سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ "ءبىر ادامعا" ولەڭى
وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى،
ارىس اۋدانى، م. شاحانوۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبى
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
پولاتوۆا اينۇر مۇسلىمبەك قىزى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ. «ءبىر ادامعا» ولەڭى
ساباقتىڭ ماقساتى: سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ءومىرى، شىعارمالارى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ. ولەڭنىڭ رەاليستىك سيپاتى، سيۋجەتكە قۇرىلۋى. پاتشادان شەن تاققان ەل بيلەۋشى باي ارقىلى حالىق ۇستىنەن بايىعان دۇنيەقوڭىز، شەنقۇمار جانداردى ولتىرە سىناۋداعى ولەڭنىڭ الەۋمەتتىك وتكىرلىگى. ولەڭ ارقىلى ىزگىلىككە، مەيىرىمدىلىككە، مادەنيەتتىلىككە تاربيەلەۋ. وقۋشى شىعارماشىلىعىن، ىزدەنىمپازدىعىن دامىتۋ.
ساباق ءتۇرى: جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرتۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: «قازاق ادەبيەتى»9 - 11 سىنىپتار (جالپى كۋرس)، ەلەكتروندىق وقۋلىق،. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ. شىعارمالار، 2 تومدىق، 1توم. الماتى. «جازۋشى»، 1967
ساباق ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، شىعارماشىلىق جۇمىس، وي قوزعاۋ، توپتاستىرۋ ستراتەگياسى
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، گەوگرافيا
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: 1. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسىن تەكسەرۋ.
3. وقۋشىلاردىڭ زەيىندەرىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ:
1. ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى مالىمەت.
2.«اقىن ىنىمە» ولەڭىن مانەرلەپ وقۋ، تالداۋ.
ءىىى. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ.
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ «ءبىر ادامعا»ولەڭى
وي قوزعاۋ ستراتەگياسى.
- سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ كىم، قانداي ولەڭدەرىن تومەنگى سىنىپتا وقىدىق؟(وقۋشى جاۋابى تىڭدالدى)
ءى. 1. اقىن ومىرىمەن تانىستىرۋ.(ەلەكتروندى وقۋلىقتان) قازاق ادەبيەتى 9 - 11سىنىپتار (جالپى كۋرس)
2. اقىن شىعارمالارىن تىرەك-سىزبا ارقىلى ايتىپ شىعۋ.
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ
(1893 - 1920)
روماندارى: «قامار سۇلۋ»، «كىم جازىقتى؟»(ولەڭمەن جازىلعان)
ولەڭدەرى: «وقىپ جۇرگەن جاستارعا»، «وقۋدا ماقسات نە؟»،«شاعىمىن ءتىرى بولسام، ادام بولىپ»،«ەندىگى بەت الىس»،«مەن قازاق»،«اناۋ-مىناۋ»،«ءبىر ادامعا»، شاكىرت ويى،«تۋعان ەلىمە».
اڭگىمەسى: «اۋىرماي ەسىممەن جاڭىلعانىم».
ماقالالارى: «ولەڭ جانە ايتۋشىلارى»،«قازاق تىلىندەگى ولەڭ كىتاپتارى جايىنان»،«ءاليحاننىڭ سەمەيگە كەلۋى».
پوەمالارى: «كەدەي»، «اداسقان ءومىر»، «ايتىس» (اياقتالماعان)، «قايعى»
ءى. «ءبىر ادامعا» ولەڭى.
ءبىر ۇيدە جيۋلى ەكەن قازىنا مال،
كورسەتتى ءبارىن بىزگە اقساقال شال:
«بۇرىنعى اتامىزعا سىيعا بەرگەن،
بىزدەردە مىناداي بار، مىناداي بار؟...»
ول راس، اتالارىڭ شەنگە الىپتى،
ارزان قىپ، قىمبات ەمەس، كەمگە الىپتى.
اپىر-اي، قالاي بۇلداعان ساتقاندارىن،
وقا، تۇيمە، سىلدىرلاق، تەڭگە الىپتى!
سۋرەتتەر جانە كوردىم ءجۇزى جارقىن،
ويلادىم: «وڭدىرعان - اۋ، باققان حالقىن!»
