سوزدىك جۇمىسى ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ءتىلى مەن ويلاۋىن دامىتۋدىڭ جولدارى
سوزدىك جۇمىسى ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ءتىلى مەن ويلاۋىن دامىتۋدىڭ جولدارى
سوزدىك جۇمىسى –ءتىل دامىتۋدىڭ ىرگەتاسى، وقۋشىنى جاڭا سوزدەر ۇيرەنۋدە، بۇرىن بىلەتىن نەمەسە تۇسىنبەيتىن سوزدەردىڭ ماعىناسىن انىقتاۋدا ماڭىزى زور.سونداي-اق سوزدىك جۇمىسى سويلەم قۇراۋعا ماتەريال بەرەدى، سوزدەردى بايلانىستىرىپ سويلەۋگە، اڭگىمە ايتۋعا، شىعارما جازۋعا كومەكتەسەدى.
ادىسكەر عالىمدار م.ت.بارانوۆ، ا.ر.پرۋدنيكوۆا جاتتىعۋ ءادىسىنىڭ ماڭىزدىلىعىنا توقتالا كەلىپ، «سوزدىك جانە لەكسيكالىق جاتتىعۋلاردى بىر-بىرىمەن ايىرۋ قيىنشىلىق تۋدىرادى، ولار تىعىز بايلانىستى.ويتكەنى ەكەۋىنىڭ دە نەگىزى – سوزبەن جۇمىس جاساۋ» - دەي كەلىپ، سوزدىك جۇمىستارعا ءتىلدى سەزىنۋ مەن ءسوزدى دۇرىس ءتۇسىنۋى، ورىندى قولدانا ءبىلۋى، ءسوز تىركەستەرىن جاساۋ، سويلەم قۇراۋ، مازمۇنداما، شىعارما جازۋدى جاتقىزادى.
سوزدىك جۇمىسىنىڭ ەرەكشەلىگى : ءتىل دامىتۋدىڭ باسقا تۇرلەرى سياقتى وقۋ-تاربيە جۇمىسىنىڭ بارلىق سالالارىندا جۇرگىزىلەدى.ولەڭ، اڭگىمە، مىسال، ماقال-ماتەلدەر ت.ب ءبىلۋ ارقىلى بالانىڭ ءتىلى داميدى.بالالار ءسوزدى ۇعۋ ارقىلى سويلەۋ ۇستىندە ءتىلىن دامىتادى.ال، سوزدىك جۇمىسى وقۋشىنىڭ ويىن دامىتۋمەن تىعىز بايلانىستى.ءتىلدى، ونىڭ گرامماتيكالىق قۇرىلىسىن مەڭگەرۋ وقۋشىلارعا ءوز پىكىرلەرىن ايتۋعا، سۇراۋعا، قورىتىندى جاساۋعا، زاتتار مەن قۇبىلىستار اراسىنداعى الۋان ءتۇرلى بايلانىستاردى اڭعارا بىلۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
سونىمەن بىرگە سوزدىك جۇمىسى ءسوز ارقىلى وقۋشىنى ءدال ويلاۋعا ۇيرەتەدى، ونىڭ تۆورچەستۆالىق قابىلەتىن ارتتىرۋعا، سويلەۋدىڭ مازمۇنى مەن فورماسىنىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالادى. «ءسوز بايلىعى – قوعامنىڭ بايلىعى جانە سول سياقتى ءار ادامنىڭ بايلىعى.سوندىقتان مەكتەپتە وقۋشىلارعى سوزدىك جۇمىسىن جۇرگىزۋدىڭ ماڭىزىزور.
ءسوز بايلىعىنىڭ ازدىعى وقۋشىلاردىڭ ءوز ويىن اۋىزشا، ءارى جازباشا، ءدال، جۇيەلى جەتكىزۋىنە قيىندىق كەلتىرەدى.سوندىقتان ساباقتا سوزدىك جۇمىسىن دۇرىس ۇيىمداستىرۋدىڭ ءمانى زور.
