InfoHub Logo

تايىنشا قالاسى №5 ورتا مەكتەبى كمم
8-سىنىپ وقۋشىسى: تۋلەۋكانوۆا ايدا
جەتەكشىسى: حيميا جانە بيولوگيا ءمۇعالىمى شاياحمەتوۆا ەلميرا كاكيمبەكوۆنا

سۋدىڭ ماڭىزى زور ەكەنىن بارلىعى بىلەدى. سۋ كوپتەگەن ورگانيزمدەر ءۇشىن ەڭ قولايلى ورتا بولىپ سانالادى. سۋلى ورتانىڭ وزىنە ءتان فيزيكالىق جانە حيميالىق قاسيەتتەرى بار. ورگانيزمدەر ءۇشىن سۋدىڭ حيميالىق قۇرامى، تۇنىقتىلىعى، تىعىزدىلىعى، تۇتقىرلىعى، وتتەك پەن جارىقتىڭ بولۋى جانە ت.ب. نەگىزگى ءرول اتقارادى. سۋدىڭ قۇرامىندا كوپتەگەن مينەرالدىق زاتتار مەن حيميالىق قوسىلىستار كەزدەسەدى. تابيعي سۋدىڭ قۇرامىنداعى مينەرالدىق تۇزداردىڭ مولشەرى دە تۇرلىشە بولادى. مىسالى، تۇششى سۋدىڭ ءبىر ليترىندە 0،5 گ تۇز بولسا، تەڭىز سۋىندا تۇزدىڭ مولشەرى 35—40 گ بولادى. سۋدىڭ قۇرامىندا وتتەك مولشەرى اتموسفەرادان 20 ەسە از جانە سۋعا جارىق از تۇسەدى. سۋدا قىسىم كۇرت وزگەرەدى. مۇنىڭ ءبارى دە كەيبىر ورگانيزمدەر تىرشىلىگى ءۇشىن ەداۋىر قولايسىزدىق تۋعىزادى.

سۋدا تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلگەن ورگانيزمدەر توبى — گيدروبيونتتار (گرەكشە "hydor" — سۋ، "biontos" — تىرشىلىكەتەتىن) دەپ اتالادى. ولار سۋدىڭ ءتۇرلى قاباتتارىندا تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلگەن. گيدروبيونتتار دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتاردا، جەر استى سۋلارىندا، قۇرلىقتاعى سۋ ايدىندارىندا كەڭىنەن تارالعان. سۋ ايدىندارىندا ەكى ءتۇرلى تىرشىلىك ورتاسىن اجىراتادى. ونىڭ ءبىرى — سۋدىڭ قالىڭ قاباتى (پەلاگيال گرەكشە "pelagos" — تەڭىز). بۇل قاباتتا تىرشىلىك ەتەتىن ورگانيزمدەردى پەلاگوستار دەپ اتايدى. ەكىنشىسى — سۋ ءتۋبى (بەنتال گرەكشە "benthos" — تەرەڭ) دەپ اتالادى. مۇندا تىرشىلىك ەتەتىن ورگانيزمدەر بەنتوستار دەپ اتالادى.

سۋدىڭ بەتكى قاباتىندا سۋدىڭ اعىسىمەن قالقىپ ءجۇرىپ تىرشىلىك ەتەتىن ۇساك ورگانيزمدەردى (فيتوپلانكتوندار مەن زووپلانكتونداردى) پلانكتوندار (گرەكشە "planktos" — قالقىپ جۇرەتىندەر) دەپ اتايدى.

سۋدىڭ ءتۇرلى قاباتتارىندا بەلسەندى تۇردە ءجۇزىپ ءجۇرىپ تىرشىلىك ەتەتىن ءىرى ورگانيزمدەردى (باساياقتى ۇلۋلاردى، بالىقتاردى، جانە ت.ب.) نەكتوندار (گرەكشە "nektos" — ءجۇزىپ جۇرەتىندەر) دەپ اتايدى. ال سۋدىڭ ەڭ بەتكى قاباتىندا تىرشىلىك ەتەتىن ءارى ميكروسكوپيالىق، ءارى ۇساق ورگانيزمدەر پەيستوندار (گرەكشە "heustos" — جۇزەتىندەر) دەپ اتالادى.