سونشاما قۇنى تولىق بۇلدى تۇيمە،
ارتىندا قالدىرماس پا جاقسى داڭقىن؟
دەدىم مەن: «قۇتتى بولسىن شەكپەنىڭىز،
ارتقىعا قانداي ەگىن ەككەنىڭىز؟
جۋساق تا دەنەمىزدەن كەتەر ەمەس،
سونداعى تۇقىم شاشىپ سەپكەنىڭىز».
كورگەندە كۇمىس كەسە، التىن اياق،
ءبىر ءسوزدى تاماعىنا قويدىم تاياپ:
«قاي مومىننىڭ مالى بار بۇل اياقتا؟»
دەمەيىنشە بولمادى، قاراپ جاي - اق!
وتىردىم، كورسەم جەكىپ تاستار ما دەپ،
شال ايتتى: «كورىڭىزدەر، جاسقانبا!» دەپ،
كەسەنى قولىما الىپ قاراي بەردىم:
«ىشىندە ناقاق كوزدەن جاس بار ما؟» دەپ.
1. مانەرلەپ وقيمىن.(ينتەراكتيۆتى تاقتادا ولەڭ ءماتىنى تۇرادى)
2. وقۋلىقپەن جۇمىس. وقۋشىلارعا مانەرلەپ وقىتامىن
(3 - 4 وقۋشى)
3. ولەڭنىڭ مازمۇنىنا توقتالۋ.
- ولەڭ قانداي ادامعا، كىمگە ارنالعان دەپ ويلايسىڭدار؟
- ولەڭ ماتىندەگى مىسقىل، كەكەسىن ماعىنادا قولدانىلعان جولداردان نەنى بايقادىڭدار؟
اقىننىڭ «كۇندەلىك داپتەرىنەن» (سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ شىعارمالار، 2 تومدىق، ءى توم الماتى «جازۋشى»، 1967 111 - بەت)
1914 جىلى 7 جولداسپەن شورمان اۋىلىنا ءوزىمدى قازاقشىلىق ايناسىندا كورۋ ءۇشىن باردىم. جولداعى ەلدە مەنىڭ كولەڭكەمدى سىرتىمنان ەستىپ، بادىرايتىپ كورسەتپەگەن ەل جوق. ىزدەپ بارعان ءسادۋاقاس بارعان جەردەن مەنى ءتۇسسىز بۋا سويلەدى.
مەن اۋىل ونىكى ءھام ءۇمىت بولعان تازا جاۋاپ قايىرماي، ۇتقىزىڭقىراپ وتىردىم. جاناسپايتىن اۋىل ەكەن دەپ ەلدەگى جايشىلىق قالپىمدى بۇزبادىم. بالكىم، ونان كورى ءىلتيپاتسىز وتىردىم. ءبىلدىم: ول ىشىنەن مەنىڭ بۇل مىنەزدەرىمنىڭ جالعىزىن جاقتىرعان جوق.. بوياما قالپى جىلتىرادى. جۇرەردە وسى بويىمشا اتتانسام قالپە دەپ ويلار ءھام بوياما الدانباعانىمىزدى بىلدىرەيىن دەپ:
شوڭ، شورمان ەدىك،
بىر-بىرىمىزگە قورعان ەدىك.
شوڭنىڭ، تورايعىردىڭ كوك جاپىراقتارى
بۇتاعىنا كەلىپ قونعان ەدىك.
ونىمىزعا قاراي ءسىز دە:
«كىم كەلىپ، كىم كەتپەگەن اۋىل ەدىك»
دەپ، باۋىرلىعىڭدى بىلدىرمەي،
ارقاڭنىڭ جاۋىرلىعىڭ ءبىلدىردىڭ.
شوڭ، شورمانعا باستاماساڭ دا،
ءىلتيپاتىڭنان تاستاماعانىڭا راحمەت -
«حوش»،- دەپ، قولىن ۇستاپ امانداسىپ جۇرە بەردىم.
بىلاي شىققان سوڭ جولداستارىم: «قۇرمەتتەدى»دەپ ماقتاسىپ سويلەسكەندە، مەنىڭ جانىم اۋرۋ، جايىم جايسىز ەدى.
مۇنان بىلاي:
مالعا باسىم يمەسكە،
ريا تونىم كيمەسكە.