بىرىنشىدەن، ول وقۋشىنىڭ ءسوز بايلىعىن مولايتىپ كەڭىتسە، ەكىنشىدەن ۇيرەنگەن سوزدەرىن قاتەسىز، ساۋاتتى جازۋعا بەيىمدەيدى دە، ال ۇشىنشىدەن ءسوزدى ۇيرەنۋ ارقىلى بالا ءتىل نورماسىمەن سويلەپ ۇيرەنەدى.سوزدىك جۇمىسىن جۇرگىزۋگە مىناداي نەگىزگى مەتوديكالىق تالاپتار قويىلادى:
1.مازمۇندى سويلەۋ؛
2.جۇيەلى سويلەۋ؛
3.مانەرلى سويلەۋ؛
4.ءدال سويلەۋ.
مازمۇندى سويلەۋ - ويدى ايقىن، سەندىرە، وقۋشىسىنا نەمەسە تاڭداۋشىسىنا اسەر ەتە ءبىلۋ شەبەرلىگى.مۇندا ءتيىستى سوزدەر تاڭداۋ، فرازالار قۇراستىرۋ، جالپى اڭگىمەدەگى كوڭىل-كۇيدى بىلدىرە الۋشىلىق ۇلكەن رول اتقارادى.
قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىگى – جالپى تىلىمىزدەگى قولدانىلىپ جۇرگەن ادەبي ءتىلىمىزدىڭ لەكسيكاسى.حالىق پايدالانىپ جۇرگەن سوزدەر كادىمگى قولدانىپ جۇرگەن تەحنيكالىق تەرميندەر، ماماندىققا بايلانىستى سوزدەر، ديكتانت سوزدەر، جەر-سۋ، وسىمدىك،جان-جانۋار ت.ب. سوزدەردەن تۇرادى.
جۇيەلى سويلەۋ – وقۋشى ءوز ويىن بەلگىلى ءبىر رەتپەن، جۇيەلى تۇردە بايانداپ بەرەتىن بولۋى شارت.بالا ءوزى جاقسى بىلەتىن ماتەريالىن الدىن-الا تالداپ، جيناقتاپ،اۋەلى نە جونىندە ت.ب. جوبالاپ الۋعا ءتيىس.ءسوز، سويلەمدى دۇرىس قۇرماۋ، ويدىڭ كۇرت ءۇزىلىپ، بايلانىسسىز قالۋىنان، ءبىر ويدىڭ قايتالانۋىنان ساق بولعان ءجون، بەلگىلى ءبىر جۇيەمەن بايانداۋعا ۇيرەنگەن ءجون.
مانەرلى سويلەۋ - بارىسىندا ءار ءسوزدىڭ ستيليستيكاسىنا، ءسوزدىڭ اسەرىنە، كوركەمدىك جاعىنا كوڭىل ءبولۋ كەرەك.باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارى سوزگە ءمان، ماعىنا بەرىپ ۇيرەنسە، ۇلكەن جەتىستىك، ويتكەنى ءسوز ارقىلى عانا ويدى جەتكىزۋگە بولادى.مانەرلى سويلەۋ تىلگە دەگەن تالعامدى، سوزگە دەگەن سەزىمدى تاربيەلەيدى.
ءدال سويلەۋ – بالانىڭ سويلەۋ تىلىندە دالدىلىك قاجەت.ءاربىر ءسوز دۇرىس ايتىلۋى، دىبىستالۋدى كەرەك ەتەدى.ونسىز ءسوز ماعىناسى، اسەرى بولماق ەمەس.
سوزدىك جۇمىسى وقۋ ساباعىندا مىناداي مىندەتتەردى ورىنداۋدى قاجەت ەتەدى:
1.بالالاردىڭ سوزدىگىن بايىتۋ، ياعني بەلگىلى ءبىر سوزدەردىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرۋ، جاڭا سوزدەر ۇيرەتۋ.
2.بەلگىلى جانە جاڭا سوزدەردى قولدانۋ، پايدالانۋ اۋماعىن، كولەمىن كوبەيتۋ، ۇيرەنگەن سوزدەرمەن سالىستىرۋ ارقىلى جاڭا كونتەكسكە پايدالانۋ.
3.ءسوزدىڭ ستيليستيكالىق ءرولىن جانە لەكسيكالىق كاتەگورياسىن باقىلاۋ ارقىلى ۇيرەتۋ.
4.بايلانىستىرىپ سويلەۋگە كوركەم سوزدەردى پايدالانۋ، ونىڭ گرامماتيكالىق تۇلعالارىن اڭعارتۋ، ومىرمەن بايلانىستى جۇرگىزۋ.