قۇرلىق-اۋا

قۇرلىق-اۋا تىرشىلىك ورتاسى. بۇل تابيعي تىرشىلىك ورتاسى اتموسفەرالىق اۋانىڭ كوپ بولۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. سوندىقتان دا بۇل ورتادا تىرشىلىك ەتەتىن ورگانيزمدەر — اەروبيونتتار (گرەكشە "Air" — اۋا) دەپ اتالادى. بۇل ورتانىڭ تىعىزدىعى مەن قىسىمى تومەن. ال وتتەك پەن جارىق مول. قۇرلىق-اۋا تىرشىلىك ورتاسىندا تەمپەراتۋرا مەن ىلعالدىلىق جىل ماۋسىمدارىنا، تاۋلىك مەزگىلدەرىندە جانە گەوگرافيالىق ورنالاسقان ورنىنا سايكەس كۇرت وزگەرىپ تۇرادى. بۇل ورتادا ورگانيزمدەردىڭ تىرشىلىگى ءۇشىن تەمپەراتۋرا، ىلعالدىلىق، جەر بەدەرى، جەل، جىل ماۋسىمدارىنىڭ الماسىپ تۇرۋى نەگىزگى ءرول اتقارادى. بۇل ورتادا تىرشىلىك ەتەتىن ورگانيزمدەردىڭ ورتا جاعدايلارىنا اسەرى ايقىن بايقالادى، ءتىپتى ولار وزدەرىنە قاجەتتى ورتانى وزدەرى جاساپ الادى.

ەكولوگيالىق تۇرعىدان العاندا بۇل ورتا وتە كۇردەلى ءارى ونداعى ورتا جاعدايلارى دا سان الۋان تۇرلىلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. قۇرلىقتا تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلگەن ورگانيزمدەردى تەررابيونتتار (لاتىنشا "terra" — "جەر") دەپ اتايدى. بۇل ورتادا تىرشىلىك ەتەتىن ورگانيزمدەر دەنەسىندەگى سۋدى ۇنەمدەپ جۇمسايدى، جىلۋ رەتتەۋ مەحانيزمدەرى دە تۇرلىشە. وتتەكتىڭ مول بولۋىنا سايكەس ونداي ورگانيزمدەردە ارنايى تىنىس الۋ مۇشەلەرى پايدا بولعان.

توپىراق

توپىراق — تىرشىلىك ورتاسى. توپىراق قۇرلىقتىڭ بەتكى قاباتى. ول ۇنەمى ليتوسفەرامەن جانە اتموسفەرامەن جاناسىپ جاتادى. توپىراق ۇزاق ۋاقىتتار ىشىندە ۇگىتىلگەن تاۋ جىنىستارى مەن ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ شىرىگەن قالدىقتارىنىڭ قوسىلۋىنان پايدا بولعان ءارى تاريحي، ءارى تابيعي دەنە.سوندىقتان دا توپىراق قۇرامىندا مينەرالدىق جانە ورگانيكالىق زاتتاردىڭ قوسىلىستارى بولادى. توپىراق قاباتىن پەدوسفەرا (گرەكشە "podos"—اياك) قابىعى دەپ اتايدى. توپىراقتىڭ بەتكى قاباتىندا ورگانيكالىق زاتتاردى ىدىراتۋشى ۇساق ورگانيزمدەر (باكتەريالار، ساڭىراۋقۇلاقتار، قۇرتتار جانە ت.ب.) تىرشىلىك ەتەدى.

توپىراق قاباتىنىڭ دا تىرشىلىك ورتاسى رەتىندە وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى بار. توپىراق قاباتىنداعى تىرشىلىك ءۇشىن تەمپەراتۋرا، ىلعالدىلىق جانە وتتەك نەگىزگى شەكتەۋشى فاكتورلار بولىپ سانالادى.

توپىراق تىعىز، وندا جارىق بولمايدى، تەمپەراتۋرانىڭ اۋىتقۋى شامالى عانا ءارى وتتەك از، ونىڭ ەسەسىنە توپىراقتا كومىرقىشقىل گازى كوپ بولادى. توپىراق بورپىلداق (ساڭىلاۋلارى مول) قۇرىلىمدى بولىپ كەلەدى. توپىراق ىشىندەگى ساڭىلاۋلاردى گازدار قوسپاسى جانە سۋ ەرتىندىلەرى تولتىرىپ تۇرادى. توپىراق كوپتەگەن ورگانيزمدەردىڭ تىرشىلىگى ءۇشىن وتە قولايلى ورتا. توپىراقتا تىرشىلىك ەتەتىن ورگانيزمدەر — پەدوبيونتتار دەپ اتالادى.

پايدالانعان ادەبيەت:

1.↑ ەكولوگيا (وقۋلىق)

2.↑ قازاق ءتىلى تەرميندەرىنىڭ سالالىق عىلىمي تۇسىندىرمە سوزدىگى: ەكولوگيا جانە تابيعات قورعاۋ/ جالپى رەداكسياسىن باسقارعان – تۇسىندىرمە سوزدىكتەر توپتاماسىن شىعارۋ جونىندەگى عىلىمي-باسپا باعدالاماسىنىڭ عىلىمي جەتەكشىسى، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ا.ق.قۇسايىنوۆ.

3.↑ ساتىمبەكوۆ ر. بيولوگيا: جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ قوعامدىك-گۋمانيتارلىق باعىتىنداعى11-سىنىبىنا ارنالعان وقۋلىق.

---