كىسى قۇرمەتىن سۇيمەسكە،
ءوز ىسىمە تيمەسكە،
كىسى تىلىنە ەرمەسكە،
«قازاقشىلىققا» ەنبەسكە،
اشتان ولسەم ادامعا،
نامىسىمدى بەرمەسكە،
ماي تامىزسا تىلىنەن
ەش ادامعا سەنبەسكە،
ءوز اقىلىمنان باسقاعا... كونبەسكە.
كامىل ۋاعدا ەتىلدى! – دەدىم.
قوسىمشا: جاستاردى وقۋعا، مادەنيەتكە باستايتىن «شوڭ سەرىكتىگى» دەگەن مادەني-اعارتۋ ۇيىمىن قۇرماق بولىپ، اتالاس تۋىسى شورمان بالاسى سادۋاقاستان كومەك سۇراۋى حالقىنا قىزمەت كورسەتۋ جولىنداعى ۇلكەن قوعامدىق باستاما ەدى. ويلاعانى بولماي، شورمان تۇقىمدارىنا كوڭىلى قالعان اقىن ەلدەگى مىقتىلاردان قايىر بولمايتىنىنا كوزى جەتەدى. شورماننىڭ سادۋاقاسىنا ارنالعان «ءبىر ادامعا» ولەڭى وسىلايشا شىعارىلادى.
5 يرونيا.
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ 1914 جىلى ەل ارالاپ ءجۇرىپ، پاۆلودار ماڭىنىڭ اتاقتى شونجارى شورمان اۋلىنا تۇسەدى. بايلىعىنا ماستانعان شورمان ۇرپاقتارى اتا تەگىنىڭ پاتشا وكىمەتىنەن العان شەن-شەكپەندەرىن، حالىقتىڭ كوزى جاسىمەن جينالعان قازىنا-مۇلكىن كورسەتىپ، ماقتانىش بىلدىرەدى. مۇنى جاقتىرماعان اقىن وسىعان بايلانىستى «ءبىر ادامعا» ولەڭىن شىعارادى. باي ءۇيىنىڭ اسىل جيھازدارىن كورگەن اقىن:
سۋرەتتەر جانە كوردىم ءجۇزى جارقىن،
ويلادىم: «وڭدىرعان-اۋ، باققان حالقىن!»
سونشاما قۇنى تولىق بۇلدى تۇيمە،
ارتىندا قالدىرماس پا جاقسى داڭقىن؟!- دەيدى.
ا) بۇرىنعى اتامىزعا سىيعا بەرگەن،
بىزدەردە مىناداي بار، مىناداي بار...
ءا) ول راس، اتالارىڭ شەنگە الىپتى،
ارزان قىپ، قىمبات ەمەس كەمگە الىپتى.
ب) ويلادىم. «وڭدىرعان - اۋ، باققان حالقىن!»
ۆ) قاي مومىننىڭ مالى بار بۇل اياقتا؟
گ) كەسەنى قولىما الىپ، قاراي بەردىم:
«ىشىندە ناقاق كوزدەن جاس بار ما؟» دەپ،-
دەگەن جولداردىڭ استارلى ماعىناسىن اشىڭدار. بۇل سوزدەر، ءبىر قاراعاندا، ماقتاۋ سياقتى كورىنگەنىمەن، ولاردىڭ استارىندا ءزىلدى كەكەسىن جاتقانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. كەلەسى شۋماقتىڭ مازمۇنى دا وسىلايشا استارلى كەلەكەگە نەگىزدەلگەن.
مىنە، وسى سياقتى سوزدەردى قاراما - قارسى ماعىنادا، كەكەسىن ماعىناسىندا قولدانۋدى يرونيا دەيمىز.
ساتيرا (وقۋلىقپەن جۇمىس)
سۇلتانماحمۇت «ءبىر ادامعا» ولەڭىندە ەل ىشىندە بايلىعىنا ماساتتانعان ءبىر ادامنىڭ باسقالارعا ىستەگەن قياناتىن، وزبىرلىعى مەن جيىركەنىشتى قىلىقتارىن باتىل اشكەرە ەتەدى. ولەڭ اششى مىسقىل، ءزىلدى كەكەسىن تۇرىندە بەرىلدى.
كوركەم شىعارمادا ءومىردىڭ ءبىر جاعىمسىز جاقتارى مەن قۇبىلىسىن وسىلايشا كۇلكى ەتە، مىسقىلداي سۋرەتتەۋدى ساتيرا دەپ اتايدى.