5.سينونيم، انتونيم، كوپ ماعىنالى سوزدەرگە تالداۋ جاساۋ، استارلى سوزدەردىڭ ماعىناسىن ناقتىلاۋ.
6.باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ سويلەۋ قورىنا ادەبي تىلگە جاتپايتىن سوزدەردى ەندىرمەۋ، ارتىق سوزدەردى قولدانباۋعا ۇيرەتۋ، سوزدەردى دۇرىس ايتۋعا قول جەتكىزۋ.
7.ءسوز بايلانىستارىن قولدانۋعا مۇمكىندىك جاساۋ، ياعني ءاربىر وقۋشى سويلەگەندە، سويلەم قۇراعاندا مۇمكىندىگىنشە جاڭا ءسوز قوسىپ وتىرۋ.
سوزدىكتى بايىتۋدىڭ نەگىزگى كوزى – وقۋلىقتاعى ءماتىن، جاتتىعۋلار، تاپسىرمالار جانە ءمۇعالىمنىڭ ءسوزى.سوندىقتان وقۋلىقتارداعى ۇلى كلاسسيك ءسوز مارجانى اۋىز ادەبيەت ۇلگىلىرىنەن ماقال–ماتەل، جۇمباق، جاڭىلپاشتاردى وقىپ، سۋسىنداپ وتىرعاندارى ءجون.وقۋشى وقىعان ءماتىننىڭ مازمۇنىن دۇرىس قابىلداۋ ءۇشىن، سوزدىك جۇمىستارىنىڭ مۇقيات جۇرگىزىلۋى قاداعالانادى، ياعني بالاعا تۇسىنىكسىز بىردە-بىر ءسوز بولماۋى كەرەك.ماتىندەگى كەزدەسەتىن تۇسىنىكسىز سوزدەر مەن ۇعىمداردى ءتۇسىندىرۋ 3 كەزەڭدە جۇرگىزىلەدى:
1.ءماتىندى وقۋعا دايىندىق كەزەڭىندە؛
2.ءماتىندى وقۋ بارىسىندا؛
3.ءماتىندى وقىپ شىققاننان كەيىن.
ال، ولەڭ وقۋ بارىسىندا سوزدىك جۇمىسى ولەڭدى وقىماس بۇرىن نەمەسە وقىپ بولعاننان سوڭ عانا جۇرگىزىلەدى.
سوزدىك جۇمىسى –ءتىل دامىتۋدىڭ ىرگەتاسى، وقۋشىنى جاڭا سوزدەر ۇيرەنۋدە، بۇرىن بىلەتىن نەمەسە تۇسىنبەيتىن سوزدەردىڭ ماعىناسىن انىقتاۋدا ماڭىزى زور.سونداي-اق سوزدىك جۇمىسى سويلەم قۇراۋعا ماتەريال بەرەدى، سوزدەردى بايلانىستىرىپ سويلەۋگە، اڭگىمە ايتۋعا، شىعارما جازۋعا كومەكتەسەدى.
ادىسكەر عالىمدار م.ت.بارانوۆ، ا.ر.پرۋدنيكوۆا جاتتىعۋ ءادىسىنىڭ ماڭىزدىلىعىنا توقتالا كەلىپ، «سوزدىك جانە لەكسيكالىق جاتتىعۋلاردى بىر-بىرىمەن ايىرۋ قيىنشىلىق تۋدىرادى، ولار تىعىز بايلانىستى.ويتكەنى ەكەۋىنىڭ دە نەگىزى – سوزبەن جۇمىس جاساۋ» - دەي كەلىپ، سوزدىك جۇمىستارعا ءتىلدى سەزىنۋ مەن ءسوزدى دۇرىس ءتۇسىنۋى، ورىندى قولدانا ءبىلۋى، ءسوز تىركەستەرىن جاساۋ، سويلەم قۇراۋ، مازمۇنداما، شىعارما جازۋدى جاتقىزادى.
