق (تابىس سەپتىك جالعاۋى ارقىلى)، ءوزىنىڭ ۇيىنەن (ىلىك سەپتىك جالعاۋى مەن تاۋەلدىك جالعاۋى ارقىلى)، ۇيىنەن تاپتىق (شىعىس سەپتىك جالعاۋى ارقىلى). بۇلار سوزدەردىڭ بايلانىسۋ تۇرىنە قاراي ءوزارا اجىراتىلادى. قازاق تىلىندە سوزدەردىڭ بايلانىسۋى بەس تۇرگە بولىنەدى.
سوزدەردىڭ بايلانىسۋ تۇرلەرى
قيىسۋ، مەڭگەرۋ، ماتاسۋ، قابىسۋ، جاناسۋ
سلايد ارقىلى ءتۇسىندىرۋ.
مىسالدار ارقىلى تۇسىنىكتى تەرەڭدەتۋ.
1. قيىسۋ. مەن كوردىم ۇزىن قايىڭ قۇلاعانىن. (اباي)
2. ماتاسۋ. وتكىردىڭ ءجۇزى، كەستەنىڭ ءبىزى ورنەگىن سەندەي سالا الماس...
3. مەڭگەرۋ. بىلگەنگە – مارجان، بىلمەسكە – ارزان،
ناداندار ءباھرا الا الماس...
4. قابىسۋ. سۇرعىلت تۇمان دىم بۇركىپ... (اباي)
5. جاناسۋ. بۇگىن ءبىرىنشى رەت ادەيى العىزىپ وتىر. (م. ءا.)
ەرەجە شىعارۋ.
1. قيىسۋ — بايانداۋىشتىڭ باستاۋىشپەن بايلانىسى. مىسالى: ءبىز وقۋشىمىز. سەندەر ستۋدەنتسىڭدەر. مەن جازۋشىمىن. ولار ءبىرىنشى كوسموناۆتتار. ءسىز وقىتۋشىسىز. مەن وقىدىم. ءبىز وقىدىق. بۇل — شولاقساي، تابىسىمىز مول، ەرتەڭىمىز ايقىن (گازەتتەن).
2. مەڭگەرۋ — سوزدەردىڭ ءوزارا سەپتىك جالعاۋلارىنىڭ (ىلىك پەن اتاۋدان باسقا) بىرەۋى ارقىلى بايلانىسقان ءتۇرى. مىسالى: التىن ەتىكتى دە اياققا كيەدى. جاقسى ىسىمەن جاقسى.
3. ماتاسۋ - ىلىك جالعاۋلى ءسوز بەن تاۋەلدىك جالعاۋلى ءسوزدىڭ بايلانىسۋى. مىسالى: اعاشتىڭ بۇتاعى.
4. قابىسۋ دەپ ءسوز بەن ءسوزدىڭ ءوزارا ەشبىر جالعاۋسىز تۇرعان ورنى ارقىلى بايلانىسۋىن ايتامىز. مىسالى: قىزىق كىتاپ، اق جاعا، التىن ساعات.
5. جاناسۋ - سوزدەردىڭ جالعاۋسىز ورىن ءتارتىبى ارقىلى بايلانىسۋىنىڭ ءبىر ءتۇرى. مۇنىڭ قابىسۋدان ايىرماشىلىعى - تىركەسكەن سوزىنەن الشاقتاپ اراعا ءسوز سالىپ تا تۇرا الادى. مىسالى: شارىقتاپ ۇشۋ، شىراقتاپ كوككە ۇشۋ، ەرتەڭ بارۋ، ەرتەڭ كينوعا بارۋ.
IV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
1. وقۋلىقپەن جۇمىس
243 - جاتتىعۋ.
(اۋىزشا ورىنداۋ، ماتىننەن قيىسا بايلانىسىپ تۇرعان ءسوز تىركەستەرىن تاۋىپ، قاي ءسوز تابىنان ەكەنىن انىقتاۋ).