6. ولەڭدى جولداۋ ارقىلى اقىننىڭ وزەكتى ويىن اشۋ. (ولەڭ ماتىنىندە قولدانىلعان ءاربىر جولدارىنا ءمان بەرۋ، وقۋشىعا تالداتۋ)
- شال بايلىعىن قالاي تانىستىردى، قانداي سەزىمىن بايقادىڭدار؟
- «قاي مومىنىڭ مالى بار بۇل اياقتا؟»،..
كەسەنى قولىما الىپ قاراي بەردىم:
«ىشىندە ناقاق كوزدەن جاس بار ما؟»- دەپ دەگەن جولداردان نە ۇقتىق نەنى بايقاۋعا بولادى؟
7. ولەڭنىڭ قۇرىلىسىنا تالداتۋ (تاقتامەن جۇمىس)،
ءبىر ۇيدە // جيۋلى ەكەن // قازىنا مال،
كورسەتتى // ءبارىن بىزگە // اقساقال شال:
«بۇرىنعى //اتامىزعا // سىيعا بەرگەن،
بىزدەردە //مىناداي بار، // مىناداي بار؟...»
(وقۋشىلار ينتەراكتيۆتى تاقتا ارقىلى ورىندايدى)
6 شۋماق، 4 تارماق، 11 بۋىندى، 3 بۋناقتى، قارا ولەڭ ۇيقاسى.
ءىىى. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «اقىن ىنىمە» ولەڭى جانە اباي قۇنانبايەۆتىڭ «قاراشا، جەلتوقسان مەن سول ءبىر - ەكى اي» ولەڭدەرىن ەسكە ءتۇسىرۋ ارقىلى سالىستىرۋ.
(ينتەراكتيۆتى تاقتامەن جۇمىس)
ءىۇ. تاريح دەرەكتەرگە سۇيەنسەك...،
ول – شورمانوۆتاردىڭ تاريحتا كىم بولعاندىعى تۋرالى. «باياناۋىل مەن پاۆلودار ۋەزدەرىنىڭ شارۋالارى قوعامدىق جەرلەردى ارسىزدىقپەن العان ءىرى بايلار مەن پومەششيكتەرگە قارسى اشىق كۇرەسكە شىقتى،- دەپ جازادى تاريحشى ب. سۇلەيمەنوۆ،- ولار شورمانوۆتار ءتارىزدى ءىرى فەودالداردىڭ جەرلەرىن كونفيسكەلەپ، جەرى جوقتارعا ءبولىپ بەرۋدى تالاپ ەتتى. شارۋالار شورمانوۆتاردىڭ اۋىلىنا شابۋىل جاساپ، ولاردىڭ جىلقىلارىن قۋىپ كەتكەن كەزدەرى دە بولدى. 1906 - 1907 جىلدارى ءجيى بولىپ تۇرعان وسىنداي تولقۋلاردى باسۋ ءۇشىن پاتشا ۇكىمەتى جازالاۋشى وتريادتار جىبەرىپ وتىردى» (سۇلەيمەنوۆ ب. قازاقستان ۆ پەرۆوي رۋسسكوي ريەۆوليۋسيي الما - اتا، 1949. 19 – بەت)
(ت. جاباعين. س. تورايعىروۆ «شىعارمالارىن مەكتەپتە وقىتۋ مەتوديكاسى». الماتى «راۋان» 1991)
ءۇ. كەشە، بۇگىن، ەرتەڭ...
وقۋشى پىكىرىن تىڭداۋ
ءىV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
ساباقتى پىسىقتاۋ
قورىتىندى: «ءبىر ادامعا» ولەڭى - اقىن شىعارماشىلىعىنداعى ەڭ نەگىزگى شىعارمالاردىڭ ءبىرى. ولەڭگە ءبىر ءداۋىردىڭ نەگىزگى شىندىعى سىيعاندىعىن اقىن قاراپايىم تىلمەن جەتكىزە بىلگەن. سول كەزەڭدەگى قازاق دالاسىندا شىن رەاليستىك ومىردەن، ناقتى ومىرلىك فاكتىدەن الىنعاندىعى.
V. ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ:
س. تورايعىروۆ «ءبىر ادامعا» ولەڭى.
ولەڭ ءماتىنى ارقىلى ينسەنيروۆكا قۇراپ كەلۋ.