سوزدىك جۇمىسىنىڭ ەرەكشەلىگى : ءتىل دامىتۋدىڭ باسقا تۇرلەرى سياقتى وقۋ-تاربيە جۇمىسىنىڭ بارلىق سالالارىندا جۇرگىزىلەدى.ولەڭ، اڭگىمە، مىسال، ماقال-ماتەلدەر ت.ب ءبىلۋ ارقىلى بالانىڭ ءتىلى داميدى.بالالار ءسوزدى ۇعۋ ارقىلى سويلەۋ ۇستىندە ءتىلىن دامىتادى.ال، سوزدىك جۇمىسى وقۋشىنىڭ ويىن دامىتۋمەن تىعىز بايلانىستى.ءتىلدى، ونىڭ گرامماتيكالىق قۇرىلىسىن مەڭگەرۋ وقۋشىلارعا ءوز پىكىرلەرىن ايتۋعا، سۇراۋعا، قورىتىندى جاساۋعا، زاتتار مەن قۇبىلىستار اراسىنداعى الۋان ءتۇرلى بايلانىستاردى اڭعارا بىلۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
سونىمەن بىرگە سوزدىك جۇمىسى ءسوز ارقىلى وقۋشىنى ءدال ويلاۋعا ۇيرەتەدى، ونىڭ تۆورچەستۆالىق قابىلەتىن ارتتىرۋعا، سويلەۋدىڭ مازمۇنى مەن فورماسىنىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالادى. «ءسوز بايلىعى – قوعامنىڭ بايلىعى جانە سول سياقتى ءار ادامنىڭ بايلىعى.سوندىقتان مەكتەپتە وقۋشىلارعى سوزدىك جۇمىسىن جۇرگىزۋدىڭ ماڭىزىزور.
ءسوز بايلىعىنىڭ ازدىعى وقۋشىلاردىڭ ءوز ويىن اۋىزشا، ءارى جازباشا، ءدال، جۇيەلى جەتكىزۋىنە قيىندىق كەلتىرەدى.سوندىقتان ساباقتا سوزدىك جۇمىسىن دۇرىس ۇيىمداستىرۋدىڭ ءمانى زور.
بىرىنشىدەن، ول وقۋشىنىڭ ءسوز بايلىعىن مولايتىپ كەڭىتسە، ەكىنشىدەن ۇيرەنگەن سوزدەرىن قاتەسىز، ساۋاتتى جازۋعا بەيىمدەيدى دە، ال ۇشىنشىدەن ءسوزدى ۇيرەنۋ ارقىلى بالا ءتىل نورماسىمەن سويلەپ ۇيرەنەدى.سوزدىك جۇمىسىن جۇرگىزۋگە مىناداي نەگىزگى مەتوديكالىق تالاپتار قويىلادى:
1.مازمۇندى سويلەۋ؛
2.جۇيەلى سويلەۋ؛
3.مانەرلى سويلەۋ؛
4.ءدال سويلەۋ.
مازمۇندى سويلەۋ - ويدى ايقىن، سەندىرە، وقۋشىسىنا نەمەسە تاڭداۋشىسىنا اسەر ەتە ءبىلۋ شەبەرلىگى.مۇندا ءتيىستى سوزدەر تاڭداۋ، فرازالار قۇراستىرۋ، جالپى اڭگىمەدەگى كوڭىل-كۇيدى بىلدىرە الۋشىلىق ۇلكەن رول اتقارادى.
قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىگى – جالپى تىلىمىزدەگى قولدانىلىپ جۇرگەن ادەبي ءتىلىمىزدىڭ لەكسيكاسى.حالىق پايدالانىپ جۇرگەن سوزدەر كادىمگى قولدانىپ جۇرگەن تەحنيكالىق تەرميندەر، ماماندىققا بايلانىستى سوزدەر، ديكتانت سوزدەر، جەر-سۋ، وسىمدىك،جان-جانۋار ت.ب. سوزدەردەن تۇرادى.
جۇيەلى سويلەۋ – وقۋشى ءوز ويىن بەلگىلى ءبىر رەتپەن، جۇيەلى تۇردە بايانداپ بەرەتىن بولۋى شارت.بالا ءوزى جاقسى بىلەتىن ماتەريالىن الدىن-الا تالداپ، جيناقتاپ،اۋەلى نە جونىندە ت.ب. جوبالاپ الۋعا ءتيىس.ءسوز، سويلەمدى دۇرىس قۇرماۋ، ويدىڭ كۇرت ءۇزىلىپ، بايلانىسسىز قالۋىنان، ءبىر ويدىڭ قايتالانۋىنان ساق بولعان ءجون، بەلگىلى ءبىر جۇيەمەن بايانداۋعا ۇيرەنگەن ءجون.