بالا كورىپ (باع. سىڭ. زات ەسىم، باس. سىڭ. ەتىستىك)
بالا جۇرە بەرىپ ەدى (باع. سىڭ. زات ەسىم، باس. سىڭ. كۇردەلى ەتىستىك)
شەشەسى تۇرىپ (باع. سىڭ. زات ەسىم، باس. سىڭ. ەتىستىك)
اكەڭ تۇر (باع. سىڭ. زات ەسىم، باس. سىڭ. ەتىستىك)
اباي كوردى (باع. سىڭ. زات ەسىم، باس. سىڭ. ەتىستىك)
اكەسى قۇنانباي تۇر ەكەن (باع. سىڭ. كۇردەلى زات ەسىم، باس. سىڭ. كۇردەلى ەتىستىك)
بالا ۇقتى (باع. سىڭ. زات ەسىم، باس. سىڭ. ەتىستىك)
بالا بۇرىلدى (باع. سىڭ. زات ەسىم، باس. سىڭ. ەتىستىك)
بايتاس ءتۇسىپ (باع. سىڭ. زات ەسىم، باس. سىڭ. ەتىستىك)
جورعا جۇماباي ءتۇسىپ (باع. سىڭ. زات ەسىم، باس. سىڭ. ەتىستىك)
بايتاس كەلەدى ەكەن (باع. سىڭ. زات ەسىم، باس. سىڭ. كۇردەلى ەتىستىك)
جورعا جۇماباي كەلەدى ەكەن (باع. سىڭ. زات ەسىم، باس. سىڭ. كۇردەلى ەتىستىك)
244 - جاتتىعۋ.
وقۋشىلارعا وقىتۋ، مازمۇنداتۋ. انا ءتىلى جايلى وقۋشى پىكىرىن تىڭداتۋ. (وقۋشىلار تاقىرىپقا بايلانىستى ءوز شىعارماشىلىقتارىن، اقىنداردىڭ ولەڭ شۋماقتارىن ايتادى)
ءبىز بىلە باستايمىز (ورىن ءتارتىبى ارق. باي، قيىسۋ، ەتىستىكتى س. ت)
ءبىز سىڭىرەمىز (ورىن ءتارتىبى ارق. باي، قيىسۋ، ەتىستىكتى س. ت)
ءوزىمىز ۇيرەنىپ (قوس. ارق. قيىسا باي. ەت. س. ت.)
ءوزىمىز بىلە بەرەمىز (قوس. ارق. قيىسا باي. ەت. س. ت.)
ول قۇرالىمىز (ورىن ءتارتىبى ارق. باي، قيىسۋ، ەتىستىكتى س. ت)
ءومىرى اۋىسىپ وتىرادى (قوس. ارق. قيىسا باي. ەت. س. ت.)
ەرلىك ىستەرى اۋىسىپ وتىرادى (قوس. ارق. قيىسا باي. ەت. س. ت.)
اڭىز - ەرتەگىلەرى اۋىسىپ وتىرادى (قوس. ارق. قيىسا باي. ەت. س. ت.)
ولەڭ - جىرلارى اۋىسىپ وتىرادى (قوس. ارق. قيىسا باي. ەت. س. ت.)
كىتاپتارى اۋىسىپ وتىرادى (قوس. ارق. قيىسا باي. ەت. س. ت.)
سوزدەردىڭ بايلانىسۋ تاسىلدەرىن انىقتاۋ. «سايكەستەندىرۋ» جۇمىسى.
تەلەفون ارقىلى سويلەسۋ ----------ورىن ءتارتىبى
اباي – اقىن ------------------------جالعاۋ ارقىلى
سامال جەل --------------------------شىلاۋ ارقىلى
ادامزاتتى ءسۇيۋ ------------------------ورىن ءتارتىبى
ءبىلۋ ءۇشىن وقۋ -----------------------جالعاۋ ارقىلى
شوقان – عالىم --------------------شىلاۋ ارقىلى
عاجايىپ الەم ----------------ينتوناسيا ارقىلى
ەڭبەكتىڭ جەمىسى --------------ينتوناسيا ارقىلى
IV. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ:
245 - جاتتىعۋ.