Vءى. باعالاۋ.
ارىس اۋدانى، م. شاحانوۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبى
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
پولاتوۆا اينۇر مۇسلىمبەك قىزى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ. «ءبىر ادامعا» ولەڭى
ساباقتىڭ ماقساتى: سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ءومىرى، شىعارمالارى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ. ولەڭنىڭ رەاليستىك سيپاتى، سيۋجەتكە قۇرىلۋى. پاتشادان شەن تاققان ەل بيلەۋشى باي ارقىلى حالىق ۇستىنەن بايىعان دۇنيەقوڭىز، شەنقۇمار جانداردى ولتىرە سىناۋداعى ولەڭنىڭ الەۋمەتتىك وتكىرلىگى. ولەڭ ارقىلى ىزگىلىككە، مەيىرىمدىلىككە، مادەنيەتتىلىككە تاربيەلەۋ. وقۋشى شىعارماشىلىعىن، ىزدەنىمپازدىعىن دامىتۋ.
ساباق ءتۇرى: جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرتۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: «قازاق ادەبيەتى»9 - 11 سىنىپتار (جالپى كۋرس)، ەلەكتروندىق وقۋلىق،. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ. شىعارمالار، 2 تومدىق، 1توم. الماتى. «جازۋشى»، 1967
ساباق ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، شىعارماشىلىق جۇمىس، وي قوزعاۋ، توپتاستىرۋ ستراتەگياسى
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، گەوگرافيا
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: 1. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسىن تەكسەرۋ.
3. وقۋشىلاردىڭ زەيىندەرىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ:
1. ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى مالىمەت.
2.«اقىن ىنىمە» ولەڭىن مانەرلەپ وقۋ، تالداۋ.
ءىىى. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ.
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ «ءبىر ادامعا»ولەڭى
وي قوزعاۋ ستراتەگياسى.
- سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ كىم، قانداي ولەڭدەرىن تومەنگى سىنىپتا وقىدىق؟(وقۋشى جاۋابى تىڭدالدى)
ءى. 1. اقىن ومىرىمەن تانىستىرۋ.(ەلەكتروندى وقۋلىقتان) قازاق ادەبيەتى 9 - 11سىنىپتار (جالپى كۋرس)
2. اقىن شىعارمالارىن تىرەك-سىزبا ارقىلى ايتىپ شىعۋ.
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ
(1893 - 1920)
روماندارى: «قامار سۇلۋ»، «كىم جازىقتى؟»(ولەڭمەن جازىلعان)
ولەڭدەرى: «وقىپ جۇرگەن جاستارعا»، «وقۋدا ماقسات نە؟»،«شاعىمىن ءتىرى بولسام، ادام بولىپ»،«ەندىگى بەت الىس»،«مەن قازاق»،«اناۋ-مىناۋ»،«ءبىر ادامعا»، شاكىرت ويى،«تۋعان ەلىمە».
اڭگىمەسى: «اۋىرماي ەسىممەن جاڭىلعانىم».
ماقالالارى: «ولەڭ جانە ايتۋشىلارى»،«قازاق تىلىندەگى ولەڭ كىتاپتارى جايىنان»،«ءاليحاننىڭ سەمەيگە كەلۋى».
پوەمالارى: «كەدەي»، «اداسقان ءومىر»، «ايتىس» (اياقتالماعان)، «قايعى»
ءى. «ءبىر ادامعا» ولەڭى.
ءبىر ۇيدە جيۋلى ەكەن قازىنا مال،
كورسەتتى ءبارىن بىزگە اقساقال شال:
«بۇرىنعى اتامىزعا سىيعا بەرگەن،
بىزدەردە مىناداي بار، مىناداي بار؟...»
ول راس، اتالارىڭ شەنگە الىپتى،
ارزان قىپ، قىمبات ەمەس، كەمگە الىپتى.
اپىر-اي، قالاي بۇلداعان ساتقاندارىن،
وقا، تۇيمە، سىلدىرلاق، تەڭگە الىپتى!
سۋرەتتەر جانە كوردىم ءجۇزى جارقىن،
ويلادىم: «وڭدىرعان - اۋ، باققان حالقىن!»
