سۇرانىس بويىنشا بولىنەتىن دوفامين

«مەنىڭ قالاۋىم» نەيروبيولوگياسى

قۋاتتاۋ جۇيەسى ءبىزدى ارەكەتكە قالاي يتەرمەلەيدى؟ مي ماراپاتتالۋ مۇمكىندىگىن بايقاعان كەزدە نەيرومەدياتور ءدوفامينىن بولەدى. دوفامين ميدىڭ قالعان بولىگىنە وسى ماراپاتقا شوعىرلانۋدى جانە اشكوزدىكپەن ونى قالاي بولعاندا دا قولعا ءتۇسىرۋىمىزدى بۇيىرادى. ءدوفاميننىڭ ءوزى باقىتقا كەنەلتپەيدى — ول تەك قوزدىرا تۇسەدى. ءبىز سەرگەكتىك، شيراقتىق پەن قىزىعۋشىلىقتى سەزەمىز. راحاتتانۋ مۇمكىندىگىن سەزىپ، سوعان قول جەتكىزۋ ءۇشىن ايانباي تەر توگۋگە دايىن بولامىز.

سوڭعى بىرنەشە جىلدا نەيروبيولوگتار ءدوفاميننىڭ اسەرىنە كوپتەگەن اتاۋلاردى بەردى، ماسەلەن: ىزدەۋ، زاۋىق، ۇمتىلۋ جانە قالاۋ. ءبىراق ءبىر نارسە انىق: بۇل راحات، راحاتتانۋ نەمەسە ماراپات سياقتى جاعىمدى نارسەنىڭ ءوزى ەمەس. زەرتتەۋلەر ەگەۋقۇيرىقتىڭ ميىنداعى بۇكىل دوفاميندىك جۇيەنى جويعاننىڭ وزىندە دە جانۋاردىڭ قانت بەرگەنىڭىزدە قۋاناتىنىن كورسەتەدى. تەك ونى ەندى ءتاتتى ءۇشىن جۇمىس ىستەتە المايسىز. ول قانتتى جاقسى كورەدى، ءبىراق ونى المايىنشا قالامايدى.

2001 جىلى ستەنفوردتىق نەيروبيولوگ برايان كنۋتسون ءدوفاميننىڭ ماراپاتقا يە بولۋعا ەمەس، سودان الدىن الا دامەلەنۋگە (ۇمىتتەنۋگە) جاۋاپ بەرەتىنىن دالەلدەگەن ماڭىزدى زەرتتەۋىن جاريالادى. عالىم بيحيەۆيوريستىك پسيحولوگياداعى ايگىلى يۆان پەتروۆيچ پاۆلوۆتىڭ — يتتەردەگى شارتتى رەفلەكستەردىڭ قالىپتاسۋى جونىندەگى تاجىريبەسىنىڭ ۇلگىسىن قولداندى. 1927 جىلى پاۆلوۆ مىنانى بايقاعان: يتتەر قورەكتەندىرۋدىڭ الدىندا قوڭىراۋ دىبىسى ەستىلۋىنە ۇيرەنگەنگەندە، سول دىبىس ەستىلگەندە تاماق كورىنبەسە دە، ولاردىڭ سىلەكەيى بولىنە باستايدى. ولار قوڭىراۋدىڭ دىبىسىن قورەكتەنۋدىڭ بەلگىسىنە بالاۋدى ۇيرەنگەن. كنۋتسون ميدىڭ دا سىيدان دامەتۋدەگى وزىندىك سىلەكەيىن ءبولىپ شىعارادى دەپ بولجادى، سونداي-اق ميدىڭ سىيعا يە بولعاندا باسقاشا جۇمىس ىستەيتىنى اسىرەسە ماڭىزدى.