(انەت بابانىڭ وسيەتىن ءى جاق كوپتىك تۇلعادا قايتالاپ جازىپ شىعۋ).
سوزدەردىڭ بايلانىسۋ تۇرلەرى. قيىسۋ
V. باعالاۋ.
ارىس اۋدانى، م. شاحانوۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبى
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
پولاتوۆا اينۇر مۇسلىمبەك قىزى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: سوزدەردىڭ بايلانىسۋ تۇرلەرى. قيىسۋ
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: سوزدەردىڭ بايلانىسۋ تۇرلەرىن تانىتۋ، جاسالۋى مەن ەرەكشەلىكتەرى جايلى ءبىلىم بەرۋ:
2. تاربيەلىك: وقۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ، ءبىرىن - ءبىرى سىيلاۋعا، وتانشىلدىققا تاربيەلەۋ؛
3. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن جەتىلدىرۋ، العان ءبىلىمدى قولدانا جانە تالداي بىلۋگە ۇيرەتۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ءبىلىم قالىپتاستىرۋ
ساباقتىڭ ءادىس - ءتاسىلى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق - جاۋاپ، تالداۋ، جاتتىعۋلارمەن جۇمىس
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتاداعى سىزبا، كەستە، وقۋلىق
ءپانارالىق بايلانىس: قازاق ادەبيەتى
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: 1. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ
2. وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسىن تەكسەرۋ
3. وقۋشىلاردىڭ زەيىندەرىن ساباققا اۋدارۋ
II. وتىلگەن ماتەريالدى تەكسەرۋ، قورىتىندىلاۋ.
سوزدەردىڭ بايلانىسۋ تاسىلدەرىن ەسكە ءتۇسىرۋ.
ا) سينتاكسيس دەگەن نە؟
ءا) سوزدەردىڭ گرامماتيكالىق بايلانىسىن ءتۇسىندىر.
ب) سويلەمدەگى سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى بىر-بىرىمەن قانداي بايلانىسۋ تاسىلدەرى ارقىلى جاسالادى؟
«سايكەستىك تەستى» ارقىلى تاقىرىپتى مەڭگەرگەنىن تەكسەرۋ
ىزگىلىك كىلتى -------------------شىلاۋ ارقىلى
كوپىر ارقىلى ءوتۋ ----ينتوناسيا ارقىلى
اباي - اقىن ----------ورىن ءتارتىبى ارقىلى
جاستىق شاق -----------------جالعاۋ ارقىلى
III. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ:
سىزبا كەستە ارقىلى سوزدەردىڭ بايلانىسۋ تۇرلەرىن ءتۇسىندىرۋ.
سويلەمدەگى سوزدەر ءار ءتۇرلى ىڭعايدا بايلانىسادى. ولاي بولسا سويلەمدەگى، ءسوز تىركەسىندەگى سوزدەردى تەك بايلانىسۋ تاسىلدەرىنە قاراي ەمەس، بايلانىسۋ تۇرلەرىنە قاراي دا توپتاستىرۋعا بولادى. مىسالى، ءبىز عانيدى ءوزىنىڭ ۇيىنەن تاپتىق دەگەن سويلەمدى سوزدەردى بايلانىسۋ ءتاسىلى تۇرعىسىنان قاراساق، ءبارى دە قوسىمشالار ارقىلى بايلانىسىپ تۇرعانىن بىلەمىز: ءبىز تاپتىق (جىكتىك جالعاۋ ارقىلى)، عانيدى تاپتىق (تابىس سەپتىك جالعاۋى ارقىلى)، ءوزىنىڭ ۇيىنەن (ىلىك سەپتىك جالعاۋى مەن تاۋەلدىك جالعاۋى ارقىلى)، ۇيىنەن تاپتىق (شىعىس سەپتىك جالعاۋى ارقىلى). بۇلار سوزدەردىڭ بايلانىسۋ تۇرىنە قاراي ءوزارا اجىراتىلادى. قازاق تىلىندە سوزدەردىڭ بايلانىسۋى بەس تۇرگە بولىنەدى.
