InfoHub Logo

شورتانباي — شىعارماشىلىق جولى كۇردەلى، ءوز زامانىنىڭ ۇلى اقىندارىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان دا ونىڭ ولەڭدەرىن، شىعارماشىلىق جولىن ءتۇسىنۋ بىزگە وڭايعا تۇسكەن جوق. كوممۋنيستىك يدەولوگيا رەجيمى تۇسىندا اقىن ەڭبەكتەرى ءبىر جاقتى عانا تالداندى، ونىڭ كوزقاراسى مەن ولەڭدەرىنىڭ وزگەشەلىكتەرى تۇسىنۋگە، ولاردى بار بولمىسىمەن، جەتىستىك -قايشىلىقتارىمەن تۇتاس كۇيىندە قاراۋعا مۇمكىندىك بولمادى. ول جونىندە كوپ جازىلدى. شورتانباي مۇراسىن زەرتتەۋشىلەر ىشىندە م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ، ق.جۇمالييەۆ، ت.نۇرتازين، ى.دۇيسەنبايەۆ، ع.مۇسابايەۆ سياقتى كورنەكتى عالىمدارىمىز بولدى. الايدا سول كەزدەگى ءبىز ۇستانعان ادەبيەتتىڭ تاپتىق، پارتيالىق پرينسيپتەرى شىندىقتى ءدال ايتقىزبادى. سوعان قاراماستان ولار شورتانبايدى «كەرەكسىز» دەپ جىلى جاۋىپ قويماي، ودان قالعان مۇراعا اينالىپ - ءۇيىرىلىپ، بىردە ماقتاپ، بىردە سىناپ، سىڭار جاقتاپ بولسا دا، كوڭىل اۋدارۋعا، شورتانبايدىڭ ۇلكەن اقىندىق تالانتىن مويىنداۋعا تىرىستى. مۇنىڭ ءبارى شورتانباي شىعارمالارىنىڭ ءبىزدىڭ ۇلتتىق رۋحاني مۇرامىزداعى ورنىن تۇسىنگەندىكتەن، زامانى قايشىلىقتاردىڭ ەڭ ءبىر شيەلەنىسكەن تۇسىندا ءومىر ءسۇرىپ، سول ءومىر شىندىعىن اسا ءبىر قىراعىلىقپەن تاني بىلگەن، بيىك كوركەمدىكپەن سۋرەتتەگەن اقىن ەڭبەگىن مويىنداعاندىقتان ەدى.

شورتانباي زامانى — پاتشا وكىمەتى وتارشىلدىعىنىڭ ابدەن كۇشىنە كىرىپ، قازاق ولكەسىن ەمىن-ەركىن بيلەي باستاعان تۇسى بولاتىن. ەڭ الدىمەن، ەل بيلەۋ جۇيەسىنە وزگەرىستەر كىردى. حاندىق جويىلىپ، اۋەلى اعا سۇلتاندىق، ونان سوڭ بولىستىق جۇيەلەر پايدا بولدى. ولاردىڭ باسىنا بۇرىنعىداي ەلگە ۇيتقى بولاتىن دانا كوسەمدەر مەن قول باستاعان باتىرلار، ءسوز باستاعان شەشەندەر ەمەس، ورىس اكىمشىلىگىنە ۇناي بىلەتىن پىسىقتار مەن باسشىنىڭ ىڭعايىنا كونگىش جاعىمپازدار قويىلدى. ولار ەل مۇڭىن، حالىق مۇقتاجىن جوقتاۋعا ەمەس، وتارشىلدىق ساياسات پەن ءوز قۇلقى عانا قىزمەت ەتتى. ەلدىڭ بەرەكەسى كەتە باستادى. ونىڭ ۇستىنە قازاق جەرى مەملەكەتتىڭ مەنشىگى سانالىپ، وعان پاتشا وكىمەتىنىڭ بيلىگىن نىعايتۋعا ارنالعان بەكىنىستەر سالىنا باستادى، ول جەرلەردە جاڭا قونىستانۋشىلار پايدا بولدى. دالانىڭ بايلىعىن پايدالانۋ ماقساتىمەن ساۋدا-ساتتىق كۇشەيىپ، قازاق ەلى تۇتاستاي، ورىس كاپيتاليزمىنىڭ قۇشاعىنا كىرە ءتۇستى. ساۋدا بۇرىن مۇندايدى كورمەگەن قازاقتىڭ ناتۋرالدى شارۋاشىلىعىن بولشەكتەپ، اقشاعا اينالدىردى. كەڭ جايىلىپ جاتقان ەسەپ - قيساپسىز ەلگە ەسەپ كىردى. ەسەپكە قۇرىلعان دۇنيە ەلدىڭ پسيحولوگياسىندا، تۇرمىس-تىرشىلىگىندە وزگەرىستەر تۋعىزدى. تاپتىق جىك كۇشەيدى. بايلار بايىعان سايىن بايىپ، كەدەيلەر كەدەيلەنە ءتۇستى. باي مەن اراعا ەسەپ كىرگەن كەدەي وعان ەرمەي قالدى دا، جەرمەن كاسىپ ەتۋگە كوشتى، جاتاقتار پايدا بولدى. وسىلاردىڭ ءبارى قازاقتىڭ ەسكى ءومىر قالپىن ىدىراتا باستاپ ەدى.