كنۋتسون زەرتتەۋىندە قاتىسۋشىلاردى توموگرافقا ورنالاستىرىپ، ولاردىڭ شارتتى رەاكسياسىن جاسادى: ەكراندا بەلگىلى ءبىر تاڭبا پايدا بولعاندا، ولار اقشالاي جۇلدەنى ۇتىپ الادى. ونى الۋ ءۇشىن، تۇيمەنى باسۋ كەرەك بولدى. كوپ ۇزاماي، ادامدار تاڭبانى كورگەندە، ميلارىندا قۋاتتاۋ جۇيەسى ىنتالاندىرىلىپ، دوفامين ءبولىندى — قاتىسۋشىلار بار كۇشتەرىمەن تۇيمەنى باسا بەردى. ءبىراق ۇتىس كەزىندە ميدىڭ بۇل ايماعى تىنىشتالىپ قالاتىن. جەڭىستىڭ قۋانىشى باسقا جۇيكە ورتالىقتارىنان كورىنگەن. كنۋتسون ءدوفاميننىڭ باقىتقا ەمەس، ارەكەتكە جاۋاپ بەرەتىنىن دالەلدەدى. سىيدان دامەتۋ جەڭىستەن قۇر قالماۋ ءۇشىن كەرەك بولدى. قۋاتتاۋ جۇيەسى ىنتالانعاندا، ولار راحاتتى ەمەس، ودان دامەتۋدى باستان كەشىرگەن.

وزىمىزگە ۇنايتىنداي بولىپ كورىنگەن نارسەنىڭ ءبارى قۋاتتاۋ جۇيەسىن ىسكە قوسادى. ءدامدى تاعام، قايناتىلىپ جاتقان كوفەنىڭ ءيىسى، ۆيتريناداعى 50 پايىزدىق جەڭىلدىكتىڭ بەلگىسى، بەيتانىس ادەمى جاننىڭ جىميۋى، ءبىزدى باي قىلۋعا ۋادە بەرەتىن جارناما. ءدوفاميننىڭ بولىنۋىمەن قالاۋدىڭ جاڭا نىسانى بىزگە تىرشىلىك ءۇشىن اسا قاجەت سياقتى بولىپ كورىنەدى. دوفامين نازارىمىزدى جاۋلاپ العاندا، مي بىزگە نىسانعا قول جەتكىزۋدى نەمەسە وزىمىزگە ۇناعان نارسەنى قايتالاۋدى بۇيىرادى. تابيعات اش قالماۋىمىزدى ويلاستىرعان، ويتكەنى جيدەك تەرۋ — ماڭىزدى شارۋا، ال ادامزات ۇرپاعى سەرىكتەستىڭ كوڭىلىن اۋلاۋ تىم قيىن شارۋا بولعاندىقتان عانا جوعالىپ كەتۋگە ءتيىس ەمەس. دەنە باقىتقا پىسقىرىپ تا قارامايدى، ءبىراق ءتىرى قالۋ ءۇشىن كۇرەسۋىمىز ءۇشىن، ءبىزدى سودان ۇمىتتەندىرەدى. سوندىقتان مي ءبىزدىڭ اڭ اۋلاپ، جيدەك تەرىپ، جۇمىس ىستەپ، قۇدالاسۋىمىز ءۇشىن، باقىتتى باستان كەشىرۋدى ەمەس — ونى دامەلەنۋ سەزىمىن پايدالانادى.

ارينە، ءبىز ءقازىر مۇلدە باسقا الەمدە ءومىر سۇرەمىز. مىسالى، مايلى نەمەسە ءتاتتى تاعامدى كورگەندە، يىسكەگەندە نەمەسە ءدامىن تاتقاندا ءدوفاميننىڭ ءبولىنۋىن الايىق. ءدوفاميننىڭ ءبولىنۋى ءبىزدىڭ تويا تاماقتانعىمىز كەلەتىنىنە كەپىلدىك بەرەدى. تاماق از جەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتساڭىز، تاماشا ينستينكت. الايدا ءبىزدىڭ ورتامىزدا تاعام قول جەتىمدى عانا ەمەس، ول سونىمەن بىرگە، ءدوفاميننىڭ جاۋابىن بارىنشا ارتتىراتىنداي ەتىپ ازىرلەنەدى، سوندىقتان ءاربىر وسىنداي ۇمتىلىس — ۇزاق ءومىر سۇرۋگە ەمەس، سەمىزدىككە اپاراتىن جول.