سوزدەردىڭ بايلانىسۋ تۇرلەرى
قيىسۋ، مەڭگەرۋ، ماتاسۋ، قابىسۋ، جاناسۋ
سلايد ارقىلى ءتۇسىندىرۋ.
مىسالدار ارقىلى تۇسىنىكتى تەرەڭدەتۋ.
1. قيىسۋ. مەن كوردىم ۇزىن قايىڭ قۇلاعانىن. (اباي)
2. ماتاسۋ. وتكىردىڭ ءجۇزى، كەستەنىڭ ءبىزى ورنەگىن سەندەي سالا الماس...
3. مەڭگەرۋ. بىلگەنگە – مارجان، بىلمەسكە – ارزان،
ناداندار ءباھرا الا الماس...
4. قابىسۋ. سۇرعىلت تۇمان دىم بۇركىپ... (اباي)
5. جاناسۋ. بۇگىن ءبىرىنشى رەت ادەيى العىزىپ وتىر. (م. ءا.)
ەرەجە شىعارۋ.
1. قيىسۋ — بايانداۋىشتىڭ باستاۋىشپەن بايلانىسى. مىسالى: ءبىز وقۋشىمىز. سەندەر ستۋدەنتسىڭدەر. مەن جازۋشىمىن. ولار ءبىرىنشى كوسموناۆتتار. ءسىز وقىتۋشىسىز. مەن وقىدىم. ءبىز وقىدىق. بۇل — شولاقساي، تابىسىمىز مول، ەرتەڭىمىز ايقىن (گازەتتەن).
2. مەڭگەرۋ — سوزدەردىڭ ءوزارا سەپتىك جالعاۋلارىنىڭ (ىلىك پەن اتاۋدان باسقا) بىرەۋى ارقىلى بايلانىسقان ءتۇرى. مىسالى: التىن ەتىكتى دە اياققا كيەدى. جاقسى ىسىمەن جاقسى.
3. ماتاسۋ - ىلىك جالعاۋلى ءسوز بەن تاۋەلدىك جالعاۋلى ءسوزدىڭ بايلانىسۋى. مىسالى: اعاشتىڭ بۇتاعى.
4. قابىسۋ دەپ ءسوز بەن ءسوزدىڭ ءوزارا ەشبىر جالعاۋسىز تۇرعان ورنى ارقىلى بايلانىسۋىن ايتامىز. مىسالى: قىزىق كىتاپ، اق جاعا، التىن ساعات.
5. جاناسۋ - سوزدەردىڭ جالعاۋسىز ورىن ءتارتىبى ارقىلى بايلانىسۋىنىڭ ءبىر ءتۇرى. مۇنىڭ قابىسۋدان ايىرماشىلىعى - تىركەسكەن سوزىنەن الشاقتاپ اراعا ءسوز سالىپ تا تۇرا الادى. مىسالى: شارىقتاپ ۇشۋ، شىراقتاپ كوككە ۇشۋ، ەرتەڭ بارۋ، ەرتەڭ كينوعا بارۋ.
IV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
1. وقۋلىقپەن جۇمىس
243 - جاتتىعۋ.
(اۋىزشا ورىنداۋ، ماتىننەن قيىسا بايلانىسىپ تۇرعان ءسوز تىركەستەرىن تاۋىپ، قاي ءسوز تابىنان ەكەنىن انىقتاۋ).