سونشاما قۇنى تولىق بۇلدى تۇيمە،
ارتىندا قالدىرماس پا جاقسى داڭقىن؟
دەدىم مەن: «قۇتتى بولسىن شەكپەنىڭىز،
ارتقىعا قانداي ەگىن ەككەنىڭىز؟
جۋساق تا دەنەمىزدەن كەتەر ەمەس،
سونداعى تۇقىم شاشىپ سەپكەنىڭىز».
كورگەندە كۇمىس كەسە، التىن اياق،
ءبىر ءسوزدى تاماعىنا قويدىم تاياپ:
«قاي مومىننىڭ مالى بار بۇل اياقتا؟»
دەمەيىنشە بولمادى، قاراپ جاي - اق!
وتىردىم، كورسەم جەكىپ تاستار ما دەپ،
شال ايتتى: «كورىڭىزدەر، جاسقانبا!» دەپ،
كەسەنى قولىما الىپ قاراي بەردىم:
«ىشىندە ناقاق كوزدەن جاس بار ما؟» دەپ.
1. مانەرلەپ وقيمىن.(ينتەراكتيۆتى تاقتادا ولەڭ ءماتىنى تۇرادى)
2. وقۋلىقپەن جۇمىس. وقۋشىلارعا مانەرلەپ وقىتامىن
(3 - 4 وقۋشى)
3. ولەڭنىڭ مازمۇنىنا توقتالۋ.
- ولەڭ قانداي ادامعا، كىمگە ارنالعان دەپ ويلايسىڭدار؟
- ولەڭ ماتىندەگى مىسقىل، كەكەسىن ماعىنادا قولدانىلعان جولداردان نەنى بايقادىڭدار؟
اقىننىڭ «كۇندەلىك داپتەرىنەن» (سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ شىعارمالار، 2 تومدىق، ءى توم الماتى «جازۋشى»، 1967 111 - بەت)
1914 جىلى 7 جولداسپەن شورمان اۋىلىنا ءوزىمدى قازاقشىلىق ايناسىندا كورۋ ءۇشىن باردىم. جولداعى ەلدە مەنىڭ كولەڭكەمدى سىرتىمنان ەستىپ، بادىرايتىپ كورسەتپەگەن ەل جوق. ىزدەپ بارعان ءسادۋاقاس بارعان جەردەن مەنى ءتۇسسىز بۋا سويلەدى.
مەن اۋىل ونىكى ءھام ءۇمىت بولعان تازا جاۋاپ قايىرماي، ۇتقىزىڭقىراپ وتىردىم. جاناسپايتىن اۋىل ەكەن دەپ ەلدەگى جايشىلىق قالپىمدى بۇزبادىم. بالكىم، ونان كورى ءىلتيپاتسىز وتىردىم. ءبىلدىم: ول ىشىنەن مەنىڭ بۇل مىنەزدەرىمنىڭ جالعىزىن جاقتىرعان جوق.. بوياما قالپى جىلتىرادى. جۇرەردە وسى بويىمشا اتتانسام قالپە دەپ ويلار ءھام بوياما الدانباعانىمىزدى بىلدىرەيىن دەپ:
شوڭ، شورمان ەدىك،
بىر-بىرىمىزگە قورعان ەدىك.
شوڭنىڭ، تورايعىردىڭ كوك جاپىراقتارى
بۇتاعىنا كەلىپ قونعان ەدىك.
ونىمىزعا قاراي ءسىز دە:
«كىم كەلىپ، كىم كەتپەگەن اۋىل ەدىك»
دەپ، باۋىرلىعىڭدى بىلدىرمەي،
ارقاڭنىڭ جاۋىرلىعىڭ ءبىلدىردىڭ.
شوڭ، شورمانعا باستاماساڭ دا،
ءىلتيپاتىڭنان تاستاماعانىڭا راحمەت -
«حوش»،- دەپ، قولىن ۇستاپ امانداسىپ جۇرە بەردىم.
بىلاي شىققان سوڭ جولداستارىم: «قۇرمەتتەدى»دەپ ماقتاسىپ سويلەسكەندە، مەنىڭ جانىم اۋرۋ، جايىم جايسىز ەدى.
مۇنان بىلاي:
مالعا باسىم يمەسكە،
ريا تونىم كيمەسكە.