مۇنداي تاريحي ۇلكەن ۇدەرىستىڭ زاڭدىلىعىن، قازاقتاردىڭ كوشپەلى تۇرمىس كۇيىمەن وڭاشالانۋ ءداۋىرى وتكەنىن ول زاماندا تۇسىنە قويۋ دا وڭاي ەمەس-تى. جاڭا ءومىر سالتى حالىقتىڭ قالىپتاسقان ۇعىمىمەن قايشىلىققا كەلدى دە، «زامان بۇزىلىپ بارادى» دەگەن تۇسىنىك تارادى. شورتانباي ءبىر ولەڭىندە ونى «زار زامان» دەپ اتادى. ونىڭ جىرلارى نەگىزىنەن ءوز داۋىرىنە ريزا بولماي تۇڭىلۋگە، الدان كۇتەر ەشتەمە جوق ۇمىتسىزدىككە قۇرىلادى دا، ءبارى زار بولىپ، سارى ۋايىم بولىپ كەلەدى. وسىدان بارىپ تورىققان شورتانبايدىڭ تىرەلەر جەرى دە ءدىن بولىپ، ول بۇل دۇنيەنىڭ وپاسىزدىعىن ايتىپ، جاقسىلىقتى و دۇنيەدەن ىزدەۋگە بارادى. شورتانبايدان شىققان وسى ءبىر «زار زامان» دەگەن ءسوز كەيىن ءبىرتۇتاس ءداۋىردىڭ اتىنا اينالدى.

ورىستارمەن كارىم - قاتىناس قازاق ايەلدەرىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا وزگەرىس كىرگىزدى. ساۋدا قىزىل كويلەك اكەلىپ، بۇرىنعى قوي جۇنىنەن توقىلعان كيىم-كەشەكتى اۋىستىردى. شورتانباي ونى دا ۇناتپايدى. كەدەيدىڭ كۇن كورە المايتىنىنىڭ ءبىر سەبەبى رەتىندە ول:

كەدەي قايدان كۇن كورەر،
قىلىمسىعان قاتىنى
قىزىل كويلەك كيەدى،
ءوزىنىڭ بايىن مەنسىنبەي،
كورىنگەندى سۇيەدى، —
دەيدى. مۇمكىن بىرەۋدى سۇيمەگەن - اق شىعار، ءبىراق، قىزىل كويلەك كيىپ، بوي جاساعانىن كورگەن سوڭ شورتانباي سولاي ويلايدى. پاتشا زاڭى قازاق ايەلىنىڭ تەندىككە ۇمتىلۋىنا، سۇيمەگەن جىگىتىنە بارماۋىنا قۇقىق بەرگەنى راس. ول زاماندا سيرەك بولسا دا، قالىڭ مالعا ساتىلعان، تاعدىرىنا نارازى بولىپ، تەڭىن ىزدەۋگە ۇمتىلعان جاستار كەزدەسكەنى داۋسىز.

زاكون ايتىپ قاتىن تۇر
قوينىندا جاتقان ەرىنە،
زارلانىپ تۇرعان ايەلدەر
قوسىلعام جوق دەپ تەڭىمە، —
دەگەن جولداردا شورتانباي وسىنى اڭعارتادى. اسىرا ايتۋ بولعانمەن اقىن زامان سۋرەتى ەسەبىندە وسى وزگەرىستى ءدوپ باسادى. بۇلاردى دا «زامان ازدى» دەگەن تەزيسىنە دالەل ەتىپ ۇسىنادى. ونىڭ:

زامان كەتتى قىرىمعا،
بۇرىنعى شىركىن زاماننىڭ
ءيسى دە كەلمەس مۇرىنعا.
بيتتەي نارسە قالسايشى
بۇرىنعى زاڭنان ىرىمعا، —
نەمەسە،
شەپ سۇيىلدى جەردەگى،
قۇس تاۋسىلدى كولدەگى، —
دەگەن سوزدەرى — ول زامان ءۇشىن اسىرا، وسىرە ايتىلعان نارسەلەر. و ل كەزدە قازاق ءومىرى وسى دارەجەدە وزگەرە قويماعانمەن، شورتانباي اسىرەلەپ جىبەرەدى. وعان مۇنى ايتقىزىپ وتىرعان — وزگەرىس باعىتى. سولاي بولارىن شورتانباي دۇرىس بولجايدى. وتىرىقشىلىقتىڭ ۇلعايۋى، شوپ شابۋ، جەر جىرتۋ، كەن بايلىعىن يگەرۋگە ۇمتىلۋ شارالارى قازاق جەرى تابيعاتىنىڭ شىنايى قالپىن بۇزدى. مۇنىڭ ءبارى تابيعات اياسىندا ەركىن وسكەن، ونى قىزىقتاعان دالا ەركەسى حالىقتىڭ ۇعىمىنا جات ەدى. شورتانباي وسىدان شوشىندى. ءتۇبى سولاي بولارىن سەزدى. بۇگىنگى ەكولوگيالىق اپاتتاردىڭ ءتۇپ نەگىزى سول ساياساتتا جاتىر.

بۇل ايتىلعاندار شورتانباي شىعارمالارىندا قازاقتىڭ، قوعامدىق ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىندا بولعان وزگەرىستەردىڭ كەڭ قامتىلىپ سۋرەتتەلگەنىن كورسەتەدى. ول سالت-سانانى دا، ادام پسيحولوگياسىن دا، ەكونوميكانى دا، ءداۋىردىڭ يدەولوگياسىن دا قامتيدى. وسى سالالاردىڭ بارىندە دە ەسكى پاتريارحالدىق قالىپ بۇزىلىپ، جاڭاعا جول اشىلدى. ول، ارينە، اقىنعا ۇنامايدى، ونىڭ شىعاراتىن قورىتىندىسى دا بولەك. ءبىراق وعان قاراماي، شورتانباي سول وزگەرىستەر قالاي باستالىپ ورىستەگەنىن، ناتيجەسىن، پروسەستى تۇگەلدەي كوركەم سۋرەتكە اينالدىرىپ ۇسىنادى. ال، ودان باسقاشا قورىتىندى جاساۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز، باياعىشا وقشاۋلانۋ ءداۋىرى ءوتتى — ەل مەن ەل قارىم-قاتىناسقا ءتۇستى. ەسكىلىك بىرتىندەپ ىدىراۋعا بەت الدى، الەۋمەتتىك جىك كۇشەيدى، بيلىك مالى بار ادامنىڭ قولىنا كوشتى. وتارشىلدىق ەل ءىشىن داۋ-شارعا تولتىردى، بۇلار قوعامدىق تارتىسقا جاڭا سيپات بەردى. مىنە، شورتانباي ەمەس، بىزشە اقىن سۋرەتتەگەن ءومىر شىندىعىن قورىتساق، وسىلاي بولىپ شىقپاق.

زامان وزگەرىسى — جاڭا قۇبىلىس.

شورتانباي مۇراسىنىڭ ىشىندە ونىڭ ولەردە ايتقان وسيەت ولەڭى بار. وندا دا ول ەلىن، تىڭداۋشىلارىن يماندىلىققا، ادالدىققا ۇندەيدى. قۇنانباي، شورماننىڭ مۇنىسى سياقتى ەل باسشىلارىنا سالەم جولداپ، ولاردى يگى بايلىققا الدانباي، قۇداي ۇيىنە بارىپ قايتۋعا دەيدى:

دۇعاي سالەم ايتايىن،
توبىقتى دا قۇنانباي،
كىمنىڭ تاعى قالادى
ولگەننەن سوڭ سۋالماي.
وسى داۋلەت بارىندا
تالاپ قىلسىن مەككەنى،
اقىرەتتەن قۇر قالماي.
قۇنانبايدىڭ جاسى ۇلعايعان شاعىندا قاجىلىق ساپارعا، بۇل جولدار وي سالۋى دا مۇمكىن-اۋ دەگەن وي كەلەدى.
شورتانباي بۇگىن ماقتاۋدى دا، داتتاۋدى دا كەرەك ەتپەيدى. ونىڭ ءبارىن اقىن ءوزى كورمەگەنمەن، مۇراسى كوردى. ەندىگى كەزەڭدە حالقىنىڭ باعالى ادەبي مۇرالارى قاتارىندا ونىڭ شىعارماشىلىعى بەرىك ورىن الادى دەپ سەنەمىز. ول ءوز زامانىنىڭ تاريحي دەرەكتەرىن الەۋمەتتىك تۇرعىدان اشىپ كورسەتە بىلگەن سۋرەتكەر اقىن. بىزگە ونىڭ وسى سۋرەتكەرلىگى باعالى. ال ول دەرەكتەردى ەسكى ءوز تانىمى تۇرعىسىنان باعالاۋى، سىناۋى، تاريحتىڭ كوپتەگەن باسقا دا ساباقتارى سياقتى ەكشەلىپ كەتەدى. ونى ءبىز وزگەشە باعالايمىز.

سەرىك قيرابايەۆ

---