نەمەسە ءشاحۋات وياتاتىن كەيىپتىڭ قۋاتتاۋ جۇيەمىزگە اسەرىن ويلاپ كورىڭىز. بۇكىل ادامزات تاريحىندا جالاڭاش ادامدار تەك شىنايى سەرىكتەستەرىنىڭ الدىندا عانا تارتىمدى كەيىپتەرگە ەنگەن. ارينە، گەنوفوندتا ءوز دنق-ڭىزدى قالدىرۋ ءۇشىن مۇنداي جاعدايدا ارەكەت ىستەۋ نيەتىنىڭ السىزدىگى قيسىنسىز بولار ەدى. ءبىراق بىرنەشە ءجۇز مىڭ جىل وتكەن سوڭ، ءبىز جارنامادا جانە ويىن-ساۋىق يندۋسترياسىندا قاپتاپ كەزدەسەتىن ءشاحۋات وياتاتىن كەيىپتەر تۋرالى ايتپاعاننىڭ وزىندە، ينتەرنەتتە ءشاحۋات وياتاتىن بەينە روليكتەر كەز كەلگەنگە قولجەتىمدى الەمگە تاپ بولدىق. وسىنداي ءشاحۋات وياتاتىن «مۇمكىندىكتەردىڭ» ءاربىرىنىڭ ىزىنە ءتۇسۋ ارقىلى ادامدار سونداي سايتتارعا تاۋەلدى بولادى جانە اتىردەن باستاپ ديزاينەرلىك دجينسىعا دەيىن ءبارىن ساتۋ ءۇشىن قۇمارلىق سەزىمىن پايدالاناتىن جارنامالىق ناۋقانداردىڭ قۇربانىنا اينالادى.

سۇرانىس بويىنشا بولىنەتىن دوفامين

ەگەر وسىنداي جابايى موتيۆاسيا جۇيەسىمەن ماراپاتتى كۇتتىرمەيتىن زاماناۋي تەحنولوگيالاردى قوساتىن بولساق، وندا مۇلدە اجىراعىمىز كەلمەيتىن ىنتالاندىرۋشى قۇرىلعىلارعا قول جەتكىزەمىز. جاڭا حابارلامالاردى تەكسەرىپ، اۆتوجاۋاپ بەرۋ باتىرماسىن باسقاندا قالاي قۋانعانىمىز ءبىرازىمىزدىڭ ەسىمىزدە. سوسىن عالامتورعا قوسىلعاندا، كومپيۋتەردىڭ: «سىزگە حات كەلدى!» دەپ قۋانتۋىن كۇتتىك. ەندى بىزدە پسيحياتر روبەرت ءحيلدىڭ (الدىڭعى بولىمدە جازىلعان) ءوز-وزىن ىنتالاندىرۋ قۇرالدارىنىڭ زاماناۋي نۇسقاسى — Facebook، Twitter، ەلەكتروندى پوشتا، ماتىندىك حابارلامالار بار.