بالا كورىپ (باع. سىڭ. زات ەسىم، باس. سىڭ. ەتىستىك)
بالا جۇرە بەرىپ ەدى (باع. سىڭ. زات ەسىم، باس. سىڭ. كۇردەلى ەتىستىك)
شەشەسى تۇرىپ (باع. سىڭ. زات ەسىم، باس. سىڭ. ەتىستىك)
اكەڭ تۇر (باع. سىڭ. زات ەسىم، باس. سىڭ. ەتىستىك)
اباي كوردى (باع. سىڭ. زات ەسىم، باس. سىڭ. ەتىستىك)
اكەسى قۇنانباي تۇر ەكەن (باع. سىڭ. كۇردەلى زات ەسىم، باس. سىڭ. كۇردەلى ەتىستىك)
بالا ۇقتى (باع. سىڭ. زات ەسىم، باس. سىڭ. ەتىستىك)
بالا بۇرىلدى (باع. سىڭ. زات ەسىم، باس. سىڭ. ەتىستىك)
بايتاس ءتۇسىپ (باع. سىڭ. زات ەسىم، باس. سىڭ. ەتىستىك)
جورعا جۇماباي ءتۇسىپ (باع. سىڭ. زات ەسىم، باس. سىڭ. ەتىستىك)
بايتاس كەلەدى ەكەن (باع. سىڭ. زات ەسىم، باس. سىڭ. كۇردەلى ەتىستىك)
جورعا جۇماباي كەلەدى ەكەن (باع. سىڭ. زات ەسىم، باس. سىڭ. كۇردەلى ەتىستىك)
244 - جاتتىعۋ.
وقۋشىلارعا وقىتۋ، مازمۇنداتۋ. انا ءتىلى جايلى وقۋشى پىكىرىن تىڭداتۋ. (وقۋشىلار تاقىرىپقا بايلانىستى ءوز شىعارماشىلىقتارىن، اقىنداردىڭ ولەڭ شۋماقتارىن ايتادى)
ءبىز بىلە باستايمىز (ورىن ءتارتىبى ارق. باي، قيىسۋ، ەتىستىكتى س. ت)
ءبىز سىڭىرەمىز (ورىن ءتارتىبى ارق. باي، قيىسۋ، ەتىستىكتى س. ت)
ءوزىمىز ۇيرەنىپ (قوس. ارق. قيىسا باي. ەت. س. ت.)
ءوزىمىز بىلە بەرەمىز (قوس. ارق. قيىسا باي. ەت. س. ت.)
ول قۇرالىمىز (ورىن ءتارتىبى ارق. باي، قيىسۋ، ەتىستىكتى س. ت)
ءومىرى اۋىسىپ وتىرادى (قوس. ارق. قيىسا باي. ەت. س. ت.)
ەرلىك ىستەرى اۋىسىپ وتىرادى (قوس. ارق. قيىسا باي. ەت. س. ت.)
اڭىز - ەرتەگىلەرى اۋىسىپ وتىرادى (قوس. ارق. قيىسا باي. ەت. س. ت.)
ولەڭ - جىرلارى اۋىسىپ وتىرادى (قوس. ارق. قيىسا باي. ەت. س. ت.)
كىتاپتارى اۋىسىپ وتىرادى (قوس. ارق. قيىسا باي. ەت. س. ت.)
سوزدەردىڭ بايلانىسۋ تاسىلدەرىن انىقتاۋ. «سايكەستەندىرۋ» جۇمىسى.
تەلەفون ارقىلى سويلەسۋ ----------ورىن ءتارتىبى
اباي – اقىن ------------------------جالعاۋ ارقىلى
سامال جەل --------------------------شىلاۋ ارقىلى
ادامزاتتى ءسۇيۋ ------------------------ورىن ءتارتىبى
ءبىلۋ ءۇشىن وقۋ -----------------------جالعاۋ ارقىلى
شوقان – عالىم --------------------شىلاۋ ارقىلى
عاجايىپ الەم ----------------ينتوناسيا ارقىلى
ەڭبەكتىڭ جەمىسى --------------ينتوناسيا ارقىلى
IV. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ:
245 - جاتتىعۋ.
(انەت بابانىڭ وسيەتىن ءى جاق كوپتىك تۇلعادا قايتالاپ جازىپ شىعۋ).
سوزدەردىڭ بايلانىسۋ تۇرلەرى. قيىسۋ
V. باعالاۋ.
You Might Also Like