كىسى قۇرمەتىن سۇيمەسكە،
ءوز ىسىمە تيمەسكە،
كىسى تىلىنە ەرمەسكە،
«قازاقشىلىققا» ەنبەسكە،
اشتان ولسەم ادامعا،
نامىسىمدى بەرمەسكە،
ماي تامىزسا تىلىنەن
ەش ادامعا سەنبەسكە،
ءوز اقىلىمنان باسقاعا... كونبەسكە.
كامىل ۋاعدا ەتىلدى! – دەدىم.
قوسىمشا: جاستاردى وقۋعا، مادەنيەتكە باستايتىن «شوڭ سەرىكتىگى» دەگەن مادەني-اعارتۋ ۇيىمىن قۇرماق بولىپ، اتالاس تۋىسى شورمان بالاسى سادۋاقاستان كومەك سۇراۋى حالقىنا قىزمەت كورسەتۋ جولىنداعى ۇلكەن قوعامدىق باستاما ەدى. ويلاعانى بولماي، شورمان تۇقىمدارىنا كوڭىلى قالعان اقىن ەلدەگى مىقتىلاردان قايىر بولمايتىنىنا كوزى جەتەدى. شورماننىڭ سادۋاقاسىنا ارنالعان «ءبىر ادامعا» ولەڭى وسىلايشا شىعارىلادى.
5 يرونيا.
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ 1914 جىلى ەل ارالاپ ءجۇرىپ، پاۆلودار ماڭىنىڭ اتاقتى شونجارى شورمان اۋلىنا تۇسەدى. بايلىعىنا ماستانعان شورمان ۇرپاقتارى اتا تەگىنىڭ پاتشا وكىمەتىنەن العان شەن-شەكپەندەرىن، حالىقتىڭ كوزى جاسىمەن جينالعان قازىنا-مۇلكىن كورسەتىپ، ماقتانىش بىلدىرەدى. مۇنى جاقتىرماعان اقىن وسىعان بايلانىستى «ءبىر ادامعا» ولەڭىن شىعارادى. باي ءۇيىنىڭ اسىل جيھازدارىن كورگەن اقىن:
سۋرەتتەر جانە كوردىم ءجۇزى جارقىن،
ويلادىم: «وڭدىرعان-اۋ، باققان حالقىن!»
سونشاما قۇنى تولىق بۇلدى تۇيمە،
ارتىندا قالدىرماس پا جاقسى داڭقىن؟!- دەيدى.
ا) بۇرىنعى اتامىزعا سىيعا بەرگەن،
بىزدەردە مىناداي بار، مىناداي بار...
ءا) ول راس، اتالارىڭ شەنگە الىپتى،
ارزان قىپ، قىمبات ەمەس كەمگە الىپتى.
ب) ويلادىم. «وڭدىرعان - اۋ، باققان حالقىن!»
ۆ) قاي مومىننىڭ مالى بار بۇل اياقتا؟
گ) كەسەنى قولىما الىپ، قاراي بەردىم:
«ىشىندە ناقاق كوزدەن جاس بار ما؟» دەپ،-
دەگەن جولداردىڭ استارلى ماعىناسىن اشىڭدار. بۇل سوزدەر، ءبىر قاراعاندا، ماقتاۋ سياقتى كورىنگەنىمەن، ولاردىڭ استارىندا ءزىلدى كەكەسىن جاتقانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. كەلەسى شۋماقتىڭ مازمۇنى دا وسىلايشا استارلى كەلەكەگە نەگىزدەلگەن.
مىنە، وسى سياقتى سوزدەردى قاراما - قارسى ماعىنادا، كەكەسىن ماعىناسىندا قولدانۋدى يرونيا دەيمىز.
ساتيرا (وقۋلىقپەن جۇمىس)
سۇلتانماحمۇت «ءبىر ادامعا» ولەڭىندە ەل ىشىندە بايلىعىنا ماساتتانعان ءبىر ادامنىڭ باسقالارعا ىستەگەن قياناتىن، وزبىرلىعى مەن جيىركەنىشتى قىلىقتارىن باتىل اشكەرە ەتەدى. ولەڭ اششى مىسقىل، ءزىلدى كەكەسىن تۇرىندە بەرىلدى.
كوركەم شىعارمادا ءومىردىڭ ءبىر جاعىمسىز جاقتارى مەن قۇبىلىسىن وسىلايشا كۇلكى ەتە، مىسقىلداي سۋرەتتەۋدى ساتيرا دەپ اتايدى.