مانەرلى سويلەۋ - بارىسىندا ءار ءسوزدىڭ ستيليستيكاسىنا، ءسوزدىڭ اسەرىنە، كوركەمدىك جاعىنا كوڭىل ءبولۋ كەرەك.باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارى سوزگە ءمان، ماعىنا بەرىپ ۇيرەنسە، ۇلكەن جەتىستىك، ويتكەنى ءسوز ارقىلى عانا ويدى جەتكىزۋگە بولادى.مانەرلى سويلەۋ تىلگە دەگەن تالعامدى، سوزگە دەگەن سەزىمدى تاربيەلەيدى.
ءدال سويلەۋ – بالانىڭ سويلەۋ تىلىندە دالدىلىك قاجەت.ءاربىر ءسوز دۇرىس ايتىلۋى، دىبىستالۋدى كەرەك ەتەدى.ونسىز ءسوز ماعىناسى، اسەرى بولماق ەمەس.
سوزدىك جۇمىسى وقۋ ساباعىندا مىناداي مىندەتتەردى ورىنداۋدى قاجەت ەتەدى:
1.بالالاردىڭ سوزدىگىن بايىتۋ، ياعني بەلگىلى ءبىر سوزدەردىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرۋ، جاڭا سوزدەر ۇيرەتۋ.
2.بەلگىلى جانە جاڭا سوزدەردى قولدانۋ، پايدالانۋ اۋماعىن، كولەمىن كوبەيتۋ، ۇيرەنگەن سوزدەرمەن سالىستىرۋ ارقىلى جاڭا كونتەكسكە پايدالانۋ.
3.ءسوزدىڭ ستيليستيكالىق ءرولىن جانە لەكسيكالىق كاتەگورياسىن باقىلاۋ ارقىلى ۇيرەتۋ.
4.بايلانىستىرىپ سويلەۋگە كوركەم سوزدەردى پايدالانۋ، ونىڭ گرامماتيكالىق تۇلعالارىن اڭعارتۋ، ومىرمەن بايلانىستى جۇرگىزۋ.
5.سينونيم، انتونيم، كوپ ماعىنالى سوزدەرگە تالداۋ جاساۋ، استارلى سوزدەردىڭ ماعىناسىن ناقتىلاۋ.
6.باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ سويلەۋ قورىنا ادەبي تىلگە جاتپايتىن سوزدەردى ەندىرمەۋ، ارتىق سوزدەردى قولدانباۋعا ۇيرەتۋ، سوزدەردى دۇرىس ايتۋعا قول جەتكىزۋ.
7.ءسوز بايلانىستارىن قولدانۋعا مۇمكىندىك جاساۋ، ياعني ءاربىر وقۋشى سويلەگەندە، سويلەم قۇراعاندا مۇمكىندىگىنشە جاڭا ءسوز قوسىپ وتىرۋ.
سوزدىكتى بايىتۋدىڭ نەگىزگى كوزى – وقۋلىقتاعى ءماتىن، جاتتىعۋلار، تاپسىرمالار جانە ءمۇعالىمنىڭ ءسوزى.سوندىقتان وقۋلىقتارداعى ۇلى كلاسسيك ءسوز مارجانى اۋىز ادەبيەت ۇلگىلىرىنەن ماقال–ماتەل، جۇمباق، جاڭىلپاشتاردى وقىپ، سۋسىنداپ وتىرعاندارى ءجون.وقۋشى وقىعان ءماتىننىڭ مازمۇنىن دۇرىس قابىلداۋ ءۇشىن، سوزدىك جۇمىستارىنىڭ مۇقيات جۇرگىزىلۋى قاداعالانادى، ياعني بالاعا تۇسىنىكسىز بىردە-بىر ءسوز بولماۋى كەرەك.ماتىندەگى كەزدەسەتىن تۇسىنىكسىز سوزدەر مەن ۇعىمداردى ءتۇسىندىرۋ 3 كەزەڭدە جۇرگىزىلەدى:
1.ءماتىندى وقۋعا دايىندىق كەزەڭىندە؛
2.ءماتىندى وقۋ بارىسىندا؛
3.ءماتىندى وقىپ شىققاننان كەيىن.
ال، ولەڭ وقۋ بارىسىندا سوزدىك جۇمىسى ولەڭدى وقىماس بۇرىن نەمەسە وقىپ بولعاننان سوڭ عانا جۇرگىزىلەدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