بىزگە بىرەۋ حات جازىپ، نەمەسە YouTube ارناسىنداعى كەلەسى بەينەبايان ءبىزدى كۇلدىرۋى مۇمكىن بولعاندىقتان، ءبىز پاراقشانى قايتا-قايتا جاڭارتىپ، سىلتەمەلەردى باسىپ، قۇرىلعىلارىمىزدى تەكسەرە بەرەمىز. تاپ ميىمىزعا سمارتفون مەن نوۋتبۋكتاردىڭ سىمى جالعانىپ جانە ولار بىزگە دوفامين رازريادتارىن ۇزدىكسىز بەرىپ تۇرعان سەكىلدى. قيالدى قوزدىراتىن نارسەلەر، شەگەتىن شوپتەر نەمەسە ينەكسياعا ارنالعان زاتتاردىڭ ەشبىرى دە ءدال جوعارى تەحنولوگيالار سياقتى كۇشتى تاۋەلدىلىكتى تۋدىرا المايدى. بۇل جابدىقتار سانامىزدى جاۋلاپ بارادى، ءبىز ولارعا ءجيى جۇگىنەتىن بولدىق. ءبىزدىڭ عالامتورداعى ىستەيتىن نەگىزگى ارەكەتىمىز — سىيدان دامەتتىرۋدىڭ كەرەمەت مەتافوراسى سياقتى: ءبىز ىزدەيمىز. تاعى ىزدەيمىز. سوسىن تاعى ىزدەيمىز، ءتىنتۋىردى ءتۇرتىپ الگى... كەلەسى رازريادتان دامەلەنگەن تورداعى ەگەۋقۇيرىققا ۇقساپ، بىزگە اقىر سوڭىندا قاناعاتتانۋ سەزىمىن سىيلايتىن قول جەتكىزبەس سىيدان ۇمىتتەنە بەرەمىز.

مۇمكىن، ۇيالى تەلەفوندار، عالامتوردى شارلاۋ مەن الەۋمەتتىك جەلىلەر ءبىزدىڭ قۋاتتاۋ جۇيەمىزدى قاساقانا جاۋلامايتىن شىعار، ال كومپيۋتەرلىك جانە ۆيدەو ويىندارىن جاساۋشىلار ويىنشىلاردى باعىنىشتى قىلۋ ءۇشىن مۇنى ادەيى قولدانادى. كەلەسى دەڭگەيگە ءوتۋ نەمەسە ۇلى جەڭىسكە جەتۋ كەز كەلگەن ساتتە بولۋى مۇمكىن — ويىندى سونشاما قىزىقتى ەتىپ تۇرعان وسى نارسە. سوندىقتان ودان باس كوتەرۋ وتە قيىن. زەرتتەۋلەردىڭ بىرىندە ۆيدەو ويىننان امفەتاميندى پايدالانۋمەن سايكەس كەلەتىن ءدوفاميننىڭ بولىنەتىنى بايقالدى: دوفاميندىك بەزگەك ويىن تاۋەلدىلىگىنە دە، ەسىرتكى تاۋەلدىلىگىنە سەپ بولادى. ۇپايلاردى قاشان الىپ، كەلەسى دەڭگەيگە قاشان وتەتىنىڭىزدى الدىن الا بىلە المايسىز، سوندىقتان دوفامينەرگيالىق نەيروندارىڭىز اتقىلاي بەرەدى، ءسويتىپ، ورىندىققا جابىسا تۇسەسىز. بىرەۋ مۇنى كەرەمەت قىزىققا، ال بىرەۋ — ويىنشىلاردى امورالدى تۇردە قاناۋشىلىققا بالايدى. قولىنا دجويستيك ۇستاعان ءاربىر ادام بايلانىپ قالمايدى، ءبىراق سوعان بەيىمى بارلاردا كەز كەلگەن ەسىرتكىگە سياقتى ويىنعا دەگەن تاۋەلدىلىك تە پايدا بولۋى مۇمكىن. 2005 جىلى 28 جاستاعى كورەيلىك بويلەر جوندەۋشى شەبەر لي سەنگ سەپ قاتارىنان 50 ساعات بويى StarCraft ويىنىن ويناپ، جۇرەك-قانتامىر جەتىسپەۋشىلىگىنەن كوز جۇمدى. ول ۇيقى مەن تاماقتان باس تارتقان. بۇل جاعداي ولدس پەن ميلنەردىڭ تەتىكتى تالىپ تۇسكەنشە باسقان ەگەۋقۇيرىقتارىن ەسكە سالماۋى مۇمكىن ەمەس.

ماتەريالدى جاقسىلاپ قورىتىپ الىڭىزدار، جالعاسى بار...