6. ولەڭدى جولداۋ ارقىلى اقىننىڭ وزەكتى ويىن اشۋ. (ولەڭ ماتىنىندە قولدانىلعان ءاربىر جولدارىنا ءمان بەرۋ، وقۋشىعا تالداتۋ)
- شال بايلىعىن قالاي تانىستىردى، قانداي سەزىمىن بايقادىڭدار؟
- «قاي مومىنىڭ مالى بار بۇل اياقتا؟»،..
كەسەنى قولىما الىپ قاراي بەردىم:
«ىشىندە ناقاق كوزدەن جاس بار ما؟»- دەپ دەگەن جولداردان نە ۇقتىق نەنى بايقاۋعا بولادى؟
7. ولەڭنىڭ قۇرىلىسىنا تالداتۋ (تاقتامەن جۇمىس)،
ءبىر ۇيدە // جيۋلى ەكەن // قازىنا مال،
كورسەتتى // ءبارىن بىزگە // اقساقال شال:
«بۇرىنعى //اتامىزعا // سىيعا بەرگەن،
بىزدەردە //مىناداي بار، // مىناداي بار؟...»
(وقۋشىلار ينتەراكتيۆتى تاقتا ارقىلى ورىندايدى)
6 شۋماق، 4 تارماق، 11 بۋىندى، 3 بۋناقتى، قارا ولەڭ ۇيقاسى.
ءىىى. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «اقىن ىنىمە» ولەڭى جانە اباي قۇنانبايەۆتىڭ «قاراشا، جەلتوقسان مەن سول ءبىر - ەكى اي» ولەڭدەرىن ەسكە ءتۇسىرۋ ارقىلى سالىستىرۋ.
(ينتەراكتيۆتى تاقتامەن جۇمىس)
ءىۇ. تاريح دەرەكتەرگە سۇيەنسەك...،
ول – شورمانوۆتاردىڭ تاريحتا كىم بولعاندىعى تۋرالى. «باياناۋىل مەن پاۆلودار ۋەزدەرىنىڭ شارۋالارى قوعامدىق جەرلەردى ارسىزدىقپەن العان ءىرى بايلار مەن پومەششيكتەرگە قارسى اشىق كۇرەسكە شىقتى،- دەپ جازادى تاريحشى ب. سۇلەيمەنوۆ،- ولار شورمانوۆتار ءتارىزدى ءىرى فەودالداردىڭ جەرلەرىن كونفيسكەلەپ، جەرى جوقتارعا ءبولىپ بەرۋدى تالاپ ەتتى. شارۋالار شورمانوۆتاردىڭ اۋىلىنا شابۋىل جاساپ، ولاردىڭ جىلقىلارىن قۋىپ كەتكەن كەزدەرى دە بولدى. 1906 - 1907 جىلدارى ءجيى بولىپ تۇرعان وسىنداي تولقۋلاردى باسۋ ءۇشىن پاتشا ۇكىمەتى جازالاۋشى وتريادتار جىبەرىپ وتىردى» (سۇلەيمەنوۆ ب. قازاقستان ۆ پەرۆوي رۋسسكوي ريەۆوليۋسيي الما - اتا، 1949. 19 – بەت)
(ت. جاباعين. س. تورايعىروۆ «شىعارمالارىن مەكتەپتە وقىتۋ مەتوديكاسى». الماتى «راۋان» 1991)
ءۇ. كەشە، بۇگىن، ەرتەڭ...
وقۋشى پىكىرىن تىڭداۋ
ءىV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
ساباقتى پىسىقتاۋ
قورىتىندى: «ءبىر ادامعا» ولەڭى - اقىن شىعارماشىلىعىنداعى ەڭ نەگىزگى شىعارمالاردىڭ ءبىرى. ولەڭگە ءبىر ءداۋىردىڭ نەگىزگى شىندىعى سىيعاندىعىن اقىن قاراپايىم تىلمەن جەتكىزە بىلگەن. سول كەزەڭدەگى قازاق دالاسىندا شىن رەاليستىك ومىردەن، ناقتى ومىرلىك فاكتىدەن الىنعاندىعى.
V. ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ:
س. تورايعىروۆ «ءبىر ادامعا» ولەڭى.
ولەڭ ءماتىنى ارقىلى ينسەنيروۆكا قۇراپ كەلۋ.
Vءى. باعالاۋ.
You Might Also Like
